Poem498

Poem498

چو کـسري نشست از بر تخـت عاج

بـه سر برنـهاد آن دل‌افروز تاج

بزرگان گيتي شدند انـجـمـن

چو بـنـشـسـت سالار با راي‌زن

سر نامداران زبان برگـشاد

ز دادار نيکي دهـش کرد ياد

چـنين گـفـت کز کردگار سـپـهر

دل ما پر از آفرين باد و مـهر

کزويسـت نيک و بدويسـت کام

ازو مـسـتـمـنديم وزو شادکام

ازويسـت فرمان و زويسـت مـهر

بـه فرمان اويسـت بر چرخ مـهر

ز راي وز تيمار او نـگذريم

نـفـس جز بـه فرمان او نشـمريم

بـه تخـت مهي بر هر آنکس که داد

کـند در دل او باشد از داد شاد

هر آنکـس کـه انديشـه بد کـند

بـه فرجام بد با تـن خود کـند

ز ما هرچ خواهـند پاسـخ دهيم

بـخواهـش گران روز فرخ نـهيم

از انديشـه دل کـس آگاه نيسـت

بـه تـنـگي دل اندر مرا راه نيست

اگر پادشا را بود پيشـه داد

بود بي‌گـمان هر کـس از داد شاد

از امروز کاري بـه فردا مـمان

کـه داند کـه فردا چـه گردد زمان

گـلـسـتان کـه امروز باشد به بار

تو فردا چـني گـل نيايد بـه کار

بدانـگـه کـه يابي تـن زورمـند

ز بيماري انديش و درد و گزند

پـس زندگي ياد کـن روز مرگ

چـنانيم با مرگ چون باد و برگ

هر آنگـه کـه در کار سستي کـني

هـمـه راي ناتـندرسـتي کـني

چو چيره شود بر دل مرد رشـک

يکي دردمـندي بود بي‌پزشـک

دل مرد بيکار و بـسيار گوي

ندارد بـه نزد کـسان آبروي

وگر بر خرد چيره گردد هوا

نـخواهد بـه ديوانـگي بر گوا

بـکژي تو را راه نزديکـتر

سوي راسـتي راه باريکـتر

بـه کاري کزو پيشدسـتي کـني

بـه آيد کـه کندي و سستي کـني

اگر جـفـت گردد زبان بر دروغ

نـگيرد ز بـخـت سـپـهري فروغ

سخـن گـفـتـن کژ ز بيچارگيست

بـه بيچارگان بربـبايد گريسـت

چو برخيزد از خواب شاه از نخـسـت

ز دشـمـن بود ايمـن و تندرسـت

خردمـند وز خوردني بي‌نياز

فزوني برين رنـج و دردسـت و آز

وگر شاه با داد و بخـشايشـسـت

جـهان پر ز خوبي و آسايشـسـت

وگر کژي آرد بداد اندرون

کبـسـتـش بود خوردن و آب خون

هر آنکـس که هست اندرين انجمـن

شـنيد اين برآورده آواز مـن

بدانيد و سرتاسر آگاه بيد

هـمـه سالـه با بخـت همراه بيد

کـه ما تاجداري بـه سر برده‌ايم

بداد و خرد راي پرورده‌ايم

وليکـن ز دسـتور بايد شـنيد

بد و نيک بي‌او نيايد پديد

هر آنـکـس کـه آيد بدين بارگاه

بـبايسـت کاري نيابـند راه

نـباشـم ز دسـتور هـمداسـتان

کـه بر مـن بپوشد چنين داسـتان

بدرگاه بر کارداران مـن

ز لـشـکر نـبرده سواران مـن

چو روزي بديشان نداريم تـنـگ

نـگـه کرد بايد بـنام و به نـنـگ

هـمـه مردمي بايد و راسـتي

نـبايد بـه کار اندرون کاسـتي

هر آنـکـس کـه باشد از ايرانيان

بـبـندد بدين بارگـه برميان

بيابد ز ما گـنـج و گـفـتار نرم

چو باشد پرسـتـنده با راي و شرم

چو بيداد جويد يکي زيردسـت

نـباشد خردمـند و خـسروپرسـت

مـکافات بايد بدان بد کـه کرد

نـبايد غـم ناجوانـمرد خورد

شـما دل بـه فرمان يزدان پاک

بداريد وز ما مداريد باک

کـه اويسـت بر پادشا پادشا

جـهاندار و پيروز و فرمانروا

فروزنده تاج و خورشيد و ماه

نـماينده ما را سوي داد راه

جـهاندار بر داوران داورسـت

ز انديشـه هر کـسي برترسـت

مـکان و زمان آفريد و سـپـهر

بياراسـت جان و دل ما بـه مـهر

شـما را دل از مـهر ما برفروخـت

دل و چشم دشمن بـه ما بربدوخـت

شـما راي و فرمان يزدان کـنيد

بـه چيزي کـه پيمان دهد آن کـنيد

نـگـهدار تا جـسـت و تخـت بلند

تو را بر پرسـتـش بود يارمـند

همـه تندرسـتي بـه فرمان اوست

هـمـه نيکويي زير پيمان اوسـت

ز خاشاک تا هـفـت چرخ بـلـند

هـمان آتـش و آب و خاک نژند

بـه هـسـتي يزدان گوايي دهـند

روان تو را آشـنايي دهـند

سـتايش هـمـه زير فرمان اوست

پرستـش هـمـه زير پيمان اوست

چو نوشين‌روان اين سخـن برگرفـت

جـهاني ازو مانده اندر شـگـفـت

هـمـه يک سر از جاي برخاستـند

برو آفرين نو آراسـتـند

شـهـنـشاه دانـندگان را بـخواند

سـخـنـهاي گيتي سراسر براند

جـهان را بـبـخـشيد بر چار بـهر

وزو نامزد کرد آبادشـهر

نـخـسـتين خراسان ازو ياد کرد

دل نامداران بدو شاد کرد

دگر بـهره زان بد قـم و اصـفـهان

نـهاد بزرگان و جاي مـهان

وزين بـهره بود آذرابادگان

کـه بـخـشـش نـهادند آزادگان

وز ارمينيه تا در اردبيل

بـپيمود بينادل و بوم گيل

سيوم پارس و اهواز و مرز خزر

ز خاور ورا بود تا باخـتر

چـهارم عراق آمد و بوم روم

چـنين پادشاهي و آباد بوم

وزين مرزها هرک درويش بود

نيازش بـه رنـج تـن خويش بود

ببـخـشيد آگـنده گـنـجي برين

جـهاني برو خواندند آفرين

ز شاهان هرآنکس کـه بد پيش ازوي

اگر کـم بدش گاه اگر بيش ازوي

بجسـتـند بـهره ز کشـت و درود

نرستسـت کـس پيش ازين نابسود

سـه يک بود يا چار يک بـهر شاه

قـباد آمد و ده يک آورد راه

زده يک بر آن بد کـه کـمـتر کـند

بـکوشد کـه کـهـتر چو مهتر کند

زمانـه ندادش بران بر درنـگ

بـه دريا بـس ايمن مشو بر نهنـگ

بـه کـسري رسيد آن سزاوار تاج

بـبـخـشيد بر جاي ده يک خراج

شدند انـجـمـن بـخردان و ردان

بزرگان و بيداردل موبدان

هـمـه پادشاهان شدند انجـمـن

زمين را بـبـخـشيد و برزد رسـن

گزيتي نـهادند بر يک درم

گر اي دون کـه دهـقان نـباشد دژم

کـسي را کـجا تـخـم گر چارپاي

بـه هـنـگام ورزش نـبودي بجاي

ز گنـج شـهـنـشاه برداشـتي

وگرنـه زمين خوار بـگذاشـتي

بـنا کشـتـه اندر نـبودي سخـن

پراگـنده شد رسـمـهاي کـهـن

گزيت رز بارور شـش درم

بـه خرما سـتان بر همين بد رقـم

ز زيتون و جوز و ز هر ميوه‌دار

کـه در مـهرگان شاخ بودي بـبار

ز ده بـن درمي رسيدي بـه گـنـج

نـبويد جزين تا سر سال رنـج

وزين خوردنيهاي خردادماه

نـکردي بـه کار اندرون کـس نـگاه

کـسي کـش درم بود و دهقان نبود

نديدي غـم رنـج و کـشـت و درود

بر اندازه از ده درم تا چـهار

بـسالي ازو بـسـتدي کاردار

کـسي بر کديور نـکردي سـتـم

بـه سالي به سه بـهره بود اين درم

گزارنده بودي بـه ديوان شاه

ازين باژ بـهري بـه هر چار ماه

دبير و پرسـتـنده شـهريار

نـبودي بـه ديوان کسي زين شـمار

گزيت و خراج آنـچ بد نام برد

بـسـه روزنامـه بـه موبد سـپرد

يکي آنـک بر دسـت گـنـجور بود

نـگـهـبان آن نامـه دسـتور بود

دگر تا فرسـتد بـه هر کـشوري

بـه هر نامداري و هر مـهـتري

سـه ديگر کـه نزديک موبد برند

گزيت و سر باژها بـشـمرند

بـه فرمان او بود کاري کـه بود

ز باژ و خراج و ز کـشـت و درود

پراگـنده کاراگـهان در جـهان

کـه تا نيک و بد زو نـماند نـهان

هـمـه روي گيتي پر از داد کرد

بـهرجاي ويراني آباد کرد

بخـفـتـند بر دشـت خرد و بزرگ

بـه آبشـخور آمد همي ميش و گرگ

يکي نامـه فرمود بر پـهـلوي

پـسـند آيدت چون ز من بـشـنوي

نخـسـتين سر نامه کرد از مهست

شهـنـشاه کـسري يزدان‌پرسـت

بـه بـهرام روز و بـخرداد شـهر

کـه يزدانـش داد از جهان تاج بـهر

برومـند شاخ از درخـت قـباد

کـه تاج بزرگي بـه سر برنـهاد

سوي کارداران باژ و خراج

پرسـتـنده شايسـتـه فر و تاج

بي‌اندازه از ما شـما را درود

هـنر با نژاد اين بود با فزود

نخسـتين سخن چون گشايش کنيم

جـهان‌آفرين را سـتايش کـنيم

خردمـند و بينادل آنرا شـناس

کـه دارد ز دادار کيهان سـپاس

بداند کـه هـسـت او ز ما بي‌نياز

بـه نزديک او آشـکارسـت راز

کـسي را کـجا سرفرازي دهد

نـخـسـتين ورا بي‌نيازي دهد

مرا داد فرمان و خود داورسـت

ز هر برتري جاودان برترسـت

بـه يزدان سزد ملک و مهتر يکيسـت

کـسي را جز از بندگي کار نيسـت

ز مـغز زمين تا بـه چرخ بـلـند

ز افـلاک تا تيره خاک نژند

پي مور بر خويشـتـن برگواسـت

کـه ما بـندگانيم و او پادشاسـت

نـفرمود ما را جز از راسـتي

کـه ديو آورد کژي و کاسـتي

اگر بـهر مـن زين سراي سپـنـج

نـبودي جز از باغ و ايوان و گـنـج

نجـسـتي دل مـن به جز داد و مهر

گـشادن بـهر کار بيدار چـهر

کـنون روي بوم زمين سر بـه سر

ز خاور برو تا در باخـتر

بـه شاهي مرا داد يزدان پاک

ز خورشيد تابـنده تا تيره خاک

نـبايد کـه جز داد و مـهر آوريم

وگر چين بـه کاري بـچـهر آوريم

شـبان بدانديش و دشـت بزرگ

هـمي گوسفـندان بـماند بـگرگ

نـبايد کـه بر زيردسـتان ما

ز دهـقان وز دين‌پرسـتان ما

بـه خشـکي به خاک و بکشتي برآب

برخـشـنده روز و به هنـگام خواب

ز بازارگانان تر و ز خـشـک

درم دارد و در خوشاب و مـشـک

کـه تابـنده خور جز بداد و به مـهر

نـتابد بريشان ز خـم سـپـهر

برين‌گونـه رفـت از نژاد و گـهر

پـسر تاج يابد هـمي از پدر

بـه جز داد و خوبي نـبد در جـهان

يکي بود با آشـکارا نـهان

نـهاديم بر روي گيتي خراج

درخـت گزيت از پي تـخـت عاج

چو اين نامـه آرند نزد شـما

کـه فرخـنده باد اورمزد شـما

کـسي کو برين يک درم بـگذرد

بـبيداد بر يک نـفـس بـشـمرد

بـه يزدان کـه او داد ديهيم و فر

کـه مـن خود ميانـش ببرم بـه ار

برين نيز بادافره کردگار

نـبايد کـه چـشـم بد آيد بـه کار

هـمين نامـه و رسـم بنـهيد پيش

مـگرديد ازين فرخ آيين خويش

بـه هر چار ماهي يکي بـهر ازين

بـخواهيد با داد و با آفرين

بـه جايي کـه باشد زيان مـلـخ

وگر تـف خورشيد تابد بـه شـخ

دگر تـف باد سـپـهر بـلـند

بدان کـشـتـمـندان رساند گزند

هـمان گر نـبارد بـه نوروز نـم

ز خـشـکي شود دشـت خرم دژم

مـخواهيد با ژاندران بوم و رسـت

کـه ابر بـهاران بـه باران نشسـت

ز تـخـم پراگـنده و مزد رنـج

بـبـخـشيد کارندگانرا ز گـنـج

زميني کـه آن را خداوند نيسـت

بـه مرد و ورا خويش و پيوند نيسـت

نـبايد کـه آن بوم ويران بود

کـه در سايه شاه ايران بود

کـه بدگو برين کار نـنـگ آورد

کـه چونين بهانـه بـچـنـگ آورد

ز گـنـج آنـچ بايد مداريد باز

کـه کردسـت يزدان مرا بي‌نياز

چو ويران بود بوم در بر مـن

نـتابد درو سايه فر مـن

کـسي را کـه باشد برين مايه کار

اگر گيرد اين کار دشوار خوار

کـنـم زنده بر دار جايي که هسـت

اگر سرفرازسـت و گر زيردسـت

بزرگان کـه شاهان پيشين بدند

ازين کار بر ديگر آيين بدند

بد و نيک با کارداران بدي

جـهان پيش اسـب‌سواران بدي

خرد را هـمـه خيره بـفريفـتـند

بافزوني گـنـج نـشـکيفـتـند

مرا گنـج دادسـت و دهقان سـپاه

نـخواهيم بدينار کردن نـگاه

شـما را جـهان بازجسـتـن بداد

نـگـه داشـتـن ارج مرد نژاد

گرامي‌تر از جان بدخواه مـن

کـه جويد هـمي کشور و گاه مـن

سـپـهـبد کـه مردم فروشد به زر

نـبايد بدين بارگـه برگذر

کـسي را کـند ارج اين بارگاه

کـه با داد و مهرست و با رسـم و راه

چو بيداردل کارداران مـن

بـه ديوان موبد شدند انـجـمـن

پديد آيد از گـفـت يک تـن دروغ

ازان پـس نـگيرد بر ما فروغ

بـه بيدادگر بر مرا مـهر نيسـت

پلـنـگ و جفاپيشـه مردم يکيست

هر آنکـس که او راه يزدان بجسـت

باب خرد جان تيره بـشـسـت

بدين بارگاهـش بـلـندي بود

بر موبدان ارجـمـندي بود

بـه نزديک يزدان ز تخمي که کشـت

بـه بايد بـپاداش خرم بـهـشـت

کـه ما بي‌نيازيم ازين خواسـتـه

کـه گردد بـه نـفرين روان کاستـه

گر از پوسـت درويش باشد خورش

ز چرمـش بود بي‌گـمان پرورش

پلـنـگي بـه از شـهرياري چنين

کـه نـه شرم دارد نه آيين نـه دين

گـشادسـت بر ما در راسـتي

چـه کوبيم خيره در کاسـتي

نـهاني بدو داد دادن بروي

بدان تا رسد نزد ما گـفـت و گوي

بـه نزديک يزدان بود ناپـسـند

نـباشد بدين بارگـه ارجـمـند

ز يزدان وز ما بدان کـس درود

کـه از داد و مـهرش بود تاروپود

اگر دادگر باشدي شـهريار

بـماند بـه گيتي بـسي پايدار

کـه جاويد هر کـس کـنـند آفرين

بران شاه کاباد دارد زمين

ز شاهان که با تخـت و افـسر بدند

بـه گـنـج و بـه لشکر توانگر بدند

نـبد دادگرتر ز نوشين‌روان

کـه بادا هـميشـه روانـش جوان

نـه زو پرهـنرتر بـه فرزانـگي

بـه تـخـت و بداد و به مردانـگي

ورا موبدي بود بابـک بـنام

هـشيوار و دانادل و شادکام

بدو داد ديوان عرض و سـپاه

بـفرمود تا پيش درگاه شاه

بياراسـت جايي فراخ و بـلـند

سرش برتر از تيغ کوه پرند

بـگـسـترد فرشي برو شاهوار

نشستـند هرکـس که بود او به کار

ز ديوان بابـک برآمد خروش

نـهادند يک سر برآواز گوش

کـه اي نامداران جـنـگ آزماي

سراسر بـه اسـب اندر آريد پاي

خراميد يک‌يک بـه درگاه شاه

بـه سر برنـهاده ز آهـن کـلاه

زره‌دار با گرزه گاوسار

کـسي کو درم خواهد از شـهريار

بيامد بـه ايوان بابـک سـپاه

هوا شد ز گرد سواران سياه

چو بابـک سـپـه را همه بنـگريد

درفـش و سر تاج کـسري نديد

ز ايوان باسـب اندر آورد پاي

بـفرمودشان بازگـشـتـن ز جاي

برين نيز بـگذشـت گردان سـپـهر

چو خورشيد تابـنده بـنـمود چـهر

خروشي برآمد ز درگاه شاه

کـه اي گرزداران ايران سـپاه

هـمـه با سـليح و کمان و کمـند

بديوان بابـک شويد ارجـمـند

برفـتـند با نيزه و خود و کـبر

هـمي گرد لـشـکر برآمد بـه ابر

نـگـه کرد بابـک بـه گرد سـپاه

چو پيدا نـبد فر و اورند شاه

چـنين گـفـت کامروز با مهر و داد

هـمـه بازگرديد پيروز و شاد

بـه روز سـه ديگر برآمد خروش

کـه اي نامداران با فر و هوش

مـبادا کـه از لـشـکري يک سوار

نـه با ترگ و با جوشـن کارزار

بيايد برين بارگـه بـگذرد

عرض گاه و ايوان او بـنـگرد

هر آنکـس که باشد به تاج ارجمـند

بـه فر و بزرگي و تـخـت بـلـند

بداند کـه بر عرض آزرم نيسـت

سـخـن با مـحابا و با شرم نيست

شهنـشاه کـسري چو بگشاد گوش

ز ديوان بابـک برآمد خروش

بـخـنديد کـسري و مغفر بخواست

درفـش بزرگي برافراشـت راسـت

بـه ديوان بابـک خراميد شاه

نـهاده ز آهـن بـه سر بر کـلاه

فروهـشـت از ترگ رومي زره

زده بر زره بر فراوان گره

يکي گرزه گاوپيکر بـه چـنـگ

زده بر کـمرگاه تير خدنـگ

بـه بازو کـمان و بزين بر کـمـند

ميان را بزرين کـمر کرده بـند

برانـگيخـت اسـب و بيفشارد ران

بـه گردن برآورد گرز گران

عـنان را چپ و راست لختي بـسود

سـليح سواري بـه بابـک نـمود

نـگـه کرد بابـک پـسـند آمدش

شـهـنـشاه را فرمـند آمدش

بدو گـفـت شاها انوشـه بدي

روان را بـه فرهـنـگ توشـه بدي

بياراسـتي روي کـشور بداد

ازين گونـه داد از تو داريم ياد

دليري بد از بـنده اين گـفـت و گوي

سزد گر نـپيچي تو از داد روي

عـنان را يکي بازپيچي براسـت

چـنان کز هنرمـندي تو سزاسـت

دگرباره کـسري برانگيخـت اسـب

چـپ و راست برسان آذرگشسـب

نـگـه کرد بابـک ازو خيره ماند

جـهان‌آفرين را فراوان بـخواند

سواري هزار و گوي دوهزار

نـبودي کـسي را گذر بر چـهار

درمي فزون کرد روزي شاه

بـه ديوان خروش آمد از بارگاه

کـه اسـب سر جنـگـجويان بيار

سوار جـهان نامور شـهريار

فراوان بـخـنديد نوشين روان

کـه دولـت جوان بود و خسرو جوان

چو برخاسـت بابـک ز ديوان شاه

بيامد بر نامور پيشـگاه

بدو گـفـت کاي شـهريار بزرگ

گر امروز مـن بنده گشتـم سـترگ

هـمـه در دلـم راسـتي بود و داد

درشـتي نـگيرد ز مـن شاه ياد

درشـتي نـمايم چو باشم درسـت

انوشـه کـسي کو درشتي نجست

بدو گـفـت شاه اي هـشيوار مرد

تو هرگز ز راه درسـتي مـگرد

تـن خويش را چون مـحابا کـني

دل راسـتي را همي‌بـشـکـني

بدين ارز تو نزد مـن بيش گـشـت

دلـم سوي انديشـه خويش گشـت

کـه ما در صـف کار ننـگ و نـبرد

چـگونـه برآريم ز آورد گرد

چـنين داد پاسـخ بـه پرمايه شاه

کـه چون نو نـبيند نـگين و کـلاه

چو دسـت و عـنان تو اي شـهريار

بـه ايوان نديدسـت پيکرنـگار

بـه کام تو گردد سـپـهر بـلـند

دلـت شاد بادا تـنـت بي‌گزند

بـه موبد چـنين گفـت نوشين‌روان

کـه با داد ما پير گردد جوان

بـه گيتي نـبايد کـه از شـهريار

بـماند جز از راسـتي يادگار

چرا بايد اين گـنـج و اين روز رنـج

روان بـسـتـن اندر سراي سپنـج

چو ايدر نـخواهي هـمي‌آرميد

بـبايد چريد و بـبايد چـميد

پرانديشـه بودم ز کار جـهان

سـخـن را همي‌داشـتـم در نهان

کـه تا تاج شاهي مرا دشمنـسـت

هـمـه گرد بر گرد آهرمـنـسـت

بـه دل گفتـم آرم ز هر سو سـپاه

بـخواهـم ز هر کـشوري رزمـخواه

نـگردد سـپاه انجـمـن جز به گنج

بـه بي مردي آيد هم از گنـج رنـج

اگر بد بـه درويش خواهد رسيد

ازين آرزو دل بـبايد بريد

هـمي‌راندم با دل خويش راز

چو انديشـه پيش خرد شد فراز

سوي پـهـلوانان و سوي ردان

هـم از پـند بيداردل بـخردان

نبشـتـم بـخ هر کـشوري نامه‌اي

بـه هر نامداري و خودکامـه‌اي

کـه هر کس کـه داريد هوش و خرد

هـمي کـهـتري را پـسر پرورد

بـه ميدان فرسـتيد با ساز جـنـگ

بـجويند نزديک ما نام و نـنـگ

نـبايد کـه اندر فراز و نـشيب

ندانـند چـنـگ و عـنان و رکيب

بـه گرز و به شمشير و تير و کـمان

بدانـند پيچيد با بدگـمان

جوان بي‌هـنر سـخـت ناخوش بود

اگر چـند فرزند آرش بود

عرض شد ز در سوي هر کـشوري

درم برد نزديک هر مـهـتري

چـهـل روز بودي درم را درنـگ

برفـتـند از شـهر با ساز جـنـگ

ز ديوان چو دينار برداشـتـند

بدان خرمي روز بـگذاشـتـند

کـنون لاجرم روي گيتي بـمرد

بياراسـتـم تا کي آيد نـبرد

مرا ساز و لـشـکر ز شاهان پيش

فزونـسـت و هم دولت و راي بيش

سخـنـها چو بـشـنيد موبد ز شاه

بـسي آفرين خواند بر تاج و گاه

چو خورشيد بـنـمود تابـنده چـهر

در باغ بـگـشاد گردان سـپـهر

پديد آمد آن توده شـنـبـليد

دو زلـف شـب تيره شد ناپديد

نـشـسـت از بر تخت نوشين روان

خـجـسـتـه دلـفروز شاه جوان

جـهاني بـه درگاه بـنـهاد روي

هر آنـکـس کـه بد بر زمين راه‌جوي

خروشي برآمد ز درگاه شاه

کـه هر کس کـه جويد سوي داد راه

بيايد بدرگاه نوشين روان

لـب شاه خـندان و دولـت جوان

بـه آواز گـفـت آن زمان شـهريار

کـه جز پاک يزدان مـجوييد يار

کـه دارنده اويسـت و هم رهنـماي

هـمو دسـت گيرد بـه هر دوسراي

مـترسيد هرگز ز تـخـت و کـلاه

گـشادسـت بر هر کـس اين بارگاه

هر آنکـس که آيد به روز و به شـب

ز گـفـتار بـسـتـه مداريد لـب

اگر مي گـساريم با انـجـمـن

گر آهـسـتـه باشيم با راي‌زن

بـه چوگان و بر دشت نـخـچيرگاه

بر ما شـما را گـشادسـت راه

بـه خواب و بـه بيداري و رنـج و ناز

ازين بارگـه کـس مـگرديد باز

مـخـسـبيد يک تـن ز مـن تافته

مـگر آرزوها هـمـه يافـتـه

بدان گـه شود شاد و روشـن دلـم

کـه رنـج سـتـم ديده‌گان بگسلم

مـبادا کـه از کارداران مـن

گر از لـشـکر و پيشـکاران مـن

نـخـسـبد کـسي با دلي دردمند

کـه از درد او بر مـن آيد گزند

سـخـنـها اگرچـه بود در نـهان

بـپرسد ز مـن کردگار جـهان

ز باژ و خراج آن کـجا مانده اسـت

کـه موبد بـه ديوان ما رانده اسـت

نـخواهـند نيز از شـما زر و سيم

مخـسـبيد زين پـس ز من دل ببيم

برآمد ز ايوان يکي آفرين

بـجوشيد تابـنده روي زمين

کـه نوشين روان باد با فرهي

هـمـه سالـه با تخت شاهنشهي

مـبادا ز تو تـخـت پردخـت و گاه

مـه اين نامور خـسرواني کـلاه

برفـتـند با شادي و خرمي

چو باغ ارم گـشـت روي زمي

ز گيتي نديدي کـسي را دژم

ز ابر اندر آمد بـه هـنـگام نـم

جـهان شد بـه کردار خرم بهشـت

ز باران هوا بر زمين لالـه کـشـت

در و دشـت و پاليز شد چون چراغ

چو خورشيد شد باغ و چون ماه راغ

پـس آگاهي آمد به روم و بـه هـند

کـه شد روي ايران چو رومي پرند

زمين را بـه کردار تابـنده ماه

بـه داد و به لشـکر بياراسـت شاه

کـسي آن سـپـه را نداند شـمار

بـه گيتي مـگر نامور شـهريار

هـمـه با دل شاد و با ساز جنـگ

هـمـه گيتي افروز با نام و نـنـگ

دل شاه هر کشوري خيره گـشـت

ز نوشين‌روان رايشان تيره گـشـت

فرسـتاده آمد ز هـند و ز چين

هـمـه شاه را خواندند آفرين

نديدند با خويشـتـن تاو او

سـبـک شد بـه دل باژ با ساو او

هـمـه کـهـتري را بياراسـتـند

بـسي بدره و برده‌ها خواسـتـند

بـه زرين عـمود و بـه زرين کـلاه

فرسـتادگان برگرفـتـند راه

بـه درگاه شاه جـهان آمدند

چـه با ساو و باژ مـهان آمدند

بـهـشـتي بد آراسـتـه بارگاه

ز بـس برده و بدره و بارخواه

برين نيز بگذشـت چـندي سـپـهر

هـمي‌رفـت با شاه ايران به مـهر

خردمـند کـسري چـنان کرد راي

کزان مرز لخـتي بـجـنـبد ز جاي

بـگردد يکي گرد خرم جـهان

گـشاده کـند رازهاي نـهان

بزد کوس وز جاي لـشـکر براند

هـمي ماه و خورشيد زو خيره ماند

ز بـس پيکر و لـشـکر و سيم و زر

کـمرهاي زرين و زرين سـپر

تو گـفـتي بـکان اندرون زر نـماند

هـمان در خوشاب و گوهر نـماند

تـن آسان بـسوي خراسان کـشيد

سـپـه را بـه آيين ساسان کشيد

بـه هر بوم آباد کو بربـگذشـت

سراپرده و خيمـه‌ها زد بـه دشـت

چو برخاسـتي نالـه کرناي

مـناديگري پيش کردي بـه پاي

کـه اي زيردسـتان شاه جـهان

کـه دارد گزندي ز ما در نـهان

مـخـسـبيد ناايمـن از شـهريار

مداريد ز انديشـه دل نابـکار

ازين گونـه لشـکر بـگرگان کـشيد

هـمي تاج و تخـت بزرگان کـشيد

چـنان دان کـه کمي نـباشد ز داد

هـنر بايد از شاه و راي و نژاد

ز گرگان بـخ ساري و آمـل شدند

بـه هـنـگام آواز بـلـبـل شدند

در و دشت يه کسر همـه بيشـه بود

دل شاه ايران پرانديشـه بود

ز هامون بـه کوهي برآمد بـلـند

يکي تازيي برنشسـتـه سـمـند

سر کوه و آن بيشـه‌ها بـنـگريد

گـل و سنـبـل و آب و نخـچير ديد

چـنين گـفـت کاي روشـن کردگار

جـهاندار و پيروز و پروردگار

تويي آفرينـنده هور و ماه

گـشاينده و هـم نـماينده راه

جـهان آفريدي بدين خرمي

کـه از آسـمان نيسـت پيدا زمي

کـسي کو جز از تو پرسـتد هـمي

روان را بـه دوزخ فرسـتد هـمي

ازيرا فريدون يزدان‌پرسـت

بدين بيشـه برساخت جاي نشسـت

بدو گـفـت گوينده کاي دادگر

گر ايدر ز ترکان نـبودي گذر

ازين مايه‌ور جا بدين فرهي

دل ما ز رامـش نـبودي تـهي

نياريم گردن برافراخـتـن

ز بـس کشـتـن و غارت و تاختـن

نـماند ز بـسيار و اندک بـه جاي

ز پرنده و مردم و چارپاي

گزندي کـه آيد بـه ايران سـپاه

ز کـشور به کشور جزين نيسـت راه

بـسي پيش ازين کوشـش و رزم بود

گذر ترک را راه خوارزم بود

کـنون چون ز دهـقان و آزادگان

برين بوم و بر پارسازادگان

نـکاهد هـمي رنـج کافزايشسـت

بـه ما برکـنون جاي بخـشايسـت

نـباشد بـه گيتي چنين جاي شـهر

گر از داد تو ما بيابيم بـهر

هـمان آفريدون يزدان‌پرسـت

بـه بد بر سوي ما نيازيد دسـت

اگر شاه بيند بـه راي بـلـند

بـه ما برکـند راه دشمـن بـبـند

سرشـک از دو ديده بـباريد شاه

چو بـشـنيد گـفـتار فريادخواه

بـه دسـتور گفـت آن زمان شهريار

کـه پيش آمد اين کار دشوار خوار

نـشايد کزين پـس چـميم و چريم

وگر تاج را خويشـتـن پروريم

جـهاندار نـپـسـندد از ما ستـم

کـه باشيم شادان و دهـقان دژم

چـنين کوه و اين دشـتـهاي فراخ

هـمـه از در باغ و ميدان و کاخ

پر از گاو و نـخـچير و آب روان

ز ديدن هـمي خيره گردد روان

نـمانيم کين بوم ويران کـنـند

هـمي غارت از شـهر ايران کـنـند

ز شاهي وز روي فرزانـگي

نـشايد چـنين هـم ز مردانـگي

نـخوانـند بر ما کـسي آفرين

چو ويران بود بوم ايران زمين

بـه دسـتور فرمود کز هـند و روم

کـجا نام باشد بـه آباد بوم

ز هر کـشوري مردم بيش بين

کـه اسـتاد بيني برين برگزين

يکي باره از آب برکـش بـلـند

برش پـهـن و بالاي او ده کـمـند

بـه سـنـگ و به گچ بايد از قعر آب

برآورده تا چـشـمـه آفـتاب

هر آنگـه کـه سازيم زين گونه بـند

ز دشـمـن بـه ايران نيايد گزند

نـبايد کـه آيد يکي زين بـه رنـج

بده هرچ خواهـند و بگشاي گـنـج

کـشاورز و دهـقان و مرد نژاد

نـبايد کـه آزار يابد ز داد

يکي پير موبد بران کار کرد

بيابان هـمـه پيش ديوار کرد

دري برنـهادند ز آهـن بزرگ

رمـه يک سر ايمـن شد از بيم گرگ

هـمـه روي کـشور نگهبان نشاند

چو ايمـن شد از دشت لشـکر براند

ز دريا بـه راه الانان کـشيد

يکي مرز ويران و بيکار ديد

بـه آزادگان گفـت ننگـسـت اين

کـه ويران بود بوم ايران زمين

نـشايد کـه باشيم هـمداسـتان

کـه دشمـن زند زين نشان داستان

ز لـشـکر فرسـتاده‌اي برگزيد

سـخـن‌گوي و دانا چنان چون سزيد

بدو گـفـت شـبـگير ز ايدر بـپوي

بدين مرزبانان لـشـکر بـگوي

شـنيدم ز گـفـتار کارآگـهان

سـخـن هرچ رفـت آشـکار و نهان

کـه گـفـتيد ما را ز کسري چه باک

چـه ايران بر ما چه يک مشـت خاک

بيابان فراخـسـت و کوهـش بلـند

سـپاه از در تير و گرز و کـمـند

هـمـه جـنـگـجويان بيگانـه‌ايم

سـپاه و سپهـبد نه زين خانـه‌ايم

کـنون ما بـه نزد شـما آمديم

سراپرده و گاه و خيمـه زديم

در و غار جاي کـمين شـماسـت

بر و بوم و کوه و زمين شـماسـت

فرسـتاده آمد بگـفـت اين سخـن

کـه سالار ايران چـه افگـند بـن

سـپاه الاني شدند انـجـمـن

بزرگان فرزانـه و راي زن

سـپاهي کـه شان تاختن پيشه بود

وز آزادمردي کـم‌انديشـه بود

از ايشان بدي شـهر ايران بـبيم

نـماندي بکـس جامـه و زر و سيم

زن و مرد با کودک و چارپاي

بـه هامون رسيدي نـماندي بـجاي

فرسـتاده پيغام شاه جـهان

بديشان بگـفـت آشـکار و نـهان

رخ نامداران ازان تيره گـشـت

دل از نام نوشين‌روان خيره گـشـت

بزرگان آن مرز و کـنداوران

برفـتـند با باژ و ساو گران

هـمـه جامـه و برده و سيم و زر

گرانـمايه اسـبان بـسيار مر

از ايشان هر آنکـس کـه پيران بدند

سـخـن‌گوي و دانـش‌پذيران بدند

هـمـه پيش نوشين‌روان آمدند

ز کار گذشـتـه نوان آمدند

چو پيش سراپرده شـهريار

رسيدند با هديه و با نـثار

خروشان و غـلـتان بـه خاک اندرون

هـمـه ديده پر خاک و دل پر ز خون

خرد چون بود با دلاور بـه راز

بـه شرم و بـه پوزش نيايد نياز

بر ايشان بـبـخـشود بيدار شاه

بـبـخـشيد يک سر گذشتـه گناه

بـفرمود تا هرچ ويران شدسـت

کـنام پـلـنـگان و شيران شدست

يکي شارسـتاني برآرند زود

بدو اندرون جاي کـشـت و درود

يکي باره‌اي گردش اندر بـلـند

بدان تا ز دشـمـن نيابد گزند

بـگـفـتـند با نامور شـهريار

کـه ما بـندگانيم با گوشوار

برآريم ازين سان کـه فرمود شاه

يکي باره و نامور جايگاه

وزان جايگـه شاه لـشـکر براند

بـه هندوسـتان رفت و چندي بماند

بـه فرمان هـمـه پيش او آمدند

بـه جان هر کـسي چاره‌جو آمدند

ز درياي هـندوسـتان تا دو ميل

درم بود با هديه و اسـب و پيل

بزرگان هـمـه پيش شاه آمدند

ز دوده دل و نيک‌خواه آمدند

بـپرسيد کـسري و بنواخـتـشان

براندازه بر پايگـه ساخـتـشان

بـه دل شاد برگـشـت ز آن جايگاه

جـهاني پر از اسـب و پيل و سـپاه

بـه راه اندر آگاهي آمد بـه شاه

کـه گشـت از بلوجي جهاني سياه

ز بـس کشـتـن و غارت و تاختـن

زمين را باب اندر انداخـتـن

ز گيلان تـباهي فزونـسـت ازين

ز نـفرين پراگـنده شد آفرين

دل شاه نوشين روان شد غـمي

برآميخـت اندوه با خرمي

بـه ايرانيان گـفـت الانان و هـند

شد از بيم شـمـشير ما چون پرند

بـسـنده نـباشيم با شـهر خويش

هـمي شير جوييم پيچان ز ميش

بدو گـفـت گوينده کاي شـهريار

بـه پاليز گـل نيست بي‌زخـم خار

هـمان مرز تا بود با رنـج بود

ز بـهر پراگـندن گـنـج بود

ز کار بـلوج ارجـمـند اردشير

بـکوشيد با کاردانان پير

نـبد سودمـندي بـه افسون و رنگ

نـه از بـند وز رنج و پيکار و جـنـگ

اگرچـند بد اين سـخـن ناگزير

بـپوشيد بر خويشـتـن اردشير

ز گفـتار دهـقان برآشـفـت شاه

بـه سوي بـلوج اندر آمد ز راه

چو آمد بـه نزديک آن مرز و کوه

بـگرديد گرد اندرش با گروه

برآنـگونـه گرد اندر آمد سـپاه

کـه بـسـتـند ز انـبوه بر باد راه

هـمـه دامـن کوه تا روي شـخ

سـپـه بود برسان مور و مـلـخ

مـناديگري گرد لشـکر بـگـشـت

خروش آمد از غار وز کوه و دشـت

کـه از کوچـگـه هرک يابيد خرد

وگر تيغ دارند مردان گرد

وگر انـجـمـن باشد از اندکي

نـبايد کـه يابد رهايي يکي

چو آگاه شد لشـکر از خـشـم شاه

سوار و پياده بـبـسـتـند راه

از ايشان فراوان و اندک نـماند

زن و مرد جـنـگي و کودک نـماند

سراسر بـه شمـشير بگذاشتـند

سـتـم کردن و رنـج برداشـتـند

بـبود ايمـن از رنـج شاه جـهان

بـلوجي نـماند آشـکار و نـهان

چـنان بد کـه بر کوه ايشان گـلـه

بدي بي‌نـگـهـبان و کرده يلـه

شـبان هـم نـبودي پس گوسفند

بـه هامون و بر تيغ کوه بـلـند

هـمـه رخـتـها خوار بگذاشتـند

در و کوه را خانـه پـنداشـتـند

وزان جايگـه سوي گيلان کـشيد

چو رنـج آمد از گيل و ديلـم پديد

ز دريا سـپـه بود تا تيغ کوه

هوا پر درفـش و زمين پر گروه

پراگـنده بر گرد گيلان سـپاه

بـشد روشـنايي ز خورشيد و ماه

چـنين گـفـت کايدر ز خرد و بزرگ

نيايد کـه ماند يکي ميش و گرگ

چـنان شد ز کشته همه کوه و دشت

کـه خون در همه روي کشور بگشت

ز بـس کشتـن و غارت و سوختـن

خروش آمد و نالـه مرد و زن

ز کشـتـه بـه هر سو يکي توده بود

گياها بـه مـغز سر آلوده بود

ز گيلان هر آنکس کـه جـنـگي بدند

هـشيوار و باراي و سـنـگي بدند

ببسـتـند يک سر همه دست خويش

زنان از پـس و کودک خرد پيش

خروشان بر شـهريار آمدند

دريده‌بر و خاکـسار آمدند

شدند اندران بارگاه انـجـمـن

همـه دستـها بستـه و خسته تن

کـه ما بازگـشـتيم زين بدکنـش

مـگر شاه گردد ز ما خوش مـنـش

اگر شاه را دل ز گيلان بـخـسـت

بـبريم سرها ز تـنـها بدسـت

دل شاه خـشـنود گردد مـگر

چو بيند بريده يکي توده سر

چو چـندان خروش آمد از بارگاه

وزان گونـه آوار بـشـنيد شاه

برايشان بـبـخـشود شاه جـهان

گذشـتـه شد اندر دل او نـهان

نوا خواسـت از گيل و ديلـم دوصد

کزان پـس نـگيرد يکي راه بد

يکي پـهـلوان نزد ايشان بـماند

چو بايسـتـه شد کار لشـکر براند

ز گيلان بـه راه مداين کـشيد

شـمار و کران سـپـه را نديد

بـه ره بر يکي لـشـکر بي‌کران

پديد آمد از دور نيزه‌وران

سواري بيامد بـه کردار گرد

کـه در لشـکر گـشـن بد پاي مرد

پياده شد از اسب و بـگـشاد لـب

چـنين گفـت کاين منذرست از عرب

بيامد کـه بيند مـگر شاه را

بـبوسد هـمي خاک درگاه را

شهـنـشاه گـفـتا گر آيد رواست

چـنان دان که اين خانه ما وراسـت

فرسـتاده آمد زمين بوس داد

برفـت و شـنيده هـمـه کرد ياد

چو بشنيد منذر که خسرو چه گفـت

برخـساره خاک زمين را برفـت

هـمانـگـه بيامد بـه نزديک شاه

هـمـه مـهـتران برگـشادند راه

بـپرسيد زو شاه و شادي نـمود

ز ديدار او روشـنايي فزود

جـهانديده مـنذر زبان برگـشاد

ز روم وز قيصر هـمي‌کرد ياد

بدو گـفـت اگر شاه ايران تويي

نـگـهدار پـشـت دليران تويي

چرا روميان شـهرياري کـنـند

بـه دشـت سواران سواري کنـند

اگر شاه برتـخـت قيصر بود

سزد کو سرافراز و مـهـتر بود

چـه دسـتور باشد گرانـمايه شاه

نـبيند ز ما نيز فريادخواه

سواران دشـتي چو رومي سوار

بيابـند جوشـن نيايد بـه کار

ز گـفـتار مـنذر برآشـفـت شاه

کـه قيصر هـمي‌برفرازد کـلاه

ز لـشـکر زبان‌آوري برگزيد

کـه گـفـتار ايشان بداند شـنيد

بدو گـفـت ز ايدر برو تا بروم

مياساي هيچ اندر آباد بوم

بـه قيصر بـگو گر نداري خرد

ز راي تو مـغز تو کيفر برد

اگر شير جـنـگي بـتازد بـگور

کـنامـش کـند گور و هـم آب شور

ز مـنذر تو گر داديابي بـسـسـت

کـه او را نشست از بر هر کسسـت

چـپ خويش پيدا کن از دست راست

چو پيدا کـني مرز جويي رواسـت

چو بـخـشـنده بوم و کشور منـم

بـه گيتي سرافراز و مهـتر مـنـم

هـمـه آن کـنـم کار کز من سزد

نـمانـم کـه بادي بدو بروزد

تو با تازيان دسـت يازي بـکين

يکي در نـهان خويشـتـن را بـبين

و ديگر کـه آن پادشاهي مراسـت

در گاو تا پـشـت ماهي مراسـت

اگر مـن سـپاهي فرسـتـم بروم

تو را تيغ پولاد گردد چو موم

فرسـتاده از نزد نوشين‌روان

بيامد بـه کردار باد دمان

بر قيصر آمد پيامـش بداد

بـپيچيد بي‌مايه قيصر ز داد

نداد ايچ پاسـخ ورا جز فريب

هـمي دور ديد از بـلـندي نـشيب

چـنين گـفـت کز مـنذر کـم خرد

سـخـن باور آن کن کـه اندر خورد

اگر خيره مـنذر بـنالد هـمي

برين‌گونـه رنـجـش بـبالد هـمي

ور اي دون کـه از دشـت نيزه‌وران

نـبالد کـسي از کران تا کران

زمين آنـک بالاسـت پهـنا کـنيم

وزان دشـت بي‌آب دريا کـنيم

فرسـتاده بـشـنيد و آمد چو گرد

شـنيده سخنـها هـمـه ياد کرد

برآشفـت کـسري بدسـتور گفـت

کـه با مغز قيصر خرد نيست جفـت

مـن او را نمايم کـه فرمان کراسـت

جـهان جستن و جنگ و پيمان کراست

ز بيشي وز گردن افراخـتـن

وزين کـشـتـن و غارت و تاختـن

پـشيماني آنـگـه خورد مرد مست

کـه شـب زير آتش کند هر دو دست

بـفرمود تا برکـشيدند ناي

سـپاه اندر آمد ز هر سو ز جاي

ز درگاه برخاسـت آواي کوس

زمين قيرگون شد هوا آبـنوس

گزين کرد زان لـشـکر نامدار

سواران شـمـشيرزن سي‌هزار

بـه مـنذر سـپرد آن سـپاه گران

بـفرمود کز دشـت نيزه‌وران

سـپاهي بر از جـنـگـجويان بروم

کـه آتـش برآرند زان مرز و بوم

کـه گر چـند مـن شـهريار توام

برين کينـه بر مايه‌دار توام

فرسـتاده‌يي ما کـنون چرب‌گوي

فرسـتيم با نامـه‌يي نزد اوي

مـگر خود نيايد تو را زان گزند

بـه روم و به قيصر تو ما را پـسـند

نويسـنده‌يي خواسـت از بارگاه

بـه قيصر يکي نامـه فرمود شاه

ز نوشين‌روان شاه فرخ‌نژاد

جـهانـگير وزنده کـن کيقـباد

بـه نزديک قيصر سرافراز روم

نـگـهـبان آن مرز و آباد بوم

سر نامـه کرد آفرين از نـخـسـت

گرانـمايگي جز بـه يزدان نجسـت

خداوند گردنده خورشيد و ماه

کزويسـت پيروزي و دسـتـگاه

کـه بيرون شد از راه گردان سـپـهر

اگر جـنـگ جويد وگر داد و مـهر

تو گر قيصري روم را مـهـتري

مـکـن بيش با تازيان داوري

وگر ميش جويي ز چـنـگال گرگ

گـماني بود کژ و رنـجي بزرگ

وگر سوي مـنذر فرسـتي سـپاه

نـمانـم بـه تو لشـکر و تاج و گاه

وگر زيردسـتي بود بر مـنـش

بـه شـمـشير يابد ز من سرزنش

تو زان مرز يک رش مـپيماي پاي

چو خواهي که پيمان بـماند بـجاي

وگر بـگذري زين سـخـن بـگذرم

سر و گاه تو زير پي بـسـپرم

درود خداوند ديهيم و زور

بدان کو نـجويد بـبيداد شور

نـهادند بر نامـه بر مـهر شاه

سواري گزيدند زان بارگاه

چـنانـچون بـبايسـت چيره‌زبان

جـهانديده و گرد و روشـن‌روان

فرسـتاده با نامـه شـهريار

بيامد بر قيصر نامدار

برو آفرين کرد و نامـه بداد

هـمان راي کـسري برو کرد ياد

سخنـهاش بـشـنيد و نامه بخواند

بـپيچيد و اندر شـگـفـتي بـماند

ز گـفـتار کـسري سرافزار مرد

برو پر ز چين کرد و رخـساره زرد

نويسـنده را خواند و پاسـخ نوشـت

پديدار کرد اندرو خوب و زشـت

سر خامـه چون کرد رنـگين بـقار

نـخـسـت آفرين کرد بر کردگار

نـگارنده برکـشيده سـپـهر

کزويسـت پرخاش و آرام و مـهر

بـه گيتي يکي را کـند تاجور

وزو بـه يکي پيش او با کـمر

اگر خود سـپـهر روان زان تـسـت

سر مـشـتري زير فرمان تـسـت

بـه ديوان نگـه کـن کـه رومي‌نژاد

بـه تـخـم کيان باژ هرگز نداد

تو گر شـهرياري نـه من کـهـترم

هـمان با سر و افـسر و لـشـکرم

چـه بايسـت پذرفت چندين فسوس

ز بيم پي پيل و آواي کوس

بـخواهـم کـنون از شما باژ و ساو

کـه دارد بـه پرخاش با روم تاو

بـه تاراج بردند يک چـند چيز

گذشـت آن سـتـم برنـگيريم نيز

ز دشـت سواران نيزه‌وران

برآريم گرد از کران تا کران

نـه خورشيد نوشين‌روان آفريد

وگر بـسـتد از چرخ گردان کـليد

کـه کـس را نخواند همي از مـهان

هـمـه کام او يابد اندر جـهان

فرسـتاده را هيچ پاسـخ نداد

بـه تـندي ز کـسري نيامدش ياد

چو مـهر از بر نامه بنـهاد گـفـت

کـه با تو صليب و مسيحست جفـت

فرسـتاده با او نزد هيچ دم

دژم ديد پاسـخ بيامد دژم

بيامد بر شـهر ايران چو گرد

سخـنـهاي قيصر هـمـه ياد کرد

چو برخواند آن نامـه را شـهريار

برآشـفـت با گردش روزگار

هـمـه موبدان و ردان را بـخواند

ازان نامـه چـندي سخـنـها براند

سـه روز اندران بود با راي‌زن

چـه با پهـلوانان لشـکر شـکـن

چـهارم بران راسـت شد راي شاه

کـه راند سوي جنـگ قيصر سـپاه

برآمد ز در نالـه گاودم

خروشيدن ناي و روينيه خـم

بـه آرام اندر نـبودش درنـگ

هـمي از پي راستي جست جنـگ

سـپـه برگرفـت و بـنـه برنـهاد

ز يزدان نيکي دهـش کرد ياد

يکي گرد برشد که گفـتي سـپـهر

بـه درياي قير اندر اندود چـهر

بـپوشيد روي زمين را بـه نـعـل

هوا يک سر از پرنيان گشـت لـعـل

نـبد بر زمين پـشـه را جايگاه

نـه اندر هوا باد را ماند راه

ز جوشـن سواران وز گرد پيل

زمين شد بـه کردار درياي نيل

جـهاندار با کاوياني درفـش

هـمي‌رفـت با تاج و زرينه کـفـش

هـمي برشد آوازشان بر دو ميل

بـه پيش سـپاه اندرون کوس و پيل

پـس پـشـت و پيش اندر آزادگان

هـمي‌رفـتـه تا آذرابادگان

چو چشـمـش برآمد باذرگشسـب

پياده شد از دور و بگذاشـت اسـب

ز دسـتور پاکيزه برسـم بجـسـت

دو رخ را به آب دو ديده بـشـسـت

بـه باژ اندر آمد بـه آتـشـکده

نـهاده بـه درگاه جـشـن سده

بـفرمود تا نامـه زند و اسـت

باواز برخواند موبد درسـت

رد و هيربد پيش غـلـتان بـه خاک

هـمـه دامـن قرطـها کرده چاک

بزرگان برو گوهر افـشاندند

بـه زمزم هـمي آفرين خواندند

چو نزديکـتر شد نيايش گرفـت

جـهان‌آفرين را سـتايش گرفـت

ازو خواسـت پيروزي و دسـتـگاه

نـمودن دلـش را سوي داد راه

پرسـتـندگان را بـبـخـشيد چيز

بـه جايي کـه درويش ديدند نيز

يکي خيمـه زد پيش آتـشـکده

کـشيدند لـشـکر ز هر سو رده

دبير خردمـند را پيش خواند

سـخـنـهاي بايسـتـه با او براند

يکي نامـه فرمود با آفرين

سوي مرزبانان ايران زمين

کـه ترسـنده باشيد و بيدار بيد

سـپـه را ز دشمـن نـگـهدار بيد

کـنارنـگ با پـهـلوان هرک هست

هـمـه داد جوييد با زيردسـت

بداريد چـندانـک بايد سـپاه

بدان تا نيابد بدانديش راه

درفـش مرا تا نـبيند کـسي

نـبايد کـه ايمـن بخسـبد بـسي

از آتـشـکده چون بـشد سوي روم

پراگـنده شد زو خـبر گرد بوم

بـه پيش آمد آنکس کـه فرمان گزيد

دگر زان بر و بوم شد ناپديد

جـهانديده با هديه و با نـثار

فراوان بيامد بر شـهريار

بـه هر بوم و بر کو فرود آمدي

ز هر سو پيام و درود آمدي

ز گيتي به هر سو که لشـکر کـشيد

جز از بزم و شادي نيامد پديد

چـنان بد که هر شـب ز گردان هزار

بـه بزم آمدندي بر شـهريار

چو نزديک شد رزم را ساز کرد

سـپـه را درم دادن آغاز کرد

سـپـهدار شيروي بـهرام بود

کـه در جـنـگ با راي و آرام بود

چـپ لـشـکرش را بـه فرهاد داد

بـسي پـندها بر برو کرد ياد

چو اسـتاد پيروز بر ميمـنـه

گشسـب جـهانـجوي پيش بنـه

بـه قـلـب اندر اورند مهران به پاي

کـه در کينه گه داشتي دل بـه جاي

طـلايه بـه هرمزد خراد داد

بـسي گـفـت با او ز بيداد و داد

بـه هر سوي رفـتـند کارآگـهان

بدان تا نـماند سـخـن در نـهان

ز لـشـکر جـهانديدگان را بـخواند

بـسي پـند و اندرز نيکو براند

چـنين گـفـت کين لشکر بي‌کران

ز بي‌مايگان وز پرمايگان

اگر يک تـن از راه مـن بـگذرند

دم خويش بي‌راي مـن بـشـمرند

بدرويش مردم رسانـند رنـج

وگر بر بزرگان کـه دارند گـنـج

وگر کشتـمـندي بـکوبد بـه پاي

وگر پيش لشـکر بـجـنـبد ز جاي

ور آهـنـگ بر ميوه‌داري کـند

وگر ناپـسـنديده کاري کـند

بـه يزدان کـه او داد ديهيم و زور

خداوند کيوان و بـهرام و هور

کـه در پي ميانـش بـبرم بـه تيغ

وگر داسـتان را برآيد بـه ميغ

بـه پيش سـپـه در طـلايه منـم

جـهانـجوي و در قلـب مايه منـم

نـگـهـبان پيل و سـپاه و بـنـه

گـهي بر ميان گاه برميمـنـه

بـه خـشـکي روم گر بدرياي آب

نـجويم برزم اندر آرام و خواب

مـناديگري نام او رشـنواد

گرفـت آن سخنهاي کسري بـه ياد

بيامد دوان گرد لشـکر بـگـشـت

بـه هر خيمـه و خرگهي برگذشـت

خروشيد کاي بي‌کرانـه سـپاه

چـنينـسـت فرمان بيدار شاه

کـه گر جز به داد و بـه مـهر و خرد

کـسي سوي خاک سيه بـنـگرد

بران تيره خاکـش بريزند خون

چو آيد ز فرمان يزدان برون

بـه بانـگ مـنادي نـشد شاه رام

بـه روز سـپيد و شـب تيره‌فام

هـمي گرد لشـکر بگشتي بـه راه

هـمي‌داشـتي نيک و بد را نـگاه

ز کار جـهان آگـهي داشـتي

بد و نيک را خوار نـگذاشـتي

ز لشـکر کسي کو به مردي بـه راه

ورا دخـمـه کردي بران جايگاه

اگر بازماندي ازو سيم و زر

کـلاه و کـمان و کـمـند و کـمر

بد و نيک با مرده بودي بـه خاک

نـبودي بـه از مردم اندر مـغاک

جـهاني بدو مانده اندر شـگـفـت

کـه نوشين روان آن بزرگي گرفـت

بـه هر جايگاهي که جـنـگ آمدي

وراراي و هوش و درنـگ آمدي

فرسـتاده‌اي خواسـتي راستـگوي

کـه رفـتي بر دشـمـن چاره‌جوي

اگر يافـتـندي سوي داد راه

نـکردي سـتـم خود خردمند شاه

اگر جنـگ جسـتي به جنـگ آمدي

بـه خـشـم دلاور نهـنـگ آمدي

بـه تاراج دادي همـه بوم و رسـت

جـهان را به داد و به شمشير جست

بـه کردار خورشيد بد راي شاه

کـه بر تر و خشـکي بـتابد بـه راه

ندارد ز کـس روشـنايي دريغ

چو بـگذارد از چرخ گردنده ميغ

همش خاک و هم ريگ و هم رنگ و بوي

هـمـش در خوشاب و هم آب جوي

فروغ و بـلـندي نـبودش ز کـس

دلـفروز و بخـشـنده او بود و بـس

شـهـنـشاه را مايه اين بود و فر

جـهان را هـمي‌داشـت در زير پر

ورا جنـگ و بخشـش چو بازي بدي

ازيران چـنان بي‌نيازي بدي

اگر شير و پيل آمدنديش پيش

نـه برداشـتي جنـگ يک روز بيش

سـپاهي کـه با خود و خفتان جنگ

بـه پيش سـپاه آمدي بـه يدرنـگ

اگر کـشـتـه بودي و گر بستـه زار

بزاندان پيروزگر شـهريار

چـنين تا بيامد بران شارسـتان

کـه شوراب بد نام آن کارسـتان

برآورده‌اي ديد سر بر هوا

پر از مردم و ساز جـنـگ و نوا

ز خارا پي افـگـنده در قـعر آب

کـشيده سر باره اندر سـحاب

بـگرد حـصار اندر آمد سـپاه

نديدند جايي بـه درگاه راه

برو ساخـت از چار سو منـجـنيق

بـه پاي آمد آن باره جاثـليق

برآمد ز هر سوي دز رسـتـخيز

نديدند جايي گذار و گريز

چو خورشيد تابان ز گنبد بـگـشـت

شد آن باره دز بـه کردار دشـت

خروش سواران و گرد سـپاه

ابا دود و آتـش برآمد بـه ماه

همـه حصـن بي‌تـن سر و پاي بود

تـن بي‌سرانـشان دگر جاي بود

غو زينـهاري و جوش زنان

برآمد چو زخـم تـبيره‌زنان

از ايشان هر آنـکـس کـه پرمايه بود

بـه گـنـج و بـه مردي گرانپايه بود

بـبـسـتـند بر پيل و کردند بار

خروش آمد و نالـه زينـهار

نبـخـشود بر کـس بـه هنگام رزم

نـه بر گـنـج دينار برگاه بزم

وزان جايگاه لـشـکر اندر کـشيد

بره بر دزي ديگر آمد پديد

کـه در بـند او گـنـج قيصر بدي

نـگـهدار آن دز توانـگر بدي

کـه آرايش روم بد نام اوي

ز کـسري برآمد بـه فرجام اوي

بدان دز نـگـه کرد بيدار شاه

هـنوز اندرو نارسيده سـپاه

بـفرمود تا تيرباران کـنـند

هوا چون تـگرگ بـهاران کـنـند

يکي تاجور خود بـه لـشـکر نـماند

بران بوم و بر خار و خاور بـماند

هـمـه گـنـج قيصر بـه تاراج داد

سـپـه را هـمـه بدره و تاج داد

برآورد زان شارسـتان رسـتـخيز

هـمـه برگرفـتـند راه گريز

خروش آمد از کودک و مرد و زن

هـمـه پير و برنا شدند انـجـمـن

بـه پيش گرانـمايه شاه آمدند

غريوان و فريادخواه آمدند

کـه دسـتور و فرمان و گنج آن تست

بروم اندرون رزم و رنـج آن تـسـت

بـه جان ويژه زنـهار خواه توايم

پرسـتار فر کـلاه توايم

بـفرمود پـس تا نکـشـتـند نيز

برايشان بـبـخـشود بـسيار چيز

وزان جايگـه لـشـکر اندر کـشيد

از آرايش روم برتر کـشيد

نوندي ز گـفـتار کارآگـهان

بيامد بـه نزديک شاه جـهان

کـه قيصر سـپاهي فرسـتاد پيش

ازان نامداران و گردان خويش

بـه پيش اندرون پهـلواني سـترگ

بـه جنگ اندرون هر يکي همچو گرگ

بـه روميش خوانـند فرفوريوس

سواري سرافراز با بوق و کوس

چو اين گفـتـه شد پيش بيدار شاه

پديد آمد از دور گرد سـپاه

بـخـنديد زان شـهريار جـهان

بدو گـفـت کين نيست از ما نـهان

کـجا جـنـگ را پيش ازين ساختيم

ز انديشـه هرگونـه پرداخـتيم

کي تاجور بر لـب آورد کـف

بـفرمود تا برکـشيدند صـف

سـپاهي بيامد بـه پيش سـپاه

بـشد بـسـتـه بر گرد و بر باد راه

شده, نامور لـشـکري انـجـمـن

يلان سرافراز شـمـشيرزن

همـه جـنـگ را تنـگ بسته ميان

بزرگان و فرزانـگان و کيان

بـه خون آب داده هـمـه تيغ را

بدان تيغ برنده مر ميغ را

سـپـه را نـبد بيشـتر زان درنـگ

کـه نـخـچير گيرد ز بالا پلـنـگ

بـه هر سو ز رومي تلي کشتـه بود

دگر خسـتـه از جنگ برگشتـه بود

بـشد خسـتـه از جنگ فرفوريوس

دريده درفـش و نـگونـسار کوس

سواران ايران بـسان پـلـنـگ

بـه هامون کـجا غرمش آيد بچنـگ

پـس روميان در هـمي‌تاخـتـند

در و دشـت ازيشان بـپرداخـتـند

چـنان هـم همي‌رفت با ساز جنگ

هـمـه نيزه و گرز و خنجر به چنـگ

سـپـه را بـهاموني اندر کـشيد

برآورده ديگر آمد پديد

دزي بود با لـشـکر و بوق و کوس

کـجا خواندنديش قالينيوس

سر باره برتر ز پر عـقاب

يکي کـنده‌اي گردش اندر پر آب

يکي شارسـتان گردش اندر فراخ

پر ايوان و پاليز و ميدان و کاخ

ز رومي سـپاهي بزرگ اندروي

هـمـه نامداران پرخاشـجوي

دو فرسـنـگ پيش اندرون بود شاه

سيه گـشـت گيتي ز گرد سـپاه

خروشي برآمد ز قالينيوس

کزان نـعره اندک شد آواز کوس

بدان شارسـتان در نـگـه کرد شاه

هـمي هر زماني فزون شد سـپاه

ز دروازها جـنـگ برساخـتـند

هـمـه تير و قاروره انداخـتـند

چو خورشيد تابـنده برگـشـت زرد

ز گردنده يک بـهره شد لاژورد

ازان باره دز نـماند اندکي

همـه شارسـتان با زمي شد يکي

خروشي برآمد ز درگاه شاه

کـه اي نامداران ايران سـپاه

هـمـه پاک زين شـهر بيرون شويد

بـه تاريکي اندر بـه هامون شويد

اگر هيچ بانـگ زن و مرد پير

وگر غارت و شورش و داروگير

بـه گوش مـن آيد بـتاريک شـب

کـه بـگـشايد از رنـج يک مردلب

هـم اندر زمان آنـک فرياد ازوسـت

پر از کاه بينـند آگـنده پوسـت

چو برزد ز خرچـنـگ تيغ آفـتاب

بـفرسود رنـج و بـپالود خواب

تـبيره برآمد ز درگاه شاه

گرانـمايگان برگرفـتـند راه

ازان دز و آن شارسـتان مرد و زن

بـه درگاه کـسري شدند انجـمـن

کـه ايدر ز جـنـگي سواري نـماند

بدين شارسـتان نامداري نـماند

همـه کشتـه و خسته شد بي‌گناه

گـه آمد کـه بخـشايش آيد ز شاه

زن و کودک خرد و برنا و پير

نـه خوب آيد از داد يزدان اسير

چـنان شد دز و باره و شارسـتان

کزان پـس نديدند جز خارسـتان

چو قيصر گـنـهـکار شد ما کـه‌ايم

بـقالينيوس اندرون بر چـه‌ايم

بران روميان بر بـبـخـشود شاه

گنـهـکار شد رسـتـه و بيگـناه

بـسي خواستـه پيش ايشان بماند

وزان جايگـه نيز لـشـکر براند

هران کـس کـه بود از در کارزار

بـبـسـتـند بر پيل و کردند بار

بـه انـطاکيه در خـبر شد ز شاه

کـه با پيل و لـشـکر بيامد بـه راه

سـپاهي بران شـهر شد بي‌کران

دليران رومي و کـنداوران

سـه روز اندران شاه را شد درنـگ

بدان تا نـباشد بـه بيداد جـنـگ

چـهارم سـپاه اندر آمد چو کوه

دليران ايران گروها گروه

برفـتـند يک سر سواران روم

ز بـهر زن و کودک و گـنـج و بوم

بـه شـهر اندر آمد سراسر سـپاه

پيي را نـبد بر زمين نيز راه

سـه جنگ گران کرده شد در سه روز

چـهارم چو بـفروخـت گيتي‌فروز

گـشاده شد آن مرز آباد بوم

سواري نديدند جـنـگي بروم

بزرگان کـه با تـخـت و افـسر بدند

هـم آنکـس کـه گنجور قيصر بدند

بـه شاه جـهاندار دادند گـنـج

بـه چـنـگ آمدش گنج چون ديد رنج

اسيران و آن گـنـج قيصر بـه راه

بـه سوي مداين فرسـتاد شاه

وزيشان هران کس که جـنـگي بدند

نـهادند بر پـشـت پيلان بـبـند

زمين ديد رخـشان‌تر از چرخ ماه

بـگرديد بر گرد آن شـهر شاه

ز بـس باغ و ميدان و آب روان

هـمي تازه شد پير گشتـه جـهان

چـنين گـفـت با موبدان شـهريار

کـه انـطاکيه اسـت اين اگر نوبهار

کـسي کو نديدسـت خرم بهشـت

ز مـشـک اندرو خاک وز زر خشـت

درخـتـش ز ياقوت و آبـش گـلاب

زمينـش سپـهر آسـمان آفـتاب

نـگـه کرد بايد بدين تازه بوم

کـه آباد بادا هـمـه مرز روم

يکي شـهر فرمود نوشين روان

بدو اندرون آبـهاي روان

بـه کردار انـطاکيه چون چراغ

پر از گـلـشـن و کاخ و ميدان و باغ

بزرگان روشـن‌دل و شادکام

ورا زيب خـسرو نـهادند نام

شد آن زيب خـسرو چو خرم بـهار

بـهـشـتي پر از رنگ و بوي و نگار

اسيران کزان شـهرها بسـتـه بود

بـبـند گران دسـت و پا خسته بود

بـفرمود تا بـند برداشـتـند

بدان شـهرها خوار بـگذاشـتـند

چـنين گـفـت کاين نوبر آورده جاي

همـش گلشـن و بوستان و سراي

بـکرديم تا هر کـسي را بـه کام

يکي جاي باشد سزاوار نام

بـبـخـشيد بر هر کـسي خواسته

زمين چون بهشـتي شد آراسـتـه

ز بـس بر زن و کوي و بازارگاه

تو گفـتي نـماندسـت بر خاک راه

بيامد يکي پرسـخـن کـفـشـگر

چـنين گـفـت کاي شاه بيدادگر

بـقالينيوس اندرون خان مـن

يکي تود بد پيش پالان مـن

ازين زيب خـسرو مرا سود نيسـت

کـه بر پيش درگاه مـن تود نيسـت

بـفرمود تا بر در شوربـخـت

بکشـتـند شاداب چـندي درخـت

يکي مرد ترسا گزين کرد شاه

بدو داد فرمان و گـنـج و کـلاه

بدو گفت کاين زيب خسرو تو راسـت

غريبان و اين خانـه نو تو راسـت

بـه سان درخـت برومـند باش

پدر باش گاهي چو فرزند باش

ببـخـشـش بياراي و زفـتي مکن

بر اندازه بايد ز هر در سـخـن

ز انـطاکيه شاه لـشـکر براند

جـهانديده ترسا نگـهـبان نـشاند

پـس آگاهي آمد ز فرفوريوس

بـگـفـت آنـچ آمد بـقالينيوس

بـه قيصر چـنين گفت کامد سـپاه

جـهاندار کـسري ابا پيل و گاه

سپاهـسـت چـندانـک دريا و کوه

هـمي‌گردد از گرد اسـبان سـتوه

بـگرديد قيصر ز گـفـتار خويش

بزرگان فرزانـه را خواند پيش

ز نوشين‌روان شد دلـش پر هراس

هـمي راي زد روز و شب در سه‌پاس

بدو گفـت موبد که اين راي نيسـت

کـه با رزم کسري تو را پاي نيسـت

برآرند ازين مرز آباد خاک

شود کرده قيصر اندر مـغاک

زوان سراينده و راي سـسـت

جز از رنـج بر پادشاهي نجـسـت

چو بشـنيد قيصر دلش خيره گشـت

ز نوشين‌روان راي او تيره گـشـت

گزين کرد زان فيلـسوفان روم

سـخـن‌گوي با دانـش و پاک بوم

بـه جاي آمد از موبدان شسـت مرد

بـه کـسري شدن نامزدشان بـکرد

پيامي فرسـتاد نزديک شاه

گرانـمايگان برگرفـتـند راه

چو مـهراس دانـنده‌شان پيش رو

گوي در خرد پير و سالار نو

ز هر چيز گـنـجي بـه پيش اندرون

شـمارش گذر کرده بر چـند و چون

بـسي لابـه و پـند و نيکو سخـن

پـشيمان ز گـفـتارهاي کـهـن

فرسـتاد با باژ و ساو گران

گروگان ز خويشان و کـنداوران

چو مـهراس گـفـتار قيصر شـنيد

پديد آمد آن بـند بد را کـليد

رسيدند نزديک نوشين‌روان

چو الـماس کرده زبان با روان

چو مـهراس نزديک کـسري رسيد

برومي يکي آفرين گـسـتريد

تو گـفـتي ز تيزي وز راسـتي

سـتاره برآرد هـمي زآسـتي

بـه کـسري چنين گفت کاي شهريار

جـهان را بدين ارجـمـندي مدار

برومي تو اکـنون و ايران تـهيسـت

هـمـه مرز بي‌ارز و بي‌فرهيسـت

هران گـه کـه قيصر نـباشد بروم

نسنـجد بـه يک پشه اين مرز و بوم

هـمـه سودمـندي ز مردم بود

چو او گـم شود مردمي گـم بود

گر اين رستخيز از پي خواستـسـت

کـه آزرم و دانش بدو کاستـسـت

بياوردم اکـنون هـمـه گـنـج روم

کـه روشـن‌روان بهـتر از گنج و بوم

چو بـشـنيد زو اين سخن شـهريار

دلـش گـشـت خرم چو باغ بـهار

پذيرفـت زو هرچ آورده بود

اگر بدره زر و گر برده بود

فرسـتادگان را سـتايش گرفـت

بران نيکويها فزايش گرفـت

بدو گـفـت کاي مرد روشـن خرد

نـبرده کـسي کو خرد پرورد

اگر زر گردد هـمـه خاک روم

تو سـنـگي‌تري زان سرافزار بوم

نـهادند بر روم بر باژ و ساو

پراگـنده دينار ده چرم گاو

وزان جايگـه نالـه گاودم

شـنيدند و آواز رويينـه خـم

جـهاندار بيدار لـشـکر براند

بـه شام آمد و روزگاري بـماند

بياورد چـندان سـليح و سـپاه

هـمان برده و بدره و تاج و گاه

کـه پـشـت زمي را همي‌داد خم

ز پيلان وز گـنـجـهاي درم

ازان مرز چون رفـتـن آمدش راي

بـه شيروي بـهرام بـسـپرد جاي

بدو گـفـت کاين باژ قيصر بـخواه

مـکـن هيچ سستي به روز و به ماه

بـبوسيد شيروي روي زمين

هـمي‌خواند بر شـهريار آفرين

کـه بيدار دل باش و پيروزبـخـت

مـگر داد زرد اين کياني درخـت

تـبيره برآمد ز درگاه شاه

سوي اردن آمد درفـش سـپاه

جـهاندار کـسري چو خورشيد بود

جـهان را ازو بيم و اميد بود

برين سان رود آفـتاب سـپـهر

به يک دست شمشير و يک دست مهر

نـه بـخـشايش آرد به هنگام خشم

نـه خشم آيدش روز بخشش به چشم

چـنين بود آن شاه خـسرونژاد

بياراسـتـه بد جـهان را بداد