دفتر پنجم مثنوی

تایپ و تصحیح از نسخه "کلاله خاور"، توسط  حسین  ُکرد .

لطفا ً اگر اشتباهی یافتید آنرا به سایت زیر گزارش دهید.

فایلهای اصلی را میتوانید از سایت زیر کپی کنید:

www.guidinglights.org

 

1. مقدمه دفتر پنجم

1.1                                         شه حسام الدین كه نور انجم است                       طالب آغاز سفر پنجم است

1.2                                         ای ضیاء الحق حسام الدین ِ راد                         اوستادان صفا را اوستاد

1.3                                         گر نبودی، خلق محجوب و كثیف                       ور نبودی، حلقها تنگ و ضعیف

1.4                                         در مَدیحَت، دادِ معنی دادمی                              غیر این منطق، لبی بگشادمی

1.5                                         لیك لقمۀ باز، آن ِ صعوه نیست                           چاره اكنون، آب و روغن كردَنیست

1.6                                         شرح ِ تو غیب است با اهل جهان                       همچو راز ِ عشق دارم در نهان

1.7                                         مدح ِ تو حیف است با زندانیان                           گویم اندر مجمع روحانیان

1.8                                         مدح، تعریف است و تخریق ِ حجاب                   فارغ است از مدح و تعریف آفتاب

1.9                                         مادح ِ خورشید، مَدّاح خود است                         كه دو چشمم روشن و نامرمد است

1.10                                  ذمّ ِ خورشید جهان، ذم ِ خود است                       كه دو چشمم كور و تاریك و بَد است

1.11                                  تو ببخشا بر كسی كاندر جهان                           شد حسودِ آفتابِ كامران

1.12                                  تاندش پوشید هیچ از دیده ها ؟                           و ز طراوت دادن ِ پوسیده ها ؟

1.13                                  یا ز نور بی حدش تانند كاست ؟                         یا به دفع جاهِ او تانند خاست ؟

1.14                                  هر كسی كاو حاسدِ كیهان بود                            آن حسد، خود مرگِ جاویدان بود

1.15                                  قدر تو بگذشت از دركِ عقول                           عقل اندر شرح تو، شد بوالفضول

1.16                                  گر چه عاجز آمد این عقل از بیان                       عاجزانه جنبشی باید در آن

1.17                                  ان شیئا كله لا یدرك                                        اعلموا ان كله لا یترك

1.18                                  گر چه نتوان خورد طوفان ِ سحاب                     كی توان كردن به تركِ خوردِ آب ؟

1.19                                  * آب دریا را اگر نتوان کشید                            هم به قدر تشنگی باید چشید

1.20                                  راز را، گر می نیاری در میان                          دركها را تازه كن از قشر ِ آن

1.21                                  نطقها نسبت به تو  قشر است، لیك                      پیش ِ دیگر فهم ها، مغز است نیك

1.22                                  آسمان، نسبت به عرش آمد فرود                        ور نه بس عالیست سوی خاكِ تود

1.23                                  من بگویم وصفِ تو، تا ره برند                         پیش از آن، كز فوتِ آن حسرت خورند

1.24                                  نور ِ حقیّ و، به حق، جذابِ جان                        خلق در  ُظلماتِ  وَهمَند و گمان

1.25                                  شرط، تعظیم است، تا این نور ِ خَوش                  گردد این بی دیدگان را سُرمه كش

1.26                                  * نور یابد مُستعدِ تیز گوش                               كاو نباشد عاشق ظلمت چو موش

1.27                                  نور میکـَش، ای حریف تیز گوش                       گر نه ای چون موش، در ظلمت مکوش

1.28                                  سست چشمانی كه شب جولان كنند                     كی طوافِ مشعلۀ ایمان كنند ؟

1.29                                  نكته های مشكل ِ باریك، شد                              بندِ طبعی، كاو ز دین تاریك شد

1.30                                  تا بر آراید هنر را تار و پود                              چشم در خورشید نتواند گشود

1.31                                  همچو نخلی بر نیارد شاخها                              كرده موشانه، زمین، سوراخها

1.32                                   

2. تفسیر آیه کریمه فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیكَ الَخ

2.1                                         چار وصف است، این بشر را، دل فشار              چار میخ عقل گشته این چهار

2.2                                         تو خلیل وقتی ای خورشیدِ هُش                          این چهار اطیار ِ رَه زن را بكـُش

2.3                                         زانكه هر مرغی از اینها، زاغ وَش                     هست عقل عاقلان را دیده كش

2.4                                         چار وصف تن، چو مرغان خلیل                       ِبسمِل ایشان دهد جان را سَبیل

2.5                                         ای خلیل، اندر خلاص نیك و بد                         سر ببرشان، تا رهد پاها ز سَد

2.6                                         ُكل توئی و، جملگان، اجزای تو                         بر گشا كه هست پاشان، پای تو

2.7                                         از تو، عالم، روح زاری میشود                         پشتِ صد لشكر، سواری میشود

2.8                                         زآنكه این تن شد مقام چار خو                            نامشان شد چار مرغ ِ فتنه جو

2.9                                         خلق را گر زندگی خواهی  َابَد                           سَر ببُر زین چار مرغ ِ شوم ِ بَد

2.10                                  بازشان زنده كن از نوع دگر                             كه نباشد بعد از آن  ز ایشان ضرر

2.11                                  چار مرغ ِ معنویّ راه زن                                 كرده اند اندر دل خلقان وطن

2.12                                  چون امیر جملۀ دلها شوی                                اندر این دوران خلیفۀ حق توئی

2.13                                  سر ببر این چار مرغ زنده را                            سرمدی كن عمر ناپاینده را

2.14                                  بط ّ و، طاوس است و، زاغ است و، خروس        این مثال چار خُلق اندر نفوس

2.15                                  بط، حرص است و، خروس آن شهوت است         جاه چون طاوس و، زاغ امنیت است

2.16                                  مُنیتش آنكه بود امّید ساز                                  طامع تأبید، یا عمر ِ دراز

2.17                                  بط ّ، حرص آمد، كه نوكش در زمین                   در تر و در خشك میجوید دفین

2.18                                  یك زمان نبود مُعطل آن گلو                              نشنود از حكم، جز امر ِ "كلوا"

2.19                                  همچو یغماچی كه خانه ای میكند                        زود زود انبان خود پُر میكند

2.20                                  اندر انبان میفشارد نیك و بد                              دانه های دُرّ و حبّاتِ نخود

2.21                                  تا مبادا یاغئی آید دگر                                      می فشارد در جوال، او خشك و تر

2.22                                  وقت تنگ و، فرصت اندك، او مخوف                در بغل زد، هر چه زوتر، بی وقوف

2.23                                  اعتمادش نیست بر سلطان ِ خویش                      كه مبادا طامعی آید به پیش

2.24                                  لیك مؤمن، ز اعتمادِ آن حیات                            می كند غارت به مهل و با انات

2.25                                  ایمن است از فوت و از یاغی كه او                    می شناسد قهر شه را بر عدو

2.26                                  ایمن است از خواجه تاشان ِ دگر                        كه نیایندش مزاحم، صرفه بر

2.27                                  عدل شه را دید در ضبطِ حشم                           كه نیارد كرد، كس بر كس ستم

2.28                                  لاجرم نشتابد و ساكن بود                                 از فوات حظ ّ خود آمن بود

2.29                                  بس تأنی دارد و صبر و شكیب                          چشم سیر و موقن است و پاك جیب

2.30                                  كاین تأنی، پرتو رحمان بود                              و آن شتاب از هزۀ شیطان بود

2.31                                  زآنكه شیطانش بترساند ز فقر                            بارگیر صبر را، بكشد بعقر

2.32                                  از نبی بشنو كه شیطان در وعید                         میكند تهدیدت از فقر شدید

2.33                                  تا خوری زشت و، بری زشت از شتاب               نی مروّت، نی تأنی، نی ثواب

 

3. در سبب ورود این حدیث مصطفی صلوات اللَّه علیه كه الكافر یاكل فی سبعه امعاء و المؤمن یاكل فی معاء واحد

3.1                                         لاجرم كافر خورد در هفت بطن                         دین و دل باریك و لاغر، زفت بطن

3.2                                         كافران مهمان پیغمبر شدند                                وقت شام ایشان به مسجد آمدند

3.3                                         كامدیم ای شاه ما اینجا قنق                                ای تو مهمان دار ِ سكان افق

3.4                                         بی نوائیم و رسیده ما ز دور                              هین بیفشان بر سر ما فضل و نور

3.5                                         رو به یاران کرد آن سلطان ِ راد                        دستگیر جمله شاهان و عباد

3.6                                         گفت: ای یاران ِ من قسمت كنید                          كه شما پُر از من و خوی منید

3.7                                         پُر بود اجسام هر لشكر ز شاه                            ز آن زنند آن تیغ بر اعدای جاه

3.8                                         تو به خشم شه زنی آن تیغ ها                             ور نه بر اخوان چه خشم آید تو را ؟

3.9                                         بر برادر، بی گناهی میزنی                               عكس خشم ِ شاه، گرز ِ  دَه منی

3.10                                  شه یكی جان است و، لشكر پُر از او                   روح چون آب است و، این اجسام  جو

3.11                                  آبِ روح ِ شاه، اگر شیرین بود                           جمله جوها پُر ز آب خوش شود

3.12                                  كه رعیت دین شه دارند و بس                           این چنین فرمود سلطان ِ عبس

3.13                                  هر یكی یاری، یكی مهمان گزید                         در میان یك زفت بود و، بی ندید

3.14                                  جسم ِ ضخمی داشت، كس او را نبرد                  ماند در مسجد، چو اندر جام  دُرد

3.15                                  مصطفی بُردش، چو واماند از همه                     هفت بُز بُد شیر ده اندر رمه

3.16                                  كه مقیم خانه بودندی بُزان                                بهر دوشیدن برای وقتِ خوان

3.17                                  نان و آش و شیر آن هر هفت بُز                        خورد آن بو قحط اعوج ابن غزّ

3.18                                  جمله اهل بیت خشم آلو شدند                             كه همه در شیر بُز طامع بُدند

3.19                                  معده طبلی خوار همچون طبل كرد                     قسم هجده آدمی را او بخورد

3.20                                  وقت خفتن رفت و در حجره نشست                    پس كنیزك از غضب در را ببست

3.21                                  از برون زنجیر در را در فكند                           كه از او بُد خشمگین و دردمند

3.22                                  گبر را در نیمه شب یا صبحدم                           بس تقاضا آمد و دردِ شكم

3.23                                  از فراش خویش سوی در شتافت                       دست بر در چون نهاد، او بسته یافت

3.24                                  در گشادن حیله كرد آن حیله ساز                        نوع نوع و خود نشد آن بند باز

3.25                                  شد تقاضا بر تقاضا، خانه تنگ                          ماند او حیران و بی درمان و دنگ

3.26                                  حیله ای كرد و به خواب اندر خزید                    خویش را در خواب و در ویرانه دید

3.27                                  زآنكه ویرانه بُد اندر خاطرش                            شد به خواب اندر همانجا منظرش

3.28                                  خویش در ویرانۀ خالی چو دید                          او چنان محتاج، هم در حال رید

3.29                                  گشت بیدار و بدید آن جامه خواب                       پُر حَدَث، دیوانه شد از اضطراب

3.30                                  ز اندرون او بر آمد صد خروش                        از چنین رسوائی بی خاك پوش

3.31                                  گفت: خوابم بدتر از بیداریم                              كه خورم زآنسان و زینسان میریم

3.32                                  بانگ می زد  وا ثبورا  وا ثبور                         آنچنان كه كافران روز نشور

3.33                                  منتظر كه، كی شود این شب به سر؟                   تا بر آید از گشادن بانگِ در

3.34                                  تا گریزد او چو تیری از كمان                           تا نبیند هیچ كس او را چنان

3.35                                  قصه بسیار است، كوته می كنم                          باز شد آن در، رهید از درد و غم

 

4. در ِ حجره گشادن مصطفی علیه الصلاة و السلام بر مهمان و خود را پنهان كردن تا خجل نشود

4.1                                         مصطفی صبح آمد و در را گشاد                        صبح آن گمراه را، او راه داد

4.2                                         در گشاد و گشت پنهان مصطفی                         تا نگردد شرمسار آن مبتلا

4.3                                         تا برون آید، رود گستاخ او                               تا نبیند در گشا را، پشت و رو

4.4                                         یا نهان شد در پس چیزی و یا                            از وی اش پوشید دامان خدا

4.5                                         صِبْغَةَ الله، گاه پوشیده كند                                 پردۀ بی چون بر آن ناظر تند

4.6                                         تا نبیند خصم را پهلوی خویش                           قدرت قادر از آن بیش است، بیش

4.7                                         مصطفی میدید احوال شبش                               لیك مانع بود فرمان رَبَش

4.8                                         تا كه پیش از خبط، بگشاید رهی                        تا نیفتد ز آن فضیحت در چهی

4.9                                         لیك، حكمت بود و، امر آسمان                           تا ببیند خویشتن را او چنان

4.10                                  بس عداوتها كه آن یاری بود                             بس خرابیها كه معماری بود

4.11                                  * چونکه کافر باب را بگشاده دید                      نرم نرمک از کمین بیرون جهید

4.12                                  جامه خواب ِ  پر حَدَث را، یك فضول                  قاصدا، آورد در پیش رسول

4.13                                  كه "چنین كردست مهمانت، ببین"                       خنده ای زد "رَحْمَةً للعالمین"

4.14                                  كه بیاور مطهره اینجا به پیش                            تا بشویم جمله را با دستِ خویش

4.15                                  هر كسی می جست: كز بهر خدا                         جان ما و جسم ما قربان تو را

4.16                                  ما بشوئیم این حدث را، تو بهل                          كار دست است این، نه كار جان و دل

4.17                                  ای لَعَمْرُكَ مر تو را حق عمر خواند                    پس خلیفه كرد و بر كرسی نشاند

4.18                                  ما برای خدمت تو میزئیم                                 چون تو خدمت میكنی، پس ما کئیم ؟

4.19                                  گفت: میدانم، ولیك این ساعتیست                        كاندر این شستن به خویشم، حكمتیست

4.20                                  منتظر بودند كاین قول نبی ست                         تا پدید آید كه این اسرار چیست

4.21                                  او به جد می شست آن احداث را                        خاص ز امر حق، نه تقلید و ریا

4.22                                  كه دلش می گفت: كاین را تو بشو                      كه در اینجا هست حكمت، تو به تو

 

5. در سبب رجوع كردن آن کافر به خانۀ مصطفی صلی الله علیه و آله در آن ساعت كه مصطفی بالین ملوث او را به دست خود می شست و خجل شدن او، و جامه چاك كردن و نوحۀ او بر خود و بر حال خود

5.1                                         كافرك را هیكلی بد یادگار                                یاوه دید آن را و گشت او بی قرار

5.2                                         گفت: آن حجره كه شب جا داشتم                        هیكل آنجا بی خبر بگذاشتم

5.3                                         گر چه شرمین بود، شرمش  حرص بُرد               حرص اژدرهاست، نی چیزیست خُرد

5.4                                         از پی هیكل شتاب اندر دوید                              در وثاق مصطفی، و آنحال دید

5.5                                         كان "ید الله"، آن حدث با دستِ خَود                    خوش همی شوید، كه دورش چشم بَد

5.6                                         هیكلش از یاد رفت و شد پدید                            اندر او شوری، گریبان را درید

5.7                                         میزد او دو دست را بر رو و سر                       كله را میكوفت بر دیوار و در

5.8                                         آنچنانكه خون، ز بینی و سرش                          شد روان و، رحم كرد آن مهترش

5.9                                         نعره ها زد، خلق گرد آمد بر او                         گبر گویان: ایها الناس، احذروا

5.10                                  میزد او بر سر كه: ای بی عقل، سر                    می زد او بر سینه، كای بی نور بر

5.11                                  سجده می كرد او كه: ای كل زمین                      شرمسار است از تو این جزو مهین

5.12                                  تو كه  ُكلی، خاضع امر وئی                             من كه جزوم، ظالم و زشت و غوی

5.13                                  تو كه  ُكلی، خوار و لرزانی ز حق                     من كه جزوم، در خلاف و در سبق

5.14                                  هر زمان می كرد رو بر آسمان                         كه ندارم روی این قبلۀ جهان

5.15                                  چون ز حد بیرون بلرزید و طپید                        مصطفایش در كنار خود كشید

5.16                                  ساكنش كرد و بسی بنواختش                             دیده اش بگشاد و، داد  ِاشناختش

5.17                                  تا نگرید ابر كی خندد چمن ؟                             تا نگرید طفل كی جوشد لبن ؟

5.18                                  طفل ِ یك روزه همی داند طریق                         كه بگریم تا رسد دایۀ شفیق

5.19                                  تو نمی دانی، كه دایۀ  دایگان ؟                          كم دهد بی گریه شیرت رایگان

5.20                                  گفت "وَ لیبكُوا كثِیرا ً" گوش دار                        تا بریزد شیر ِ فضل ِ كردگار

5.21                                  گریۀ ابر است و سوز ِ آفتاب                             ُاستن دنیا همین دو رشته تاب

5.22                                  گر نبودی سوز مهر و اشكِ ابر                          كی شدی اجسام  ما عرض و سطبر ؟

5.23                                  كی بُدی معمور این هر چار فصل ؟                    گر نبودی این  َتف و این گریه اصل

5.24                                  سوز مهر و، گریۀ ابر ِ جهان                            چون همی دارد جهان را خوش دهان ؟

5.25                                  آفتاب عقل را در سوز دار                                چشم را چون ابر، اشك افروز دار

5.26                                  چشم، گریان بایدت چون طفل خُرد                     كم خور این نان را، كه نان آب تو بُرد

5.27                                  تن چو با برگ است روز و شب از آن                شاخ جان، در برگ ریز است و خزان

5.28                                  برگِ تن، بی برگی جان است، زود                    زین بباید كاستن، و آن را فزود

5.29                                  "أقْرَضُو الله"، قرض ده زین برگِ تن                  تا بروید در عوض در دل چمن

5.30                                  قرض ده، كم كن از این لقمۀ تنت                       تا نماید "وجه لا عینٌ رأت"

5.31                                  تن ز سرگین، خویش چون خالی كند                   پُر ز مُشك و دُرّ ِ اجلالی كند

5.32                                  زین پلیدی  ِبرهد و پاكی بَرَد                             از "یطهر ُكم"، تن او بر خورد

5.33                                  دیو می ترساندت كه: هین و هین                        زین پشیمانی خوری، گردی حزین

5.34                                  گر گذاری، زین هوسها، تو بدن                         بس پشیمان و غبین خواهی شدن

5.35                                  این بخور، گرم است و داروی مزاج                   و آن بیاشام از پی نفع و علاج

5.36                                  هم بدین نیت كه این تن مركب است                    آن چه خو كردست، آنش اصوب است

5.37                                  هین مگردان خو، كه پیش آید خلل                      در دماغ و دل بزاید صد عِلل

5.38                                  این چنین تهدیدها آن دیو ِ دون                           آرد و بر خلق خواند صد فسون

5.39                                  خویش جالینوس سازد در دوا                            تا فریبد نفس ِ بیمار تو را

5.40                                  كاین تو را سود است، از درد و غمی                  گفت آدم را همین، در گندمی

5.41                                  پیش آرد هی هی و هیهات را                            و ز لویشه پیچد او لبهات را

5.42                                  همچو لبهای فَرَس، در وقتِ نعل                        تا نماید سنگ كمتر را چو لعل

5.43                                  گوشهایت گیرد او، چون گوش اسب                   می كشاند سوی حرص و سوی كسب

5.44                                  بر زند بر پات نعلی ز اشتباه                             تا بمانی تو ز دردِ آن  ز راه

5.45                                  نعل ِ او باشد "ترَدد در دو كار"                          این كنم یا آن كنم؟ هین هوش دار

5.46                                  آن بكن كه کرد مختار نبی                                 آن مكن كه كرد مجنون و صبی

5.47                                  "حفت الجنة" به چه محفوف گشت                      بالمكاره، كه از او افزود كشت

5.48                                  صد فسون دارد ز حیلت و ز دها                       كه كند در سله، گر هست اژدها

5.49                                  * گر بود کوهی، چو َکه،  بربایدش                    دست برد خویشتن بنمایدش

5.50                                  * ور بود آبِ روان، بر بنددش                          ور بود حبر زمان، بر خنددش

5.51                                  عقل را، با عقل ِ یاری، یار كن                          "أَمْرُهُمْ شُوری"  بخوان و كار كن

 

6. نواختن مصطفی صلی الله علیه و آله مهمان را و مسلمان شدن و تسكین دادن او را از آن اضطراب و  ندامت

6.1                                         این سخن پایان ندارد، آن عرب                          ماند از الطافِ آن شه در عجب

6.2                                         خواست دیوانه شدن، عقلش رمید                       دستِ عقل ِ مصطفی بازش كشید

6.3                                         گفت: این سو آ، بیامد آن چنان                           كه كسی بر خیزد از خوابِ گران

6.4                                         گفت: این سو آ، مكن هین، با خود آ                     كاندر این سو هست با تو كارها

6.5                                         آب بر رو زد، در آمد در سخن                          كای شهیدِ حق، شهادت عرضه  ُكن

6.6                                         تا گواهی بدهم و بیرون شوم                             سیرم از هستی، در آن هامون شوم

6.7                                         ما در این دهلیز ِ قاضی ِ قضا                            بهر دعوی  َالستیم و بَلی

6.8                                         چون "بَلی"  گفتیم، آن را ز امتحان                     قول و فعل ما شهود است و بیان

6.9                                         از چه در دهلیز قاضی تن زدیم ؟                       نی كه ما بهر گواهی آمدیم ؟

6.10                                  چند در دهلیز قاضی، ای گواه                           حبس باشی؟ دِه شهادت از پگاه

6.11                                  ز آن بخواندندت بدین جا، تا كه تو                      آن گواهی بدهی و، ناری عتو

6.12                                  از لجاج ِ خویشتن بنشسته ای                             اندر این تنگی، لب و كف بسته ای

6.13                                  تا بندهی این گواهی، ای شهید                           تو از این دهلیز كی خواهی رهید؟

6.14                                  یك زمان كار است، بگزار و بتاز                       كار ِ كوته را مكن بر خود دراز

6.15                                  خواه در صد سال و، خواهی یك زمان                این امانت، وا  گذار و، وا  رهان

 

7. بیان آنكه، اعمال نماز و روزه و حج و همۀ چیزهای برونی گواهیهاست بر نور اندرونی

7.1                                         این نماز و روزه و حج و جهاد                          هم گواهی دادن است از اعتقاد

7.2                                         این زكات و هدیه و تركِ حسد                           هم گواهی دادن است از سِرّ خَود

7.3                                         خوان و مهمانی، پی اظهار ِ راست                     كای مهان، ما با شما هستیم راست

7.4                                         هدیه ها و ارمغان و پیش  َكش                           شد گواهِ آنكه: هستم با تو خَوش

7.5                                         هر كسی كاو شد به مالی با فسون                       چیست؟ دارم گوهری در اندرون

7.6                                         گوهری دارم ز تقوی یا سخا                             این زكات و روزه بر هر دو گوا

7.7                                         روزه گوید: كرد تقوی از حلال                         در حرامش، دان كه نبود اتصال

7.8                                         و آن زكاتش گفت: كاو از مال ِ خویش                می دهد، پس چون بدزدد ز اهل ِ كیش ؟

7.9                                         گر، به طرّاری كنند این دو گواه                        جرح شد در محكمۀ عدل ِ اله

7.10                                  هست صیاد، ار كند دانه نثار                             نی ز رحم و جود، بل بهر شكار

7.11                                  هست گربۀ روزه دار اندر صیام                        خفته كرده خویش، بهر صیدِ خام

7.12                                  كرده بَد ظن، زین كژی، صد قوم را                   كرده بَد نام، اهل ِ جود و صوم را

7.13                                  فضل ِ حق، با این كه او كژ می تند                     عاقبت، زین جمله پاكش میكند

7.14                                  سبق برده رحمتش، و آن غدر را                        داده نوری، كآن نباشد بَدر را

7.15                                  كوشش اش را  ُشسته حق زین اختلاط                 ُغسل داده رحمت او را زین خباط

7.16                                  تا كه غفاریّ او ظاهر شود                               سیئات جمله را غافر شود

 

8. پاك كردن آب همۀ پلیدیها را، و باز پاك كردن خدای تعالی آب را از پلیدی، لاجرم قدوس آمد حق تعالی

8.1                                         آب بهر این ببارد از سماك                                تا پلیدان را كند، از خبث پاك

8.2                                         آب چون بیکار گردد، شد نجس                          تا چنان شد، كآب را، رد كرد حس

8.3                                         حق ببردش باز در بحر صواب                         تا بشستش از كرم، آن آب ِ آب

8.4                                         سال دیگر آمد او دامن كشان                             هی كجا بودی؟ به دریای خوشان

8.5                                         من نجس ز اینجا شدم، پاك آمدم                         بستدم خلعت، سوی خاك آمدم

8.6                                         هین بیائید، ای پلیدان سوی من                           كه گرفت، از خوی یزدان، خوی من

8.7                                         در پذیرم جملۀ زشتیت را                                 چون ملك، پاكی دهم عفریت را

8.8                                         چون شوم آلوده، باز آنجا روم                           سوی اصل ِ اصل ِ پاكیها روم

8.9                                         دلق ِ چركین بَر َكنَم آنجا ز سر                           خلعت پاكم دهد بار دگر

8.10                                  كار او این است و، كار من هم این                      عالم آرای است "رب العالمین"

8.11                                  گر نبودی این پلیدیهای ما                                 كی بُدی این  بارنامه  آب را ؟

8.12                                  كیسه های زر بدوزیدست او                             میرود جویان ِ مفلس، سو به سو

8.13                                  یا بریزد بر گیاه ِ رسته ای                                یا بشوید روی هر ناشسته ای

8.14                                  یا بگیرد بر سر او حمّال وار                             كشتی بی دست و پا را در بحار

8.15                                  صد هزاران دارو اندر وی نهان                        زآنكه دارو زو بروید در جهان

8.16                                  جان ِ هر درد و دل ِ هر دانه ای                         میرود در جو، چو داروخانه ای

8.17                                  زو یتیمان ِ زمین را پرورش                             زو به خاک گرسنه صد گون خورش

8.18                                  چون نماند مایه اش، تیره شود                           همچو ما، اندر زمین، خیره شود

8.19                                  ناله از باطن بر آرد: كای خدا                            آنچه دادی دادم و، ماندم گدا

 

9. استعانتِ آب از حق سبحانه و تعالی بعد از تیره شدن

9.1                                         ریختم سرمایه بر پاك و پلید                              ای شه سرمایه دِه "هَل مِن مَزید"

9.2                                         ابر را گوید:  ِببَر جای خوشش                          هم تو خورشیدا، به بالا بر ِكشش

9.3                                         راههای مختلف میراندش                                 تا رساند سوی بحر ِ  بیحدش

9.4                                         خود غرض زین آب، جان ِ اولیاست                   كاو غسول تیرگیهای شماست

9.5                                         چون شود تیره ز قذر ِ اهل ِ  َفرش                      باز گردد سوی پاكی بخش ِ عرش

9.6                                         باز آید ز آن طرف دامن كشان                           از طهاراتِ محیط آدر نشان

9.7                                         * از تیمم وارهاند جمله را                                و از تحرّی طالبان قبله را

9.8                                         ز اختلاط خلق یابد اعتلال                                آن سفر جوید كه "ارَحنا یا بلال"

9.9                                         ای بلال ِ خوش نوای ِ خوش صهیل                    مئذنه بر رو بزن طبل رَحیل

9.10                                  جان سفر رفت و، بدن اندر قیام                         وقت رجعت، زین سبب گوید سلام

9.11                                  این مثل چون واسطه ست اندر كلام                    واسطه شرط است، بهر فهم عام

9.12                                  اندر آتش كی رود بی واسطه ؟                          جز سمندر، كاو رهید از رابطه

9.13                                  واسطۀ حمام باید ز ابتدا                                   تا ز آتش خوش كنی تو طبع را

9.14                                  چون نتانی شد در آتش چون خلیل                      گشت حمامت رسول، آبت دلیل

9.15                                  هست سیری از حق و اهل ِ طبع                        كی رسد بی واسطه نان در شبع ؟

9.16                                  لطف از حق است، لیكن اهل تن                         در نیابد لطف بی پردۀ چمن

9.17                                  چون نماند واسطۀ تن، بی حجیب                       همچو موسی، نور ِ مه یابد ز جیب

9.18                                  این هنرها آب را هم شاهد است                         كاندرونش پُر ز نور ایزد است

 

10. گواهی فعل و قول بیرونی بر ضمیر و نور اندرونی

10.1                                  قول و فعل آمد گواهان ِ ضمیر                          زین دو بر باطن تو استدلال گیر

10.2                                  چون ندارد سیر سِرّت در درون                         بنگر اندر بول ِ رنجور از برون

10.3                                  فعل و قول، آن بول ِ رنجوران بود                     كآن طبیب جسم را بُرهان بود

10.4                                  و آن طبیب روح در جانش رود                         وز ره جان، اندر ایمانش رود

10.5                                  حاجتش نبود به فعل و قول ِ خوب                      احذروهم هم جواسیس القلوب

10.6                                  این گواه فعل و قول از وی بجو                         كاو به دریائیست واصل، همچو جو

10.7                                  * قول و فعل او گواه او بود                             کاو به دریا متصل چون جو بود

10.8                                  * بنگر اندر فعل او و قول او                            تا چه دارد در ضمیر، آن راز جو

10.9                                  * نورش اندر مرتبت چند است و چیست؟            بهر صید او دانه پاشد، یا سَخیست

10.10                           * گر بود صیاد، از وی دور شو                        وآن فسون و فعل و قولش کم شنو

10.11                           * ور بود صدیق، دست از وی مدار                   تا رساند مر تو را سوی بحار

10.12                           لیک نور عارفی کز حد گذشت                          پُر شد از نورش بیابانها و دشت

10.13                           شاهدی یش فارغ آمد از شهود                           وز تکلفهای جانبازی و جود

 

11. در بیان آنكه نور، خود را از اندرون شخص منور ظاهر کند بر خلقان، بی فعل و قول ِ عارف، افزون از آنکه بقول و فعل او ظاهر شود، چنانکه آفتاب بلند شود و بانگ خروس و اعلام مؤذن حاجت نیاید، بی آنکه قولی و فعلی بیان كند گواهی دهد بر نور او

11.1                                  نور آن گوهر چون بیرون تافته ست                   زین تسلسها فراغت یافته ست

11.2                                  پس مجو از وی گواهِ  فعل و گفت                      كه از او هر دو جهان چون  ُگل شكفت

11.3                                  این گواهی چیست؟ اظهار نهان                          خواه فعل و خواه قول و غیر ِ آن

11.4                                  كه عرض، اظهار ِ سِرّ ِ جوهر است                    وصف باقی وین عرض بر معبر است

11.5                                  این نشان ِ زر نماند بر محك                              زر بماند نیك نام و بی ز شك

11.6                                  * این صلاة و، این جهاد و، این صیام                 هم نماند، جان بماند نیك نام

11.7                                  جان چنین افعال و اقوالی نمود                           بر محكِّ امر، جوهر را بسود

11.8                                  كه اعتقادم راست است، اینك گواه                      لیك هست اندر گواهان اشتباه

11.9                                  تزكیه باید گواهان را بدان                                تزكیه اش اخلاص و موقوفی بدان

11.10                           حفظِ لفظ، اندر گواهِ قولی است                          حفظ عهد، اندر گواهِ فعلی است

11.11                           گر گواهِ قول  كژ گوید، رد است                        ور گواهِ فعل كژ پوید، بَد است

11.12                           قول و فعل بی تناقض بایدت                             تا قبول اندر زمان پیش آیدت

11.13                           "سعیكم شتی"، تناقض اندرید                             روز می دوزید و، شب بر می دَرید

11.14                           پس، گواهی با تناقض كه شنود ؟                        او مگر حکمی ُكند از لطفِ خود

11.15                           قول و فعل، اظهار سِرّ است و ضمیر                 هر دو پیدا می كند سِرّ ِ ستیر

11.16                           چون گواهت تزكیه شد، شد قبول                        ور نه محبوس یست اندر مول مول

11.17                           تا تو بستیزی، ستیزند، ای حرون                       فانتظرهم،  إِنَّهُمْ  مُنتظرون

 

12. عرضه كردن مصطفی علیه السلام شهادت را بر آن مهمان خویش

12.1                                  این سخن پایان ندارد، مصطفی                          عرضه كرد ایمان و پذرفت آن فتی

12.2                                  آن شهادت را كه فرّخ بوده است                         بندهای بسته را بگشوده است

12.3                                  گشت مومن، گفت او را مصطفی                       كه امشبان هم باش تو مهمان ما

12.4                                  گفت: و الله، تا ابد ضیفِ توام                            هر كجا باشم، به هر جا كه روم

12.5                                  زنده كرده و، معتق و، دربان ِ تو                        این جهان و آن جهان، بر خوان ِ تو

12.6                                  هر كه بگزیند جز این "بُگزیده خوان"                 عاقبت دَرَّد گلویش استخوان

12.7                                  هر كه سوی خوان غیر تو رود                          دیو با او دان كه هم كاسه شود

12.8                                  هر كه از همسایگیی تو رود                             دیو بی شك دان كه همسایه اش شود

12.9                                  ور رود بی تو سفر او دور دست                       دیو ِ بَد همراه و هم سفرۀ وی است

12.10                           ور نشیند بی تو براسبِ شریف                          حاسد ما هست و، دیو او را ردیف

12.11                           ور بچه گیرد از او شهناز ِ او                            دیو در نسلش بود انباز ِ او

12.12                           در "نبی شارِكْهُمْ " گفته ست حق                        هم در اموال و، در اولاد، ای سبق

12.13                           گفت پیغمبر ز غیب این را جلی                         در مقالاتِ نوادر با علی

12.14                           یا رسول الله رسالت را تمام                              تو نمودی همچو شمس ِ بی غمام

12.15                           این كه تو كردی دو صد مادر نكرد                     عیسی از افسونش با عازر نكرد

12.16                           از تو جانم از اجل  َنك جان ببُرد                        عازر ار شد زنده ز آن دم، باز مُرد

12.17                           گشت مهمان رسول آن شب عرب                       شیر یك بُز، نیمه خورد و بست لب

12.18                           كرد الحاحش: بخور شیر و رقاق                       گفت: گشتم سیر، و الله بی نفاق

12.19                           این تكلف نیست، نی ناموس و فن                       سیرتر گشتم از آنكه دوش من

12.20                           در عجب ماندند جمله اهل بیت                          پُر شد این قندیل زآن یك قطره زیت

12.21                           آنچه قوتِ مرغ بابیلی بود                                 سیری معدۀ چنین پیلی بود!

12.22                           ُفجفجه افتاد اندر مرد و زن                               قدر پشه میخورد آن پیل تن !

12.23                           حرص و، وهم كافری سر زیر شد                     اژدها از قوت موری سیر شد

12.24                           آن گدا چشمیّ كفر، از وی برفت                        لوت ایمانیش لمتر كرد و زفت

12.25                           آنكه از جوع البقر بر می طپید                           همچو مریم میوۀ جنت بچید

12.26                           میوۀ جنت سوی چشمش شتافت                          معدۀ چون دوزخش آرام یافت

 

13. بیان آنكه، نور كه غذای جان است، غذای جسم اولیا می شود، تا آنکه جسم هم یار شود جان را، كه "اسلم شیطانی علی یدی"

13.1                                  ذاتِ ایمان، نعمت و لوتیست هُول                       ای قناعت كرده از ایمان به قول

13.2                                  گر چه آن مطعوم ِ جان است و نظر                    جسم را هم ز آن نصیب است، ای پسر

13.3                                  * تا کی؟ ای قانع به نان و گندِ نا                        با خود آ  و، نور ِ ایمان کن غذا

13.4                                  گر نگشتی دیو ِ جسم آن را اكول                        "اسلم الشیطان" نفرمودی رسول

13.5                                  دیو، از آن لوتی كه مرده حَیّ شود                      تا نیاشامد، مسلمان كی شود؟

13.6                                  دیو بر دنیاست عاشق، كور و كر                       عشق را، عشقی دگر بُرّد مگر

13.7                                  از نهانخانۀ یقین چون میچشد                             اندك اندك، عشق رخت آنجا كِشد

13.8                                  یا حریص البطن عرج هكذا                              انما المنهاج تبدیل الغذا

13.9                                  یا مریض القلب عِرج  لِلعلاج                            جملة التدبیر تبدیل المزاج

13.10                           ایها المحبوس فی رهن الطعام                            سوف تنجو ان تحملت الفطام

13.11                           اِن فِی الجوع ِ طعاما وافِرا                                اِفتقدها و ارتج  یا نافرا

13.12                           اغتذ بالنور كن مثل البصر                                وافِق ِ الاملاك یا خیرَ البشر

13.13                           چون ملك، تسبیح ِ حق را كن غذا                       تا رهی همچون ملایك از إذا

13.14                           جبرئیل، ار سوی جیفه كم تند                            او به قوّت، كی ز كركس كم زند ؟

13.15                           * پیل اگر چه در زمین آهسته است                     او ز پشه، باز گو، کی رسته است؟

 

14. انكار اهل تن غذای روح را و لرزیدن ایشان بر غذای خسیس

14.1                                  حبذا، خوانی نهاده در جهان                              لیك از چشم خسیسان بس نهان

14.2                                  گر جهان باغی پُر از نعمت شود                        قِسم مار و مور، هم خاكی بود

14.3                                  قسمشان خاك است، گر دِی، گر بهار                  میر ِ كونی، خاك چون نوشی چو مار ؟

14.4                                  * در میان چوب گوید كِرم ِ چوب                      مر كه را باشد چنین حلوای خوب ؟

14.5                                  در میان خاک گوید کِرم خُرد                            این چنین حلوا به عالم کس نخورد

14.6                                  كِرم سرگین، در میان آن حدث                           در جهان  ُنقلی نداند، جز خبث

 

15. مناجات

15.1                                  ای خدای بی نظیر، ایثار كن                             گوش را چون حلقه دادی زین سُخُن

15.2                                  گوش ما گیر و در آن مجلس كِشان                     كز رحیقت میچشند این سر خوشان

15.3                                  چون به ما بوئی رسانیدی از این                        سَر مبند آن مشك را، ای ربّ ِ دین

15.4                                  از تو نوشند، ار ذكور و، ار اناث                       بی دریغی در عطا، یا مستغاث

15.5                                  ای دعا ناکرده از تو مستجاب                            داده دل را هر دمی صد فتح ِ باب

15.6                                  چند حرفی نقش كردی از رقوم                          سنگها از عشق آن شد همچو موم

15.7                                  نون ِ ابرو، صاد چشم و، جیم گوش                    بر نوشتی فتنۀ صد عقل و هوش

15.8                                  زین حروفت شد خرد باریك ریس                      نسخ می كن، ای ادیب خوش نویس

15.9                                  در خور هر فكر بسته بر عدم                            دم به دم نقش خیال ِ خوش رقم

15.10                           حرفهای طرفه بر لوح خیال                              بر نوشته چشم و ابرو خدّ و خال

15.11                           بر عدم باشم، نه بر موجود مست                        زآنكه معشوق ِعدم وافی تر است

15.12                           عقل را  خط خوان ِ آن اشكال كرد                      تا دهد تدبیرها را ز آن نورد

 

16. تمثیل لوح محفوظ و ادراك عقل هر كسی از آن لوح آنكه امر و قسمت و مقدور هر روزۀ وی است همچون ادراك جبرئیل علیه السلام، هر روزی از لوح اعظم

16.1                                  چون ملك، از لوح محفوظ، آن خرد                    هر صباحی درس هر روزه برد

16.2                                  در عدم تحریرها بین با بیان                              وآن سوادش حیرت سودائیان

16.3                                  هر كسی شد بر خیالی ریش ِ گاو                        گشته در سودای گنجی  ُكنج كاو

16.4                                  از خیالی گشته شخصی پُر شكوه                        روی آورده به معدنها و كوه

16.5                                  و ز خیالی آن دگر با جهدِ مُرّ                             رو نهاده سوی دریا بهر ِ دُرّ

16.6                                  و آن دگر بهر ترهّب در كنشت                          و آن یكی بهر حریصی سوی كِشت

16.7                                  از خیال، آن رهزن ِ رسته شده                           و ز خیال، این مرهم ِ خسته شده

16.8                                  در پَری خوانی، یكی دل كرده گم                       بر نجوم آن دیگری بنهاده سُم

16.9                                  * آن یکی در کشتی از بهر رباح                        وآن یکی با فسق و دیگر با صلاح

16.10                           این روشها مختلف بیند برون                             ز آن خیالاتِ ملوّن ز اندرون

16.11                           این در آن حیران شده: كان بر چی است؟             هر چشنده آن دگر را نافی است

16.12                           آن خیالات ار نبد نامؤتلف                                چون ز بیرون شد روشها مختلف ؟

16.13                           قبلۀ جان را چو پنهان كرده اند                           هر كسی رو جانبی آورده اند

 

17. تمثیل روشهای مختلف و همتهای گوناگون به اختلاف تحرّی متحرّیان در وقت نماز قبله را به وقت تاریكی و تحرّی غواصان در قعر بحر

17.1                                  همچو قومی كه تحرّی می كنند                          بر خیال قبله، هر سو می تنند

17.2                                  چونكه كعبه رو نماید صبحگاه                           كشف گردد كه، که گم كردست راه

17.3                                  یا چو غوّاصان درون قعر ِ آب                          هر یکی چیزی همی چیند شتاب

17.4                                  بر امید گوهر و دُرّ ِ ثمین                                 توبره  پُر می كنند از آن و این

17.5                                  چون برآیند از تگِ دریای ژرف                        كشف گردد صاحبِ دُرّ ِ شگرف

17.6                                  و آن دگر كاو بُرد مروارید خُرد                         و آن دگر كه سنگها و ریگ بُرد

17.7                                  هكذا، یبلوکم، بالساهره                                     فتنه ذاتَ  ِافتضاح ٍ قاهره

17.8                                  همچنین هر قوم چون پروانگان                         گِرد شمعی پَر زنان اندر جهان

17.9                                  خویش را بر آتشی بر میزنند                             گِرد شمع خود طوافی میكنند

17.10                           بر امید آتش موسای بخت                                 كز لهیبش سبز و تر گردد درخت

17.11                           فضل ِ آن آتش شنیده هر رمه                             هر شرر را، آن گمان بُرده، همه

17.12                           چون بر آید صبحدم نور خلود                           وا نماید هر یكی، چه شمع بود

17.13                           هر كه را پَر سوخت ز آن شمع ِ ظفَر                  بدهدش آن شمع ِ خوش هفتاد پَر

17.14                           لیک پروانۀ دو دیده دوخته                               مانده زیر شمع بَد  پَر سوخته

17.15                           می طپد اندر پشیمانی و سوز                            می كند آه از هوای چشم دوز

17.16                           شمع او گوید كه: من چون سوختم                       كی تو را برهانم از سوز و ستم ؟

17.17                           شمع او گریان كه: من سر سوخته                       چون كنم مر غیر را افروخته ؟

17.18                           او همی گوید كه: از اشكال تو                           غرّه گشتم، دیر دیدم حال ِ تو

 

18. در معنی آیت وافی هدایت یا حَسْرَةً عَلَی الْعِبادِ

18.1                                  شمع مرده، باده رفته، دل ربا                            غوطه خورد، از ننگِ كژ بینی ِ ما

18.2                                  ظلت الارباح خُسرا مُغرما                                تشتكی شكوی الی الله العمی

18.3                                  حبذا ارواح اخوان ثقات                                   مُسْلِماتٍ، مُؤْمِناتٍ، قانتات

18.4                                  هر كسی، رو سوی سو آورده اند                       وین عزیزان، رو به بی سو كرده اند

18.5                                  * هر كبوتر می پَرد در مذهبی                          وین كبوتر جانبِ  بی جانبی

18.6                                  هر عقابی می پَرد از جا به جا                           وین عقابان راست، بی جائی سرا

18.7                                  ما نه مرغان هوا، نه خانگی                             دانۀ ما، دانۀ بی دانگی

18.8                                  ز آن فراخ آمد چنین روزی ما                           كه دریدن شد  قبا دوزی ما

 

19. سبب آنكه فرجی را نام  َفرَجی نام نهادند از اول

19.1                                  صوفیی بدرید جبه در حرج                              پیشش آمد بعد بدریدن فرج

19.2                                  گشت نام آن دریده فرجی                                  آن لقب شد فاش از آن مرد نَجی

19.3                                  این لقب شد فاش و صافش شیخ برد                    ماند اندر طبع خلقان حرفِ درد

19.4                                  همچنین هر نام صافی داشته ست                       اسم را چون دُردئی بگذاشته ست

19.5                                  هر كه گِل خوار است دُردی را گرفت                 رفت صوفی سوی صافی ناشكفت

19.6                                  گفت: لابُد درد را صافی بود                             زین دلالت دل به صفوت میرود

19.7                                  دُرد عُسر افتاد و صافش یُسر آن                        صاف چون خرما و، دُردی بُسر آن

19.8                                  عُسر با یُسر است، هین آیس مباش                      راه داری زین ممات اندر معاش

19.9                                  صاف خواهی، جبّه بشكاف ای پسر                    تا از آن صفوت بر آری زود سَر

19.10                           هست صوفی آنكه شد صفوت طلب                    نه لباس صوف و خیاطی و دبّ

19.11                           صوفئی گشته به پیش این لئام                            الخیاطه، و اللواطه، و السلام

19.12                           بر خیال آن صفا و نام نیك                                رنگ پوشیدن نكو باشد و لیك

19.13                           بر خیالش گر روی تا اصل او                           همچنانکه گربه سوی نان به بو

19.14                           * بو قلاوز است، ای جویای عشق                     نی ز بو یعقوب شد بینای عشق؟

19.15                           دور باش ِ غیرتت آمد خیال                               گرد بر گرد سراپردۀ جمال

19.16                           بسته هر جوینده را كه راه نیست                        هر خیالش پیش می آید كه بیست

19.17                           جز مگر آن تیز گوش ِ تیز هوش                        که بود از جیش ِ نصرتهاش، جوش

19.18                           بجهد از تخییلها، بی شه شود                             تیر شه بنماید و بیرون رود

19.19                           * هر که را در دست تیر شه بُوَد                        راه یابد تا به منزل میرود

 

20. فی المناجات

20.1                                  * ای قدیم راز دان ذوالمنن                               در ره تو عاجزیم و ممتحن

20.2                                  این دل سر گشته را تدبیر بخش                          وین كمانهای دو تو را تیر بخش

20.3                                  جرعه ای بر ریختی زآن خفیه جام                     بر زمین خاك مِن كأس الكرام

20.4                                  جست بر زلف و رخ، از جرعه ش نشان             خاك را شاهان همی لیسند از آن

20.5                                  جرعۀ حسن است کاینخاک است خوش                كه به صد رو، روز و شب می لیسیش

20.6                                  جرعه خاك آمیز چون مجنون كند                       مر شما را صاف او تا چون كند

20.7                                  هر كسی پیش كلوخی جامه چاك                        كان كلوخ از حسن آمد جرعه ناك

20.8                                  جرعه ای بر ماه و خورشید و حمل                    جرعه ای بر عرش و كرسی و زحل

20.9                                  جرعه گوئیش، ای عجب! یا كیمیا                      كه ز آسیبش فنا گردد بقا

20.10                           جد طلب آسیب او، ای ذو فنون                          لا یمس ذاك الا المطهرون

20.11                           جرعه ای بر لعل و بر زرّ و دُرر                      جرعه ای بر خمر و بر نقل و ثمر

20.12                           جرعه ای بر روی خوبان لطاف                        تا چگونه باشد آن راواق صاف

20.13                           چون همی مالی زبان را اندر این؟                      چون شوی، چون بینی آن را بی ز طین ؟

20.14                           چونكه وقتِ مرگِ آن جرعۀ صفا                       زین كلوخ تن به مردن شد جدا

20.15                           * آنچه می ماند كنی دفنش تو زود                      این چنین زشتی  بدان چون گشته بود ؟

20.16                           آنچه ماند میکنی زودش دفین                            کاینچنین عالی و دون چون بُد قرین ؟

20.17                           جان چو بی این جیفه بنماید جمال                       من نتانم گفت لطفِ آن وصال

20.18                           مه چو بی این ابر بنماید ضیا                             شرح نتوان كرد از آن كار و كیا

20.19                           حبّذا آن مطبخ پُر نوش و قند                             كه سلاطین كاسه لیسان وی اند

20.20                           حبّذا آن خرمن صحرای دین                             كه بود هر خرمن او را دانه چین

20.21                           حبّذا دریای عمر بی غمی                                 كه بود زو هفت دریا شبنمی

20.22                           جرعه ای چون ریخت ساقی الست                     بر سر این شوره خاكِ زیر دست

20.23                           جوش كرد آن خاك و، ما ز آن جوششیم               جرعه ای دیگر، كه بس بی كوششیم

20.24                           گر روا بُد، ناله كردم از عدم                             ور نبود این گفتنی، نك تن زدم

20.25                           این بیان ِ بطِ حرص ِ منثنی ست                         از خلیل آموز، كاین بط كشتنی ست

20.26                           هست در بط غیر این بس خیر و شر                   ترسم از فوتِ سخنهای دگر

 

21. صفت طاوس و طبع او و سبب كشتن ابراهیم خلیل علیه السلام او را

21.1                                  آمدیم اكنون به طاوس دو رنگ                         كاو كند جلوه برای نام و ننگ

21.2                                  همت او صید خلق از خیر و شر                        وز نتیجه و فایدۀ آن بی خبر

21.3                                  بی خبر، چون دام، می گیرد شكار                      دام را چه علم از مقصودِ كار؟

21.4                                  دام را چه ضرّ و چه نفع از گرفت؟                    زین گرفتِ بیهده ش، دارم شگفت

21.5                                  ای برادر، دوستان افراشتی                              با دو صد دلداری و، بگذاشتی

21.6                                  كارت این بوده ست از وقتِ ولاد                       صید مردم كردن، از دام ِ وداد

21.7                                  ز آن شكار و انبهی و باد و بود                          دست در كن، هیچ یابی تار و پود؟

21.8                                  بیشتر رفته ست و، بیگاه است روز                    تو به جدّ در صیدِ خلقانی هنوز ؟

21.9                                  آن یكی میگیر و، آن میهل ز دام                         وین دگر را صید میكن  چون لئام

21.10                           باز این را میهل و، میجو دگر                            اینت، لعب ِ كودكان ِ بی خبر

21.11                           شب شود، در دام تو یك صید  نی                       دام بر تو، جز صداع و قید نی

21.12                           پس تو خود را صید میكردی به دام                    كه شدی محبوس و، محرومی  ز كام

21.13                           در زمانه، صاحب دامی بود؟                            همچو ما احمق، كه صید خود شود؟

21.14                           چون شكار خوك آمد صیدِ عام                           رنج بی حد، لقمه خوردن زو حرام

21.15                           آن كه ارزد صید را، عشق است و بس                لیك، او كی  ُگنجد اندر دام ِ كس ؟

21.16                           تو مگر آئی و صید او شوی                             دام بگذاری، به دام او روی

21.17                           عشق میگوید به گوشم پست پست                       "صید بودن خوشتر از صیادی است"

21.18                           کول میكن خویش را و غرّه شو                         آفتابی را رها كن، ذرّه شو

21.19                           بر دَرَم ساكن شو و بی خانه باش                       دعوی شمعی مكن، پروانه باش

21.20                           تا ببینی چاشنیّ زندگی                                     سلطنت بینی نهان در بندگی

21.21                           نعل بینی باژگونه در جهان                               تخته بندان را لقب آمد شهان

21.22                           پس طناب اندر گلو و تاج دار                            بر وی انبوهی كه اینك تاجدار

21.23                           همچو گور كافران، بیرون حُلل                          اندرون قهر خدا، عزّ  وجل

21.24                           چون قبور آن را مجصص كرده اند                    پردۀ پندار پیش آورده اند

21.25                           طبع مسكینت مجصص از هنر                          همچو نخل موم بی برگ و ثمر

 

22. در بیان آنكه لطف حق را همه كس داند، و قهر حق را همه كس داند، و همه از قهر حق گریزانند، و به لطف حق در آویزان، اما حق تعالی قهرها را در لطف پنهان كرد و لطفها را در قهر پنهان كرد، نعل باژگونه و تلبیس و مكر الله بود تا اهل تمییز و ینظر بنور الله از حالی بینان و ظاهر بینان جدا شوند كه لِیبْلُوَكُمْ أَیكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا

22.1                                  گفت درویشی به درویشی كه: تو                       چون بدیدی حضرت حق را؟ بگو

22.2                                  گفت: بی چون دیدم، اما بهر قال                        باز گویم مختصر آن را مثال

22.3                                  دیدمش ازسوی چپ او آذری                            سوی دست راست جوی كوثری

22.4                                  بر یسارش، بس جهان سوز آتشی                       سوی دست راستش، جوی خوشی

22.5                                  سوی آن آتش گروهی برده دست                        بهر آن كوثر، گروهی شاد و مست

22.6                                  لیك لعب باژگونه بود سخت                              پیش پای هر شقی و نیك بخت

22.7                                  هر كه در آتش همی رفت و شرر                       از میان آب بر می كرد سر

22.8                                  هر كه سوی آب میرفت از میان                         او در آتش یافت میشد در زمان

22.9                                  هر كه سوی راست شد، و آب زلال                    سر ز آتش بر زد از سوی شمال

22.10                           وآنكه شد سوی شمال آتشین                              سر برون میكرد از سوی یمین

22.11                           كم كسی بر سِرّ این مضمر زدی                        لاجرم كم كس در آن آذر زدی

22.12                           جز كسی كه بر سرش اقبال ریخت                     كاو رها كرد آب و، در آذر گریخت

22.13                           كرده ذوق ِ نقد را معبود خلق                            لاجرم زین لعب، مغبون بود خلق

22.14                           جوق جوق و، صف صف، از حرص و شتاب      محترز، ز آتش گریزان سوی آب

22.15                           لاجرم ز آتش بر آوردند سر                              اعتبار الاعتبار، ای بی خبر

22.16                           بانگ می زد آتش: ای گیجان گول                      من نی ام آتش، منم آبِ  قبول

22.17                           چشم بندی كرده اند ای بی نظر                          در من آی و، هیچ مگریز از شرر

22.18                           ای خلیل، اینجا شرار و دود نیست                      جز كه سحر و خدعه نمرود نیست

22.19                           چون خلیل ِ حق، اگر فرزانه ای                         آتش آب توست و، تو پروانه ای

22.20                           جان پروانه همی دارد ندی                               كای دریغا، صد هزارم پَر بُدی

22.21                           تا همی سوزید ز آتش بی امان                           كوری چشم و دل نامحرمان

22.22                           بر من آرد رحم جاهل از خری                          من بر او رحم آرم از دانشوری

22.23                           خاصه این آتش، كه جان آبهاست                        كار پروانه به عكس ِ كار ماست

22.24                           او ببیند نور و در ناری رود                             دل ببیند نار و در نوری شود

22.25                           این چنین لعب آمد از ربّ جلیل                          تا ببینی كیست از آل ِ خلیل؟

22.26                           آتشی را شكل آبی داده اند                                 و اندر آتش چشمه ای بگشاده اند

22.27                           ساحری صحن برنجی را به فن                         میكند کِرمش میان انجمن

22.28                           خانه را او پُر ز كژدمها نمود                            از دم سحر و، خود آن كژدم نبود

22.29                           چونكه جادو، می نماید صد چنین                       چون بود دستان ِ جادو آفرین ؟

22.30                           * لاجرم، از سحر یزدان، قرن قرن                    اندر افتادند جوزن زیر پهن

22.31                           لاجرم از سحر یزدان مرد و زن                        رفته اندر چاهِ جاهی بی رسن

22.32                           ساحرانش بنده بودند و غلام                              اندر افتادند چون صعوه به دام

22.33                           هین بخوان قرآن، ببین سحر حلال                      سر نگونی مكرهای كالجبال

22.34                           من نی ام فرعون كایم سوی نیل                         سوی آتش میروم همچون خلیل

22.35                           نیست آتش، هست آن ماء معین                          و آن دگر از مكر، آب ِ آتشین

22.36                           بس نكو گفت، آن رسول خوش جواز                  ذره ای عقلت، به از صوم و نماز

22.37                           زآنكه عقلت جوهر است، این دو عرض              این دو در تكمیل آن شد مفترض

22.38                           تا جلا باشد مر آن آئینه را                                 كه صفا زآید ز طاعت سینه را

22.39                           لیك گر آئینه از بُن فاسد است                             صیقل او را دیر باز آرد به دست

22.40                           و آن گزین آئینه ای کان اکیس است                    اندكی صیقل گری آن را بس است

 

23. تفاوت عقول در اصل فطرت خلاف معتزله كه ایشان گویند در اصل عقول جزوی برابرند این فزونی و تفاوت از تعلم است و ریاضت و تجربه

23.1                                  این تفاوتِ عقلها را، نیك دان                             در مراتب، از زمین تا آسمان

23.2                                  هست عقلی همچو قرص آفتاب                          هست عقلی كمتر از زُهره و شهاب

23.3                                  هست عقلی چون ستارۀ آتشی                            هست عقلی چون چراغ سر خوشی

23.4                                  زآنكه ابر از پیش آن چون وا جهد                      نور ِ  یزدان بین، خردها بر دهد

23.5                                  عقلهای خلق، عکس عقل او                              عقل او مُشک است و، عقل خلق بو

23.6                                  عقل ِ کلّ و نفس ِ کل مردِ خداست                       عرش و کرسی را مدان کز وی جداست

23.7                                  مظهر حق است ذاتِ پاک او                             زو بجو حق را، و از دیگر مجو

23.8                                  عقل جزوی، عقل را بَد نام كرد                         كام ِ دنیا مرد را بی كام كرد

23.9                                  آن ز صیدی، حُسن صیادی بدید                         وین ز صیادی، غم صیدی كشید

23.10                           آن ز خدمت، ناز ِ مخدومی بیافت                       وین ز مخدومی، ز راه عز بتافت

23.11                           آن ز فرعونی اسیر آب شد                                وز اسیری، سبطی از ارباب شد

23.12                           لعب معكوس است و فرزین بندِ سخت                 حیله كم كن، كار اقبال است و بخت

23.13                           بر خیال ِ حیله، كم تن تار را                             كه غنی، ره كم دهد مكار را

23.14                           مكر كن در راهِ  نیكو خدمتی                             تا نبوّت یابی اندر  ُامتی

23.15                           مكر كن تا وارهی از مكر خَود                          مكر كن تا دور گردی از جسد

23.16                           مكر كن تا كمترین بنده شوی                             در كمی افتی، خداونده شوی

23.17                           روبهی و خدمت، ای گرگ كهن                         هیچ بر قصدِ خداوندی مكن

23.18                           لیك، چون پروانه بر آتش بتاز                           كیسه ای زآن بر مدوز و، پاك باز

23.19                           زور را بگذار و زاری را بگیر                         رحم سوی زاری آید ای فقیر

23.20                           * گر گنی زاری بیابی رحم او                           رحم او در زاری خود باز جو

23.21                           زاری مضطر، تشنه معنویست                          زاری ِ سرد   دروغ ِ آن غویست

23.22                           گریۀ اخوان یوسف حیلت است                          كه درونشان پُر ز رشك و علت است

 

24. حكایت آن اعرابی كه سگ او از گرسنگی میمرد و انبان او پر نان بود و بر سگ نوحه می كرد و شعر میگفت و میگریست و بر سر و رو میزد و دریغش می آمد لقمه ای از انبان به سگ دادن

24.1                                  آن سگی میمرد، گریان آن عرب                        اشك می بارید و می گفت از كرب

24.2                                  * هیچ چه سازم؟ مر مرا تربیر چیست؟               زین سپس من چون توانم بی تو زیست؟

24.3                                  سائلی بگذشت و گفت: این گریه چیست؟              نوحه و زاری تو از بهر كیست؟

24.4                                  گفت: در ملكم سگی بُد نیك خو                          نك همی میرد میان راه  او

24.5                                  روز، صیادم بُد و، شب پاسبان                          شیر ِ نر بود او، نه سگ، ای پهلوان

24.6                                  * تیز چشم و خصم گیر و دزد ران                    نیک خو و با وفا و مهربان

24.7                                  * صید میکردی و پاسم داشتی                          دزد را نزدیک من نگذاشتی

24.8                                  گفت: رنجش چیست؟ زخمی خورده است؟           گفت: جوع الكلب زارش كرده است

24.9                                  گفت: صبری كن بر این رنج و مرض                 صابران را فضل ِ حق بخشد عوض

24.10                           بعد از آن گفتش كه: ای سالار حُرّ                      چیست اندر پشتت این انبان ِ پُر

24.11                           گفت: نان و زاد و لوتِ دوش من                       می كشم از بهر قوتِ این بدن

24.12                           گفت: چون ندهی بدین سگ نان و زاد؟                گفت: تا این حد ندارم مهر و داد

24.13                           دست ناید بی درم  در  راه  نان                          لیك هست آبِ دو دیده رایگان

24.14                           گفت: خاكت بر سر، ای پُر بادِ مَشك                   كه لب نان پیش تو بهتر ز اشك

24.15                           اشك خون است و، به غم آبی شده                       می نیرزد خاك خون ِ بیهده

24.16                           كلّ ِ خود را خوار كرد او چون بلیس                   پارۀ این كل نباشد جز خسیس

24.17                           من غلام ِ آنكه نفروشد وجود                             جز بدان سلطان ِ با  اِفضال و جود

24.18                           چون بگرید، آسمان گریان شود                          چون بنالد، چرخ  یارب خوان شود

24.19                           من غلام آن مس ِ همت پرست                           كاو به غیر كیمیا نارد شكست

24.20                           دستِ اشكسته بر آور در دعا                             سوی اشكسته پَرَد فضل خدا

24.21                           گر رهائی بایدت زین چاهِ تنگ                          ای برادر، رو بر آذر بی درنگ

24.22                           مكر حق را بین و مكر خود بهل                         ای ز مكرش مكر ِ مكاران خجل

24.23                           چونكه مكرت شد فنای مكر رب                         بر گشائی یك كمینی بو العجب

24.24                           كه كمینۀ این كمین باشد بقا                                تا ابد اندر عروج و ارتقا

24.25                           * از برای این کمین، سعیی بکن                        تا بری بوئی ز علم ِ من لدن

24.26                           * گر تو احوال عروج خویش را                        نیک دانی، نیک باشد مر تو را

 

25. در بیان آنكه هیچ چشم بد آدمی را چنان زیان ندارد كه چشم پسند خویشتن مگر كه چشم او مبدل شده باشد به نور حق كه بی یسمع و بی یبصر و از خویشتن بیخویشتن شده باشد در معنی آیه کریمه و ان یکاد الذین کفروا الخ

25.1                                  پَرّ  طاوست مبین و پای بین                              تا كه سوء العین نگشاید كمین

25.2                                  كه به لغزد كوه از چشم بدان                             یزلقونك از نبی بر خوان بدان

25.3                                  احمدا، چون كوه لغزید از نظر؟                         در میان راه بی گِل، بی مطر

25.4                                  در عجب درماند كاین لغزش ز چیست؟               من نپندارم كه این حالت تهیست

25.5                                  تا بیامد آیت و آگاه كرد                                    كان ز چشم بَد رسیدت وز نبرد

25.6                                  گر بُدی غیر تو، در دَم  لا شدی                         صید چشم و سخرۀ افنا شدی

25.7                                  * معنی چشم بَد آخر باز دان                             "ان یکاد" از چشم بَد، نیکو بخوان

25.8                                  لیك آمد عصمتی دامن كشان                              وین كه لغزیدی، بُد از بهر ِ نشان

25.9                                  عبرتی گیر، اندر آن  ُكه  كن نگاه                       برگِ خود عرضه مكن، ای كم ز كاه

25.10                           یا رسول الله، در آن وادی كسان                         می زنند از چشم بَد بر كركسان

25.11                           از نظرشان كلۀ شیر غرین                                واشكافد، تا كند آن شیر انین

25.12                           بر شتر چشم افكند همچون حِمام                         و آنگهان بفرستد اندر پی غلام

25.13                           كه برو از پیه این اشتر بخر                              بیند او اشتر سقط در راه  در

25.14                           سر بریده از مرض، آن اشتری                          كاو بتك با اسب میكردی مری

25.15                           كز حسد، وز چشم بَد، بی هیچ شك                      سیر و گردش را بگرداند فلك

25.16                           آب پنهان است و دولاب آشكار                          لیك در گردش بود آب اصل كار

25.17                           چشم ِ نیكو شد دوای چشم بَد                              چشم بَد را لا كند زیر لگد

25.18                           سبق، رحمت راست، وین از رحمت است            چشم بَد محصول ِ قهر و لعنت است

25.19                           رحمتش بر نقمتش غالب شود                            چیره زین شد هر نبی بر خصم خَود

25.20                           كاو نتیجۀ رحمت است و ضد او                        از نتیجۀ قهر باشد زشت رو

25.21                           حرص بط یك تاست، وآن پنجاه تاست                 حرص و شهوت مار و منصب اژدهاست

25.22                           حرص ِ بط از شهوتِ حلق است و فرج               در ریاست بیست چندان است درج

25.23                           از الوهیت زند در جاه لاف                               طامع شركت، كجا باشد معاف؟

25.24                           زلت آدم ز اشكم بود و باه                                 و آن ِ ابلیس از تكبر بود و جاه

25.25                           لا جرم او زود استغفار كرد                              و آن لعین از توبه استكبار كرد

25.26                           حرص ِ حلق و فرج هم خود بَد رگی است            لیك منصب نیست، آن اشكستگی است

25.27                           بیخ و شاخ این ریاست را اگر                            باز گویم، دفتری باید دگر

25.28                           اسبِ سركش را عرب شیطانش خواند                 نی ستوری را كه در مرعی بماند

25.29                           شیطنت، گردن كَشی بُد در لغت                         مستحق لعنت آمد این صفت

25.30                           صد خورنده  ُگنجد اندر گردِ خوان                      دو ریاست جو نگنجد در جهان

25.31                           آن نخواهد كاین بود بر پشت خاك                       تا ملك بُكشد پدر از اشتراك

25.32                           آن شنیدستی كه الملك عقیم؟                               ترکِ خویشی كرد ملكت جو، ز بیم

25.33                           كه عقیم است و، ورا فرزند نیست                      همچو آتش، با كسش پیوند نیست

25.34                           هر چه یابد او، بسوزد، بر دَرَد                          چون نیابد هیچ، خود را میخورد

25.35                           هیچ شو، واره تو از دندان او                            رحم كم جو از دل ِ سندان ِ او

25.36                           چونكه گشتی هیچ، از سندان مترس                     هر صباح از فقر ِ مطلق گیر درس

25.37                           هست الوهیت ردای ذو الجلال                          هر كه در پوشد، بر او گردد وبال

25.38                           تاج از آن ِ اوست، آن ِ ما كمر                            وای او كز حَدّ ِ خود دارد گذر

25.39                           فتنۀ توست این پر طاوسیت                              كه اشتراكت باید و قدّوسیت

 

26. قصۀ آن حكیم كه دید طاوسی را كه پرّ زیبای خود را می كند به منقار و می انداخت، و تن خود را كل و زشت می كرد، از تعجب پرسید كه: دریغت نمی آید؟ گفت: می آید، اما پیش من، جان از پر عزیزتر است و این عدوی جان من است

26.1                                  پَرّ خود می َكند طاوسی به دشت                        یك حكیمی رفته بود آنجا به گشت

26.2                                  گفت: طاوسا، چنین پرّ ِ سنی                             بی دریغ از بیخ چون بر می كنی؟

26.3                                  خود دلت چون می دهد، تا این حلل                     بر كنی واندازی اش اندر وحل؟

26.4                                  هر پَرَت را از عزیزی و پسند                           حافظان در طی مصحف می نهند

26.5                                  بهر ِ تحریك هوای سودمند                                از پَر ِ تو  باد بیزن میكنند

26.6                                  این چه ناشكری و، چه بی باكی است؟                 تو نمیدانی كه نقاشت كی است؟

26.7                                  یا همی دانی و، نازی می كنی                           قاصدا، قلع طرازی میكنی

26.8                                  ای بسا، نازا، كه گردد آن گناه                           افكند مر بنده را از چشم ِ شاه

26.9                                  ناز كردن خوشتر آید از شكر                            لیك كم خایش، كه دارد صد خطر

26.10                           ایمن آباد است آن راه ِ نیاز                                تركِ نازش گیر و، با آن ره  بساز

26.11                           ای بسا، ناز آوری، زد پرّ و بال                        آخر الامر، آن، بر آن كس شد وبال

26.12                           خوبی ناز، ار  دمی بفرازدت                            بیم و ترس مضمرش بگدازدت

26.13                           وین نیاز، ار چه كه لاغر می كند                       صدر را، چون بدر انور می كند

26.14                           چون ز مُرده، زنده بیرون میكشد                        هر كه مرده گشت، او دارد رَشَد

26.15                           مُرده شو تا مخرج الحی الصمد                          زنده ای زین مُرده بیرون آورد

26.16                           چون ز زنده مُرده بیرون می كند                        نفس زنده سوی مرگی می تند

26.17                           دی شوی، بینی تو اخراج ِ بهار                         لیل گردی، بینی ایلاج نهار

26.18                           بر مَكن این پَر، كه نپذیرد رفو                           روی مخراش از عزا، ای خوب رو

26.19                           آن چنان روئی كه چون شمس ِ ضحاست              آن چنان رُخ را خراشیدن خطاست

26.20                           زخم ِ ناخن بر چنین رُخ، كافریست                     كه رُخ مَه در فراق ِ او گریست

26.21                           یا نمی بینی تو روی خویش را                          ترك كن خوی لجاج اندیش را

 

27. در بیان آنكه صفا و سادگی نفس ِ مطمئنه، از فكرت ها مشوش میشود چنانكه بر روی آیینه چیزی نویسی یا نقش كنی، اگر چه پاك كنی، داغی بماند و نقصانی

27.1                                  روی نفس ِ مطمئنه در جسد                              زخم ناخنهای فكرت می كشد

27.2                                  فكرتِ بَد، ناخن پُر زهر دان                              می خراشد در تعمق روی جان

27.3                                  تا گشاید عُقدۀ اشكال را                                    در حدث كردست زرّین بال را

27.4                                  عُقده را بگشاده گیر ای منتهی                           عُقدۀ سخت است بر كیسۀ تهی

27.5                                  در گشادِ عُقده ها گشتی تو پیر                           عُقدۀ چندی دگر بگشاده گیر

27.6                                  عُقده ای كان بر گلوی ماست سخت                    كه ندانی، كه خسی، یا نیك بخت

27.7                                  * گر بدانی که شقیی یا سعید                             آن بود بهتر ز هر فکر عتید

27.8                                  حلّ این اشكال كن گر آدمی                               خرج ِ این كن دَم، اگر صاحب دمی

27.9                                  حدّ ِ اعیان و عرض دانسته گیر                          حدّ خود را دان، كز آن نبود گزیر

27.10                           چون بدانی حدّ خود، زین حدّ گریز                     تا به بی حدّ در رسی، ای خاك بیز

27.11                           عمر در محمول و در موضوع رفت                   بی بصیرت، عمر در مسموع رفت

27.12                           هر دلیلی بی نتیجه و بی اثر                              باطل آمد، در نتیجۀ خود نگر

27.13                           جز به مصنوعی ندیدی صانعی                         بر قیاس "اقترانی"  قانعی

27.14                           می فزاید در وسایط  فلسفی                               از دلایل باز، بر عكسش صفی

27.15                           این گریزد از دلیل و از حجیب                          از پی مدلول  سر بُرده به جیب

27.16                           گر دخان او را دلیل ِ آتش است                          بی دخان  ما را در این آتش خوش است

27.17                           خاصه این آتش  كه از قرب و ولا                      از دخان نزدیك تر آمد به ما

27.18                           پس سیه كاری بود رفتن ز خوان                        بهر تخییلات خوان سوی دخان

 

28. در معنی حدیث "لا رهبانیة فی الاسلام"

28.1                                  بَر مَكن پَر را و،  دل بَر كن از او                      زانكه شرط این جهاد آمد  عَدو

28.2                                  چون عدو نبود، جهاد آمد محال                          شهوت ار نبود، نباشد امتثال

28.3                                  صبر نبود، چون نباشد میل ِ تو                          خصم چون نبود، چه حاجت حیل ِ تو؟

28.4                                  هین مكن خود را خصی، رهبان مَشو                  زانكه عفت هست، شهوت را گرو

28.5                                  بی هوا، نهی از هوا ممكن نبود                          هم غزا با مردگان نتوان نمود

28.6                                  "أَنْفِقُوا" گفته است، پس كسبی بكن                      زانكه نبود خرج  بی دخل ِ كهن

28.7                                  گر چه آورد "أَنْفِقُوا" را مطلق او                        تو بخوان كه "اكسبوا، ثم انفقوا"

28.8                                  همچنین، چون شاه فرمود: اصبروا                     رغبتی باید كز آن تابی تو رو

28.9                                  پس "كُلُوا"، از بهر ِ دام ِ شهوت است                  بعد از آن "لا تُسْرِفُوا" زآن عفت است

28.10                           چونكه "محمولٌ بهِ" نبود لدَیه                             نیست ممكن بودِ محمولٌ علیه

28.11                           چونكه نبود رنج ِ صبری مر تو را                     شرط نبود، پس فرو ناید جزا

 

29. در بیان آنكه "ثواب عمل عاشق از حق، هم حق است"

29.1                                  حبذا آن شرط و، شادا آن جزا                            آن جزای دل نواز ِ جان فزا

29.2                                  عاشقان را شادمانی و غم اوست                        دست مُزد و اجرتِ خدمت هم اوست

29.3                                  غیر معشوق، ار تماشائی بود                            عشق نبود، هرزه سودائی بود

29.4                                  عشق، آن شعله ست، كاو چون بر فروخت           هر چه جز معشوق، باقی جمله سوخت

29.5                                  تیغ ِ "لا"، در قتل ِ غیر حق براند                        در نگر آخر كه بعدِ "لا" چه ماند

29.6                                  ماند "إِلا اللهُ" باقی جمله رفت                            شاد باش ای عشق ِ شركت سوز زفت

29.7                                  خود هم او بود آخرین و اولین                           شرك جز از دیدۀ احول مبین

29.8                                  ای عجب! حُسنی بوَد جز عكس آن؟                    نیست تن را جنبشی از غیر جان

29.9                                  آن تنی را  كش بود در جان خلل                        خوش نباشد، گر بگیری در عسل

29.10                           این كسی داند كه روزی زنده بود                       از كفِ این جان ِ جان  جامی ربود

29.11                           وآنكه چشم او ندیدست آن رخان                         پیش او جان است این تفِ دخان

29.12                           چون ندید او عمَر عبد العزیز                            پیش او عادل بود حَجاج نیز

29.13                           چون ندید او مار موسی را ثبات                        در حبال السحر پندارد حیات

29.14                           مرغ، كاو ناخورده است آب زلال                      اندر آب شور دارد پرّ و بال

29.15                           جز به ضد، ضد را همی نتوان شناخت                چون ببیند زخم، بشناسد نواخت

29.16                           لاجرم دنیا مقدّم آمدست                                    تا بدانی قدر اقلیم أَ لَسْتُ

29.17                           چون از اینجا وارهی آنجا روی                         در شكر خانۀ ابد شاكر شوی

29.18                           گوئی: آنجا خاك را می بیختم                             زین جهان پاك می بگریختم

29.19                           * گشته بودم قانع از گنجی به مار                      شادمان بودم ز گلزاری به خار

29.20                           ای دریغا، پیش از این بودی اجل                       تا عذابم كم بُدی اندر وجل

 

30. در تفسیر قول رسول صلی الله علیه و آله "ما مات من مات الا و تمنی ان یموت قبل ما مات ان كان برا لیكون الی وصول البر اعجل و ان كان فاجرا لیقل فجوره"

30.1                                  زآن بفرمودست آن نیکو رسول                         كه هر آنكو مُرد و كرد از تن نزول

30.2                                  نبود او را حسرت نَقلان و موت                        لیك باشد حسرت تقصیر و فوت

30.3                                  هر كه میرد خود تمنا باشدش                             كه بُدی زین پیش نَقل و مقصدش

30.4                                  گر بُدی بَد، تا بَدی كمتر بُدی                             ور تقی، تا خانه زودتر آمدی

30.5                                  گوید آن بَد: بی خبر می بوده ام                          دم به دم من پرده می افزوده ام

30.6                                  گر از این زودتر مرا معبر بُدی                         این حجاب و پرده ام كمتر بُدی

30.7                                  از حریصی كم دران روی قنوع                        وز تكبر كم در آن چهرۀ خشوع

30.8                                  همچنین از بُخل كم در روی ِ جود                      وز بلیسی چهرۀ خوب سجود

30.9                                  بر مَكن آن پَرّ ِ خلد آرای را                               بر مكن آن پَر ره پیمای را

 

31. پشیمان شدن آن حکیم از آن سوال به جهة گریۀ طاوس

31.1                                  چون شنید آن پند در وی بنگریست                     بعد از آن در نوحه آمد می گریست

31.2                                  نوحه و گریۀ دراز و دردمند                             هر كه آن جا بود در گریه اش فکند

31.3                                  وآنكه می پرسید: پَر كندن ز چیست؟                   بی جوابی شد پشیمان، می گریست

31.4                                  كز فضولی، من چرا پرسیدمش؟                        او ز غم پُر بود، شورانیدمش

31.5                                  می چكید از چشم او بر خاك آب                         اندر آن هر قطره، مدرج صد جواب

31.6                                  * میچکید از چشم او گریه به خاک                     خاک گِل میشد ز اشکِ سهمناک

31.7                                  گریۀ با صدق بر جانها زند                               تا كه چرخ و عرش را گریان كند

31.8                                  * گریۀ بی صدق باشد بی فروغ                        آن ندارد چربئی مانند دوغ

31.9                                  عقل و دلها بی گمانی عرشی اند                        در حجاب از نور عرشی می زیند

 

32. در بیان آنكه عقل و روح در آب و گِل محبوس اند همچو هاروت و ماروت در چاه بابل

32.1                                  همچو هاروت و چو ماروت، آن دو پاك              بسته اند اینجا به چاهِ سهمناك

32.2                                  عالم سفلی و شهوانی درند                                اندر این چه گشته اند از جُرم  بند

32.3                                  سحر و ضد سحر را بی اختیار                          زین دو آموزند نیكان و شرار

32.4                                  لیك اول پند  ِبدهندش كه: هین                            سِحر را از ما میاموز و مچین

32.5                                  ما بیاموزیم این سحر، ای فلان                          از برای ابتلا و امتحان

32.6                                  كامتحان را شرط باشد اختیار                            اختیاری نبودت بی اقتدار

32.7                                  میل ها همچون سگان ِ خفته اند                          اندر ایشان، خیر و شر بنهفته اند

32.8                                  چون كه قدرت نیست، خفتند این رده                   همچو هیزم پاره ها و تن زده

32.9                                  تا كه مُرداری در آید در میان                            نفخ ِ صور حرص كوبد بر سگان

32.10                           چون در آن كوچه خری مُردار شد                      صد سگِ خفته بدان بیدار شد

32.11                           حرصهای رفته اندر كتم غیب                           تاختن آورد و سر بر زد ز جیب

32.12                           مو به موی هر سگی دندان شده                         وز برای حیله، دُم جنبان شده

32.13                           نیم ِ زیرش حیله، بالا آن غضب                         چون  ضعیف آتش، كه او یابد حطب

32.14                           شعله شعله میرسد از لامكان                              میرود دود و لهب تا آسمان

32.15                           صد چنین سگ اندر این تن خفته اند                    چون شكاری نیستِ شان  بنهفته اند

32.16                           یا چو بازانند دیده دوخته                                  در حجاب از عشق ِ صیدی سوخته

32.17                           تا  ُكله  برداری و بیند شكار                              آنگهان سازد طواف كوهسار

32.18                           شهوتِ رنجور ساكن میشود                              خاطر او سوی صحت میرود

32.19                           چون ببیند نان و سیب و خربزه                          در مصاف آید مزه و خوف و بزه

32.20                           گر بود صبار دیدن سودِ اوست                          آن تهیّج طبع ِ سُستش را نكوست

32.21                           ور نباشد صبر، پس نادیده به                            تیر دور اولی ز  مَردِ  بی زره

32.22                           * باز گرد و کن حکایت را تمام                         تا چه گفت اندر جوابش، والسلام

 

33. جواب گفتن طاوس آن سائل را

33.1                                  * بشنو اکنون تو ز طاوس آن جواب                   تا بدانی هر نکوئی را خطاب

33.2                                  چون ز گریه فارغ آمد، گفت: رو                       كه تو رنگ و بوی هستی را گرو

33.3                                  آن نمی بینی كه هر سو صد بلا ؟                       سوی من آید پی این بالها ؟

33.4                                  ای بسا صیادِ بی رحمت مُدام                            بهر این پَرها نهد هر سوی دام

33.5                                  چند تیر انداز، بهر ِ بالها                                   تیر سوی من كِشد اندر هوا

33.6                                  چون ندارم زور ِ ضبطِ خویشتن                         زین قضا و، زین بلا و، زین فتن

33.7                                  آن به آید كه شوم زشت و كریه                          تا بوم ایمن در این كهسار و تیه

33.8                                  * بر کنم پرهای خود را یک به یک                   تا نیندازد به دامم هر کلک

33.9                                  * نزد من جان بهتر از بال و پر است                  جان بماند باقی و، تن ابتر است

33.10                           این سلاح ِ عُجب من شد، ای فتا                         عُجب آرد معجبان را صد بلا

 

34. بیان آنكه هنرها و زیركیها و مال دنیا همچون پرهای طاوس عدوّ جان است

34.1                                  پس هنر آمد هلاكت، خام را                              كز پی دانه نبیند دام را

34.2                                  اختیار آن را نكو باشد كه او                              مالك خود باشد اندر اتقوا

34.3                                  چون نباشد حفظ و تقوی، زینهار                        دور كن آلت، رها کن اختیار

34.4                                  جلوه گاه و اختیارم آن پَر است                           بر كنم پَر را كه در قصد سَر است

34.5                                  نیست انگارد پَر خود را صبور                         تا پَرش در نفکند در شرّ و شور

34.6                                  پس زیانش نیست پَر، گو بر مكن                        گر رسد تیری به پیش آرد مجن

34.7                                  لیك بر من پَرّ زیبا دشمنی است                          چون كه از جلوه گری صبریم نیست

34.8                                  گر بُدی صبر و حفاظم راهبر                            بر فزودی اختیارم كرّ و فرّ

34.9                                  همچو طفلم، یا چو مست اندر فتن                       نیست لایق تیغ اندر دستِ من

34.10                           گر مرا عقلی بُدستی منزجَر                              تیغ اندر دستِ من بودی ظفر

34.11                           عقل باید  نور دِه  چون آفتاب                            تا زند تیغی كه نبود جز صواب

34.12                           چون ندارم عقل ِ تابان و صلاح                         پس چرا در چاه نندازم سلاح

34.13                           در چَه اندازم كنون تیغ و مجن                           كاین سلاح ِ خصم ِ من خواهد شدن

34.14                           چون ندارم زور و یاری و سند                          تیغم او بستاند و بر من زند

34.15                           رغم این نفس ِ  وقیحه خوی  را                         گر نپوشم رو، خراشد روی را

34.16                           تا شود كم  این جمال و این كمال                        چون نماند رو، كم افتم در وبال

34.17                           چون باین نیت خراشم بزه نیست                        كه به زخم این روی را پوشیدنیست

34.18                           گر دلم خوی ستیری داشتی                               روی خوبم جز صفا نفراشتی

34.19                           چون ندیدم زور و فرهنگ و صلاح                   خصم دیدم، زود بشكستم سلاح

34.20                           تا نگردد تیغ ِ من او را كمال                             تا نگردد خنجرم بر من وبال

34.21                           می گریزم تا رگم جُنبان بود                              كی فرار از خویشتن آسان بود ؟

34.22                           آنكه از غیری بود او را فرار                            چون از او بُبرید، گیرد او قرار

34.23                           من كه خصمم، هم منم اندر گریز                        تا ابد كار من آمد خیز خیز

34.24                           نه به هند است ایمن و نی در  ُختن                      آنكه خصم ِ اوست سایۀ خویشتن

 

35. در صفت آن بیخودان كه از شرّ خود و هنر خود ایمن شده اند كه فانی اند در بقای حق، همچون ستارگان كه فانی اند روز در آفتاب و فانی را خوفِ آفت و خطر نباشد

35.1                                  چون فناش از فقر پیرایه شود                            او محمد وار بی سایه شود

35.2                                  "فقر فخری" را فنا پیرایه شد                            چون زبانۀ شمع، او بی سایه شد

35.3                                  شمع جمله شد زبانه پا و سر                              سایه را نبود به گِرد او گذر

35.4                                  موم از خویش و ز سایه در گریخت                    در شعاع از بهر آن كه شمع ریخت

35.5                                  گفت او: بهر فنایت ریختم                                 گفت: من هم در فنا بگریختم

35.6                                  این شعاع فانی آمد مفترض                               نی شعاع ِ شمع ِ فانی عرض

35.7                                  شمع چون در نار  ُكلی شد فنا                            نی اثر بینی ز شمع و، نی ضیا

35.8                                  هست اندر دفع ظلمت آشكار                             آتشی صورت به مومی پایدار

35.9                                  بر خلاف موم، شمع ِ جسم، كان                         تا شود كم، گردد افزون نور ِ جان

35.10                           این شعاع باقی و آن فانی است                           شمع ِ جان را شعلۀ ربانی است

35.11                           این زبانۀ آتشی چون نور بود                            سایۀ فانی شدن زآن دور بود

35.12                           ابر را سایه بیفتد بر زمین                                 ماه را سایه نباشد همنشین

35.13                           بیخودی، بی ابری است، ای نیك خواه                 باشی اندر بیخودی چون قرص ماه

35.14                           باز چون ابری بیاید رانده                                 رفت نور از مه، خیالی مانده

35.15                           از حجابِ ابر، نورش شد ضعیف                       كم ز ماهِ نو شد آن بدر ِ شریف

35.16                           مه، خیالی مینماید ز ابر و گرد                          ابر ِ تن، ما را خیال اندیش كرد

35.17                           لطف مه بنگر، كه این هم لطف اوست                 كه بگفت: این ابرها  ما را عدوست

35.18                           مه فراغت دارد از ابر و غبار                           بر فراز چرخ دارد مه مدار

35.19                           ابر، ما را شد عدو و خصم ِ جان                        كه كند مه را ز چشم ِ ما نهان

35.20                           حور را این پرده زالی میكند                             بدر را كم از هلالی میكند

35.21                           ماه، ما را در كنار عز نشاند                             دشمن ما را عدوی خویش خواند

35.22                           ابر را تابی اگر هست، از مَه است                      هر كه مَه خواند ابر را، او گمره است

35.23                           نور مَه، بر ابر چون منزل شدست                      روی تاریكش ز مَه مبدل شدست

35.24                           گر چه هم رنگ مه است و دولتست                    اندر ابر، آن نور مه عاریت است

35.25                           در قیامت مهر و مه معزول شد                          چشم در اصل ِ ضیا مشغول شد

35.26                           تا بداند ملك را از مُستعار                                 وین رباطِ  فانی از "دار القرار"

35.27                           دایه، عاریه بود روزی سه چار                         مادرا، ما را تو گیر اندر كنار

35.28                           پَرّ من ابر است و، پرده ست و كثیف                  ز انعكاس لطفِ حق شد او لطیف

35.29                           بر كنم پَر را و حسنش را ز راه                         تا ببینم حُسن مه را هم ز ماه

35.30                           من نخواهم دایه، مادر خوشتر است                    موسی ام من، دایۀ من مادر است

35.31                           من نخواهم لطفِ حق از واسطه                         كه هلاك خلق شد این رابطه

35.32                           یا مگر ابری بگیرد خوی ماه                            تا نگردد او حجاب روی ماه

35.33                           صورتش بنماید و، در وصف  لا                       همچو جسم انبیا و اولیا

35.34                           آنچنان ابری نباشد پرده بند                               پرده در باشد، به معنی سودمند

35.35                           آنچنان کاندر صباح ِ روشنی                             قطره میبارید و، بالا  ابر  نی

35.36                           معجزۀ پیغمبری بود آن سقا                               * گشته ابر از محو همرنگ سما

35.37                           * گشته ریزان قطره قطره از سما                      گفته آمد شرح آن در ماجرا

35.38                           بود ابر و، رفته از وی خوی ابر                        این چنین گردد تن ِعاشق به صبر

35.39                           تن بود، اما تنی گم گشته زو                              گشته مبدل، رفته از وی رنگ و بو

35.40                           پَرّ، پی غیر است و، سَر از بهر من                    خانۀ سمع و بصر  ُاستون ِ تن

35.41                           جان فدا كردن، برای صید ِ غیر                         كفر مطلق دان و، نومیدی ز خیر

35.42                           هین مشو چون قند پیش طوطیان                        بلكه زهری شو، شو ایمن از زیان

35.43                           یا پی احسنت و شاباش و خطاب                        خویش چون مُردار كن پیش كلاب

35.44                           پس، خِضر  كشتی برای آن شكست                     تا كه آن كشتی ز غاصب باز رست

35.45                           "فقر فخری" بهر آن آمد سنی                            تا ز طماعان گریزم در غنی

35.46                           گنجها را در خرابی ز آن نهند                            تا ز حرص ِ اهل عمران وا رهند

35.47                           پَر نتانی كند، رو خلوت گزین                           تا نگردی جمله خرج آن و این

 

36. در بیان آنكه "ما سوی اللَّه" هر چیزی همه آكل و مأكول است، همچون آن مرغی كه قصدِ صیدِ ملخ می كرد و به صید ملخ مشغول میبود و غافل بود از باز گرسنه كه از قفای او، قصد صید او داشت، اكنون ای آدمی صیاد آكل از صیاد آكل خود ایمن مباش، اگر چه نمی بینیش به نظر چشم، به نظر دلیل ِ عبرتش می بین تا چشم سر باز شدن

36.1                                  زآنكه تو، هم لقمه ای، هم لقمه خوار                   آكل و مأكولی ای جان، هوش دار

36.2                                  مرغكی اندر شكار كرم بود                               گربه فرصت یافت، او را در ربود

36.3                                  آكل و مأكول بود آن بی خبر                             در شكار خود، ز صیادِ دگر

36.4                                  دزد، گر چه در شكار كاله ای است                    شحنه با خصمانش در دنباله است

36.5                                  عقل او مشغول ِ رخت و قفل ِ در                       غافل از شحنه ست و، از آه ِ سحر

36.6                                  او چُنان غرق است در سودای خود                    غافل است از طالب و جویای خود

36.7                                  گر حشیش، آبِ زلالی میخورد                           معدۀ حیوانش در پی میچرد

36.8                                  آكل و مأكول آمد آن گیاه                                  همچنین هر هستئی، غیر اله

36.9                                  و هو یطعمكم و لا یطعم چو اوست                     نیست حق مأكول و آكل لحم و پوست

36.10                           آكل و مأكول كی ایمن بود؟                               ز آكلی كاندر كمین ساكن بود

36.11                           امن ِ مأكولان جذوب ماتم است                          رو بدان درگاه كاو لا یطعم است

36.12                           هر خیالی را خیالی میخورد                              فكر آن فكر دگر را میچرد

36.13                           تو نتانی، كز خیالی وارهی                               یا بخسبی تا از آن بیرون جهی

36.14                           فكر زنبور است و آن خوابِ تو آب                     چون شوی بیدار، باز آید ذباب

36.15                           چند زنبور ِ خیالی در پَرَد                                 میكشد این سو و، آن سو میبرد

36.16                           كمترین ِ آكلان است این خیال                            و آن دگرها را شناسد ذو الجلال

36.17                           هین گریز از جوق آكال غلیظ                            سوی او كه گفت: مائیمت حفیظ

36.18                           یا به سوی آنكه او این حفظ یافت                        گر نتانی سوی آن حافظ شتافت

36.19                           دست را مسپار جز در دستِ پیر                        حق شدست آن دستِ او را دستگیر

36.20                           پیر عقلت كودكی خو كرده است                        از جوار ِ نفس، كاندر پرده است

36.21                           عقل ِ كامل را قرین كن با خِرَد                          تا كه باز آید خِرَد، ز آن خوی بَد

36.22                           چونكه دست خود به دست او دهی                      پس ز دست آكلان بیرون جهی

36.23                           دست تو از اهل آن بیعت شود                           كه یَدُ الله، فَوْقَ أَیدِیهِمْ بود

36.24                           چونکه دادی دستِ خود در دستِ پیر                  پیر حكمت، كاو حکیم است و خبیر

36.25                           كاو نبی وقتِ خویش است ای مرید                     زآنکه از نور ِ نبی آمد پدید

36.26                           در حُدیبیه شدی حاضر بدین                             و آن صحابۀ بیعتی را  هم قرین

36.27                           پس ز  دَه یار ِ مُبشر آمدی                                همچو زرّ  دَه دَهی خالص شدی

36.28                           تا معیت راست آید، زآنكه مَرد                           با كسی جفت است، كاو را دوست كرد

36.29                           این جهان و آن جهان با او بود                           وین حدیثِ احمدِ خوش خو بود

36.30                           گفت: المرء  مع  محبوبه                                  لا یفك القلب من مطلوبه

36.31                           هر كجا دام است و دانه، كم نشین                       رو زبون گیر از زبون گیران ببین

36.32                           ای زبون گیر ِ زبونان، این بدان                         دست هم بالای دست است  ای جوان

36.33                           تو زبونی و زبون گیر، ای عجب !                     * باش تو ترسان و لرزان در طلب

36.34                           * آکِل و مأکولی ای مرغ عجب                         هم تو صید و صید گیر اندر طلب

36.35                           حرص صیادی ز صیدی مُغفل است                   میکند او دلبری، او بی دل است

36.36                           بَینَ ایدی خلفهم سدا ً مباش                                كه نبینی خصم را، وآن خصم فاش

36.37                           * تو كم از مرغی مباش اندر نشید                      بَینَ ایدی خلف عصفوری بدید

36.38                           کم ز عصفوری  نِه ای، بنگر که آن                   بَینَ ایدی خلف چون بیند عیان

36.39                           چون به نزد دانه آید پیش و پس                          چند گرداند سر و رو  آن نفس

36.40                           كای عجب! پیش و پَسَم صیاد هست؟                   تا كِشم از بیم او  زین لقمه دست؟

36.41                           پس نگه کن قصۀ فجار را                                پیش بنگر مرگِ یار و جار را

36.42                           چون هلاكت دادشان بی آلتی                             او قرین توست در هر حالتی

36.43                           حق شكنجه كرد و، گرز و دست نیست                پس بدان حق بی یَد و حَد  داوریست

36.44                           آن كه میگفتی: اگر حق هست، كو؟                     در شكنجه او مُقر گشتی كه: هو

36.45                           وآنکه میگفت: این بعید است و عجیب                 اشك میراند و همی گفت: ای قریب

36.46                           دل، فرار از دام، واجب دیده است                      دام ِ تو خود بر پَرَت چسبیده است

36.47                           بر َكنم من بیخ این منحوس دام                           از پی كامی نباشم  تلخ كام

36.48                           در خور ِ فهم تو گفتم این جواب                         فهم كن در جستجو  رو بر متاب

36.49                           بُگسل این حبلی كه حرص است و حسد               یاد كن "فی جیدها حبلٌ مَسد"

36.50                           * آنکه جز انکار حق کارش نبود                       بُرد حسرت عاقبت بی هیچ سود

36.51                           * در نگر احوال فرعون و ثمود                        قوم لوط و قوم صالح، قوم هود

36.52                           * حال ِ نمرودِ ستمگر در نگر                           در مآل قوم نوح افکن نظر

36.53                           * در نگر تو قصۀ شدّاد و عاد                          حسرت ایشان نگر یوم التناد

36.54                           * تا بدانی حق سمیع است و علیم                       فارغ است از ترس و، پاک از باک و بیم

 

37. سبب كشتن خلیل علیه السلام زاغ را كه آن اشاره به قمع كدام صفت بود از صفات مذموم مُهلكه در مرید

37.1                                  این سخن را نیست پایان و فراغ                         ای خلیل حق، چرا  ُكشتی تو زاغ؟

37.2                                  بهر فرمان، حكمتِ فرمان چه بود؟                     اندكی ز اسرار آن باید نمود

37.3                                  كاغ كاغ و نعرۀ زاغ سیاه                                 دائما باشد به دنیا عمر خواه

37.4                                  همچو ابلیس، از خدای پاكِ فرد                          تا قیامت عمر ِ تن درخواست كرد

37.5                                  گفت: انظرنی الی یوم الجزا                              كاشكی گفتی كه: تب یا ربنا

37.6                                  زندگی بی دوست، جان فرسودن است                 مرگِ حاضر، غائب از حق بودن است

37.7                                  عمر و مرگ، این هر دو با حق خوش بود           بی خدا، آبِ حیات آتش بود

37.8                                  این هم از تاثیر لعنت بود، كاو                           در چنان حضرت همی شد، عمر جو

37.9                                  از خدا غیر خدا را خواستن                               ظن ِ افزونیست و كلی كاستن

37.10                           خاصه عمری، غرق در بیگانگی                       در حضور شیر، روبه شانگی

37.11                           عمر بیشم ده، كه تا پس تر روم                          مُهلم افزون ده كه تا كمتر شوم

37.12                           تا كه لعنت را نشانه او شود                              بَد كسی باشد، كه لعنت جو بود

37.13                           عمر ِ خوش، در قرب، جان پروردن است            عمر ِ زاغ، از بهر سرگین خوردن است

37.14                           عمر بیشم ده، كه تا  ُگه میخورم                         دایم اینم ده، كه بس بَد گوهرم

37.15                           گر نه  ُگه خوار است آن گنده دهان                     گویدی: كز زاغیم  تو وارهان

 

38. مناجات

38.1                                  ای مُبدل كرده خاكی را به زر                           خاك دیگر را نموده بوالبشر

38.2                                  كار ِ تو تبدیل اعیان و عطا                               كار ما سهو است و نسیان و خطا

38.3                                  سهو و نسیان را مُبدل كن به علم                        من همه خلمم، مرا دِه صبر و حِلم

38.4                                  ای كه خاكِ شوره را تو نان  ُكنی                       وی كه نان مرده را تو جان  ُكنی

38.5                                  ای كه جان ِ خیره را رهبر كنی                          وی كه بیره را تو پیغمبر كنی

38.6                                  * ای که خاک تیره را تو جان دهی                    عقل و حس و روزی و ایمان دهی

38.7                                  * شِکر از نی، میوه از چوب آوری                    از منی مرده  بُتِ خوب آوری

38.8                                  * ُکل ز  ِگل، صفوت  ز دل پیدا کنی                  پیه را بخشی ضیاء و روشنی

38.9                                  میكنی جزو زمین را آسمان                               میفزائی در زمین از اختران

38.10                           هر كه سازد زین جهان آبِ حیات                       زوترَش از دیگران آید مَمات

38.11                           دیدۀ دل كاو به گردون بنگریست                        دید كانجا هر دمی میناگریست

38.12                           قلب اعیان است و اكسیر محیط                          ائتلاف خرقۀ تن بی مخیط

38.13                           تو از آن روزی كه در هست آمدی                     آتشی، یا خاك، با بادی بُدی

38.14                           گر بدان حالت تو را بودی بقا                            كی رسیدی مر تو را این ارتقا ؟

38.15                           از مُبدّل، هستی اول نماند                                 هستی دیگر به جای او نشاند

38.16                           همچنین تا صد هزاران هستها                            بعد یكدیگر، دوم به ز ابتدا

38.17                           آن مُبدل بین، وسایط را بمان                             كز وسایط  دور گردی ز اصل ِ آن

38.18                           واسطه هر جا فزون شد، وصل جَست                 واسطه كم، ذوق ِ وصل  افزون تر است

38.19                           از "سبب دانی" شود كم حیرتت                         حیرتی  که ره دهد در حضرتت

38.20                           این بقاها از فناها یافتی                                    از فنا، پس رو چرا بر تافتی ؟

38.21                           ز آن فناها چه زیان بودت كه تا                         بر بقا چسبیده ای؟ ای بی نوا

38.22                           چون دوم از اولینت بهتر است                           پس فنا جوی و، مبدل را پَرَست

38.23                           صد هزاران حشر دیدی ای عنود                       تا كنون هر لحظه از بدو وجود

38.24                           از جمادی بی خبر سوی نما                              و ز نما سوی حیات و ابتلا

38.25                           باز سوی عقل و تمییزاتِ خَوش                         باز سوی خارج این پنج و شش

38.26                           تا لب بحر این نشان ِ پای هاست                         پس نشان ِ پا، درون بحر، لاست

38.27                           باز منزلهای خشكی ز احتیاط                            هست دهها و وطنها و رباط

38.28                           * زآنکه منزلهای دریا در فزون                        وقت موجش، نی جدار و نی ستون

38.29                           باز منزلهای دریا در وقوف                              وقت موجش، نی ستون و نی سقوف

38.30                           نیست پیدا اندر آن ره  پا و گام                           نی نشانست آن منازل را، نه نام

38.31                           هست صد چندان میان منزلین                            آن طرف، از این، تا بالای این

38.32                           در فناها این بقا را دیده ای                                بر بقای جسم چون چفسیده ای ؟

38.33                           هین بده، ای زاغ، این جان، باز باش                   پیش ِ تبدیل ِ خدا، جان باز باش

38.34                           تازه می گیر و كهن را می سپار                         كه هر امسالت فزون است از سه پار

38.35                           ور نباشی، نخل وار ایثار كن                            كهنه بر كهنه نِه و، انبار كن

38.36                           كهنه و پوسیده و گندیده را                                تحفه میبَر، بهر هر نادیده را

38.37                           آن كه نو دید، او خریدار تو نیست                      صیدِ حق است او، گرفتار تو نیست

38.38                           هر كجا باشند جوق ِ مرغ كور                           بر تو جمع آیند، ای سیلابِ شور

38.39                           تا فزاید كوری از شورابها                                زآنكه آب شور افزاید عمی

38.40                           اهل دنیا ز آن سبب اعمی دلند                           شاربِ شورابۀ آب و گِلند

38.41                           شور میخور، كور میچر در جهان                      چون نداری آبِ حیوان در نهان

38.42                           با چنین حالت، بقا خواهی و یاد                         همچو زنگی در سیه روئی تو شاد

38.43                           در سیاهی زنگ از آن آسوده است                      كو ز زاد و اصل  زنگی بوده است

38.44                           آنكه روزی شاهدش خوش رو بوَد                      گر سیه گردد، تدارك جو بوَد

38.45                           مرغ ِ پرّنده چو ماند در زمین                            باشد اندر غصه و درد و حنین

38.46                           مرغ ِ خانه بر زمین خوش میرود                       دانه چین و شاد و شاطر میدوَد

38.47                           زآنكه او از اصل بی پرواز بود                         و آن دگر، پرّنده و پرواز بود

 

39. در بیان حدیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلّم "ارحموا ثلاثا ًعزیز قوم ذل و غنی قوم افتقر و عالما یلعب به الجهال"

39.1                                  گفت پیغمبر كه: رحم آرید بر                             حال من كانَ غنیا ً فافتقر

39.2                                  و الذی كانَ عزیزا ً  فاحتقر                               او صفیا ً عالما ً بین المضر

39.3                                  ای مهان، یعنی که بر این سه گروه                     رحم آرید، ار ز سنگید، ار ز كوه

39.4                                  آنكه او بعد از عزیری خوار شد                         و آنکه بُد با مال و بی دینار شد

39.5                                  و آن سوم، آن عالمی كاندر جهان                       مبتلا گردد میان ِ ابلهان

39.6                                  زانكه از عزت به خواری آمدن                         همچو قطع عضو باشد از بدن

39.7                                  عضو، گردد مُرده كز تن وابُرید                        نو بُریده جنبد، اما نی مدید

39.8                                  هر كه از جام  أَ لست او خورد  پار                    هستش امسال آفتِ رنج و خمار

39.9                                  وانكه چون سگ ز اصل كهدانی بود                   كی مر او را حرص ِ سلطانی بود ؟

39.10                           توبه او جوید كه كردست او گناه                        آه او گوید، كه گم كردست راه

 

40. قصۀ محبوس شدن آن آهو بچه در آخور خران و طعنۀ آن خران بر آن غریب، گاه به جنگ و گاه به تسخر و مبتلا گشتن او به كاه خشك كه غذای او نیست، و این صفتِ بندۀ خاص خداست میان اهل دنیا و اهل هوا و شهوت كه "الاسلام بدا غریبا و سیعود غریبا فطوبی للغرباء"

40.1                                  آهوئی را كرد صیادی شكار                             اندر آخور كردش آن بی زینهار

40.2                                  در میان آخُر ِ پُر از خران                                حبس آهو كرد چون استمگران

40.3                                  آهو از وحشت به هر سو می گریخت                  او به پیش آن خران شب كاه ریخت

40.4                                  از مجاعت و اشتها  هر گاو و خر                      كاه را میخورد همچون نیشكر

40.5                                  گاه  آهو می رمید از سو به سو                          گه ز دود و گردِ  َكه  می تافت رو

40.6                                  هر كه را با ضدّ ِ خود بگذاشتند                         آن عقوبت را چو مرگ انگاشتند

40.7                                  تا سلیمان گفت: آن هُدهُد اگر                             هجز را عذری نگوید معتبر

40.8                                  بُكشمش، یا خود دهم او را عذاب                       یك عذابِ سختِ بیرون از حساب

40.9                                  هان كدام است آن عذاب؟ ای معتمد                     در قفس بودن بغیر جنس ِ خَود

40.10                           زین بدن اندر عذابی  ای بشر                            مرغ ِ روحت بسته با جنس ِ دگر

40.11                           روح باز است و طبایع زاغها                            دارد از زاغان ِ تن، بس داغها

40.12                           او بمانده در میانشان زار زار                            همچو بوبكری، به شهر سبزوار

 

41. حكایت محمد خوارزمشاه كه شهر سبزوار را به جنگ بگرفت، امان جان خواستند، گفت: آنگه امان دهم كه از این شهر پیش من به هدیه ابوبكر نامی بیاورید

41.1                                  شد محمد الب الغ  خوارزمشاه                           در قتال ِ سبزوار بی پناه

41.2                                  تنگشان آورد لشكرهای او                                اسپهش افتاد در قتل ِ عدو

41.3                                  سجده آوردند پیشش: كالامان                             حلقه مان در گوش كن، وابخش جان

41.4                                  هر خراج و هر صله كه بایدت                          آن ز ما هر موسمی افزایدت

41.5                                  جان ِ ما  آن ِ تو است، ای شیر خو                      پیش ما چندی امانت باش گو

41.6                                  گفت: نرهانید از من جان ِ خویش                       تا نیاریدم ابابكری به پیش

41.7                                  تا مرا، بوبكر نام، از شهرتان                            هدیه نارید، ای رمیده امتان

41.8                                  بدروم تان، همچو كِشت، ای قوم ِ دون                 نی خراج اِستانم و نی هم فسون

41.9                                  بس جوال ِ زر كشیدندش به راه                          كز چُنین شهری ابوبكری مخواه

41.10                           كی بود بوبكر اندر سبزوار ؟                            یا كلوخ ِ خشك اندر جویبار

41.11                           رو بتابید از زر و گفت: ای مغان                       تا نیاریدم ابو بكر ارمغان

41.12                           هیچ سودی نیست، كودك نیستم                          تا به زرّ و سیم حیران بیستم

41.13                           تا نیاری سجده نرهی، ای زبون                         ور به پیمایی تو مسجد را به كون

41.14                           منهیان انگیختند از چپّ و راست                        كاندر این ویران، ابوبكری كجاست ؟

41.15                           بعد سه روز و سه شب كاشتافتند                        یك ابوبكر نزاری یافتند

41.16                           رهگذر بود و، بمانده از مرض                          در یكی گوشه خرابی پُر حرض

41.17                           * گوهری اندر خرابه بی عرض                       خون ِ دل بر رُخ فشانده از مرض

41.18                           خفته بود او در یكی  ُكنجی خراب                      چون بدیدندش بگفتندش: شتاب

41.19                           خیز کاین سلطان تو را طالب شدست                  كز تو خواهد شهر ما از قتل رَست

41.20                           گفت: اگر پایم بُدی یا مقدمی                              خود به راه خود به مقصد رفتمی

41.21                           اندر این دشمن كده كی ماندمی ؟                        سوی شهر ِ دوستان میراندمی

41.22                           تختۀ مرده كشان بفراشتند                                 بر كتف بوبكر را برداشتند

41.23                           جانب خوارزمشه جمله روان                            می كشیدندش كه تا بیند نشان

41.24                           سبزوار است این جهان و، مردِ حق                    اندر اینجا ضایع است و ممتحق

41.25                           هست آن خوارمشه شاه جلیل                             "دل" همی خواهد از این قوم رذیل

41.26                           گفت: لا ینظر الی تصویركم                             فابتغوا ذا القلب فی تدبیركم

41.27                           من ز صاحب دل كنم در تو نظر                        نی به نقش ِ سجده و ایثار ِ زر

41.28                           تو دل خود را چو دل پنداشتی                           جستجوی اهل ِ دل بگذاشتی

41.29                           دل كه گر هفصد چو این هفت آسمان                   اندر او آید، شود یاوه و نهان

41.30                           این چُنین دل ریزها را دل مگو                          سبزوار اندر، ابوبكری مجو

41.31                           صاحبِ دل، آینۀ شش رو بود                            حق در آن از شش جهت ناظر شود

41.32                           هر كه اندر شش جهت دارد مَقر                         کی کند در غیر حق یک دم نظر ؟

41.33                           گر كند ردّ، از برای او كند                               ور قبول آرد، هم او باشد سند

41.34                           * چونکه او حق را بود در کلّ حال                    برگزیده باشد او را ذوالجلال

41.35                           هیچ بی او حق به کس ندهد نوال                        شمه ای گفتم ز اصاحبِ وصال

41.36                           موهبت را بر كف دستش نهد                             و ز كفش آن را به مرحومان دهد

41.37                           با كفش، دریای كلّ را اتصال                            هست بیچون و چگونه در كمال

41.38                           اتصالی كه نگنجد در كلام                                گفتنش تكلیف باشد، والسلام

41.39                           صد جوال ِ زر بیاری، ای غنی                         حق بگوید: دل بیار، ای منحنی

41.40                           گر ز تو راضیست دل، من راضی ام                  ور ز تو مُعرض بود، اعراضی ام

41.41                           ننگرم در تو، در آن دل بنگرم                           تحفه آن را آر، ای جان، بر درم

41.42                           با تو او چونست؟ هستم من چُنان                        زیر پای مادران باشد جَنان

41.43                           مادر و بابا و اصل ِ خلق اوست                         ای خنك آن كس كه دل داند ز پوست

41.44                           تو بگوئی: نك دل آوردم به تو                           گویدت: این دل نیرزد یک تسو

41.45                           آن دلی آور كه قطبِ عالم اوست                        جان ِ جان ِ جان ِ جان ِ آدم اوست

41.46                           از برای آن دل پُر نور و  ِبر                             هست آن سلطان ِ دلها منتظر

41.47                           تو بگردی سالها در سبزوار                              آن چنان دل را نیابی ز اعتبار

41.48                           پس دل ِ پوسیدۀ پژمرده جان                              بر سر تخته نهی، آن سو كشان

41.49                           كه دل آوردم تو را، ای شهریار                         به از این دل نبود اندر سبزوار

41.50                           گویدت: این گورخانه است؟ ای جری                  كه دل مُرده بدینجا آوری ؟

41.51                           رو بیاور آن دلی كاو شاه خوست                       كه امان ِ سبزوار كون از اوست

41.52                           گوئی: آن دل زین جهان پنهان بود                      زآنكه ظلمت با ضیا ضدّان بود

41.53                           دشمنیّ آن دل، از روز أَ لَست                            سبزوار طبع را میراثی است

41.54                           زانكه او "باز" است و، دنیا شهر ِ زاغ                 دیدن هر جنس بر ناجنس داغ

41.55                           ور كند نرمی، نفاقی میكند                                ز استمالت، ارتفاقی میكند

41.56                           گوید: آری، از تکلف، نه نیاز                            تا كه ناصح كم كند  ُنصح ِ دراز

41.57                           زآنكه این زاغ ِ خس ِ مردار جو                         صد هزاران مكر دارد، تو به تو

41.58                           گر پذیرند آن نفاقش را، رهید                            شد نفاقش عین ِ صدق ِ مستفید

41.59                           زآنكه آن صاحب دل ِ با كرّ و فر                        هست در بازار ِ ما معیوب خر

41.60                           صاحبِ دل جو، اگر بی جان نه ای                     جنس ِ دل شو، گر ضدِ سلطان نه ای

41.61                           آنكه زَرق او خوش آید مر تو را                        او ولی توست، نه خاص ِ خدا

41.62                           هر كه او بر خوی و بر طبع تو زیست                پیش طبع ِ تو ولی است و نبیست

41.63                           رو هوا بگذار تا بوی خدا                                 در مشامت در رسد، ای کدخدا

41.64                           * رو هوا بگذار تا خویت شود                          و آن مشام عنبرین بویت شود

41.65                           از هوا رانی، دماغت فاسد است                         مشك و عنبر پیش ِ مغزت كاسد است

41.66                           * عاشقی تو بر نجاست، همچو زاغ                    بوی مشکت می نگیرد در دماغ

41.67                           حدّ ندارد این سخن، و آهوی ما                          می گریزد اندر آخور جا به جا

 

42. بقیۀ قصۀ آهو و آخور خران

42.1                                  روزها آن آهوی خوش نافِ نر                          در شكنجه بود، در اصطبل ِ خر

42.2                                  مضطرب در نزع، چون ماهی ز خشك               در یكی حقه معذب، پشك و مُشك

42.3                                  یك خرش گفتی: كه هان، ای بوالوحوش              طبع ِ شاهان دارد و میران خموش

42.4                                  و آن دگر تسخر زدی: كز جزر و مَد                   گوهر آوردست، كی ارزان دهد؟

42.5                                  و آن خری گفتی: كه با این نازكی                      بر سریر شاه شو گو متكی

42.6                                  آن خری شد تخمه، وز خوردن بماند                   پس به رسم دعوت آهو را بخواند

42.7                                  سر چنین كرد او كه: نی، رو ای فلان                 اشتهایم نیست، هستم ناتوان

42.8                                  گفت: می دانم كه نازی میكنی                            یا ز ناموس احترازی میكنی

42.9                                  گفت آهو با خر: این طعمۀ تو است                     كه از آن اجزای تو زنده و نو است

42.10                           من الیفِ مرغزاری بوده ام                               در ضلال ِ روضه ها آسوده ام

42.11                           گر قضا افکند ما را در عذاب                           كی رود آن طبع و خوی مستطاب ؟

42.12                           گر گدا گشتم، گدا رو كی شوم ؟                         ور لباسم كهنه گردد، من نوم

42.13                           سنبل و لاله و سپرغم  نیز هم                            با هزاران ناز و نخوت خورده ام

42.14                           گفت: آری، لاف میزن، لاف، لاف                     در غریبی، بس توان گفتن گزاف

42.15                           گفت: نافم خود گواهی میدهد                             مِنتی بر عود و عنبر مینهد

42.16                           لیك آن را كه اشنود صاحب مشام                       بر خر ِ سرگین پرَست، آن شد حرام

42.17                           خر، کمیز خر ببوید بر طریق                            مُشك چون عرضه كنم بر این فریق ؟

42.18                           بهر این گفت آن رسول ِ مستجیب                       رمز ِ "الاسلام، فی الدنیا غریب"

42.19                           زآنكه خویشانش هم از وی می رَمَند                   گر چه با ذاتش ملایك هم دمند

42.20                           صورتش را جنس می بینند انام                          لیك از وی می نیابند آن مَشام

42.21                           همچو شیری در میان ِ نقش ِ گاو                        دور می بینش، ولی او را مكاو

42.22                           ور بكاوی، تركِ گاو ِ تن بگو                            كه بدرّد گاو را آن شیر خو

42.23                           طبع ِ گاوی از سرت بیرون كند                         خوی حیوانی ز حیوان بَركند

42.24                           گاو باشی، شیر گردی نزد او                            گر تو با گاوی خوشی، شیری مجو

 

43. در معنی آیه "إِنِّی أَری  سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ یأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ"، گاوان لاغر را خدا به صفت شیران گرسنه آفریده بود تا آن هفت گاو فربه را به اشتها میخوردند، اگر چه آن خیالاتست صورت گاوان در آینۀ خواب بنمودند اما تو به معنی شیر بنگر

43.1                                  آن عزیز مصر میدیدی به خواب                        چونكه چشم غیب را شد فتح باب

43.2                                  هفت گاو ِ فربهِ  بس پروری                             خوردشان آن هفت گاو لاغری

43.3                                  در درون شیران بُدند آن لاغران                        ورنه گاوان را نبودندی خوران

43.4                                  پس بشر آمد به صورت مردِ كار                        لیك پنهان شیر در وی مرد خوار

43.5                                  مرد را خوش واخورد، فردش كند                      صاف گردد دُرد اگر دردش كند

43.6                                  * گاو تن قربانی شیر خداست                            گر تو را با او سر صدق و صفاست

43.7                                  * ور کشی مهمان، همان کون خری                   گاو تن را خواجه، تا کی پروری ؟

43.8                                  پس به یك دردی ز جملۀ دردها                          وارهد پا، بر نهد او بر سها

43.9                                  شاه گردد، واگذارد بندگی                                 یابد او در مردگی، دل زندگی

 

44. بیان آنكه كشتن ابراهیم علیه السلام خروس را و مذمت او اشارت به قمع و قهر كدام صفت بود از صفات مذمومات مهلكات در باطن مُرید

44.1                                  چند گویی همچو زاغ پر نحوس ؟                       ای خلیل حق چرا  ُكشتی خروس؟

44.2                                  حکمت  ُکشتن چه بود، آخر بگو                         تا مسبح گردم آن را مو به مو

44.3                                  گفت فرمان: حكمت فرمان بخوان                       تا مهلل گردم آن را من به جان  

44.4                                  شهوتی است او و بس شهوت پرَست                   ز آن شرابِ زهرناكِ ژاژ  مست

44.5                                  گر نه بهر نسل بودی، ای وصی                        آدم از ننگش بكردی خود خصی

44.6                                  گفت ابلیس لعین  دادار را                                 دام ِ زفتی خواهم این اشكار را

44.7                                  زر و سیم و گله و اسبش نمود                           كه بدین تانی خلایق را ربود

44.8                                  گفت شاباش و ترش آویخت لنج                         شد ترنجیده و ترش همچون ترنج

44.9                                  پس جواهرها ز معدنهای خَوش                         كرد آن پس مانده را  حق پیش كش

44.10                           گیر این دام ِ دگر را، ای لعین                            گفت: زین افزون ده، ای نعم المعین

44.11                           چرب و شیرین و شرابات ثمین                          دادش و بس جامۀ ابریشمین

44.12                           گفت: یا رب بیش از این خواهم مدد                    تا ببندمشان بحبل ِ من مَسَد

44.13                           تا كه مستانت، كه نرّ و پُر دلند                           مردوار  این بندها را بُگسلند

44.14                           تا بدین دام و رسنهای هوا                                مردِ تو گردد ز نامردان جدا

44.15                           دام دیگر خواهم ای سلطان ِ تخت                       دام ِ مرد انداز ِ حیلت ساز ِ سخت

44.16                           خمر و چنگ آورد در پیش و نهاد                      نیم خنده زد بدان شد نیم شاد

44.17                           سوی اضلال ِ ازل پیغام كرد                             كه بر آر از قعر ِ بحر ِ فتنه گرد

44.18                           نی یكی از بندگانت موسی است؟                        پرده ها در بحر او از گرد بست

44.19                           آب از هر سو عنان را وا كشید                          از تگ دریا غباری بر جهید

44.20                           دام محکم دِه که تا گردد تمام                             وافکنم در کام ایشان چون لجام

44.21                           * در کمند آرم، کشمشان کش کشان                    تا که نتوانند سر پیچید از آن

44.22                           چون كه خوبی زنان با او نمود                          كه ز عقل و صبر ِ مردان می فزود

44.23                           پس زد انگشتك به رقص اندر فتاد                      كه بده زوتر، رسیدم در مراد

44.24                           چون بدید آن چشمهای پُر خمار                          كه كند عقل و خرد را بی قرار

44.25                           و آن صفای عارض آن دلبران                          كه بسوزد چون سپند این دل بر آن

44.26                           رو و،  خال و، ابرو و، لب چون عقیق                گوئیا خُور تافت از پردۀ رقیق

44.27                           * قدِ چون سرو خرامان در چمن                        خدّ همچون یاسمین و نسترن

44.28                           چونکه دید آن غنج، برجست او سبک                 چون تجلی حق از پردۀ تنک

44.29                           * عالمی شد واله و حیران و دنگ                      زآن کرشم و زآن دلال نیک و شنگ

 

45. در معنی آیه خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ الی آخرها و آیه وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِی الْخَلْقِ افلا یعقلون

45.1                                  صد چو آدم را ملک ساجد شده                          همچو آدم باز معزول آمده

45.2                                  جبرئیلش میكشاند مو كِشان                               كه برو زین خلد و زین جوق ِ خوشان

45.3                                  گفت: آوَخ، بعد هستی نیستی ؟                           گفت: جرمت آنکه افزون زیستی

45.4                                  گفت: بعد از عز، این اذلال چیست ؟                   گفت: آن داد است و، اینت داوریست

45.5                                  جبرئیلا، سجده میكردی به جان                          چون كنون میرانیم تو از جنان ؟

45.6                                  حله می پرّد ز من در امتحان                             همچو برگ از شاخ در فصل ِ خزان

45.7                                  آن رخی كه تاب او بُد ماه وار                           شد به پیری همچو پشتِ سوسمار

45.8                                  و آن سر و آن فرق گش شعشع شده                     وقتِ پیری ناخوش و اصلع شده

45.9                                  و آن قد صف درّ نازان چون سنان                     گشته در پیری دو تا همچون كمان

45.10                           * برف گشته موی همچون پرّ زاغ                     وز تشنج روی گشته داغ داغ

45.11                           رنگ لاله گشته رنگ زعفران                           زور شیرش گشته چون زهرۀ زنان

45.12                           * چشم چون نرگس شده پژمرده ای                    گرمی اعضا شده افسرده ای

45.13                           آنكه مردی در بغل كردی به فن                         می بگیرندش بغل وقتِ شدن

45.14                           این خود آثار غم و پژمردگیست                         هر یكی زینها رسول مردگیست

 

46. تفسیر آیه إِلا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیرُ مَمْنُونٍ

46.1                                  لیك، اگر باشد قرینش نور حق                           نیست از پیری ورا نقصان و دق

46.2                                  سستی او هست چون سستی مست                       كاندر آن سستیش رشك رستم است

46.3                                  گر بمیرد، استخوانش غرق ذوق                        ذره ذره اش در شعاع ِ نور ِ شوق

46.4                                  وانكه نورش نیست باغ ِ بی ثمر                         كه خزانش میكند زیر و زبر

46.5                                  ُگل نماند، خارها ماند سیاه                                زرد و بی مغز آمده چون تل ّ كاه

46.6                                  تا چه زلت كرد آن باغ، ای خدا                         كه از او آن حلـّه ها گردد جدا

46.7                                  خویشتن را دید و، دیدِ خویشتن                          زهر قتال است هین، ای ممتحن

46.8                                  شاهدی كز عشق او عالم گریست                       عالمش میراند از خود، جرم چیست ؟

46.9                                  جرمش آنكه زیور عاریه بست                           كرد دعوی، كاین حُلل، ملك من است

46.10                           واستانیم آن، كه تا داند یقین                               خرمن آن ماست، خوبان دانه چین

46.11                           تا بداند كان حُلل عاریه بود                               پرتوی بود آن ز خورشید وجود

46.12                           آن جمال و قدرت و فضل و هنر                        ز آفتابِ حُسن كرد این سو سفر

46.13                           باز میگردند چون استارها                                نور آن خورشید، زین دیوارها

46.14                           پرتو خورشید شد وا جایگاه                              ماند هر دیوار  تاریك و سیاه

46.15                           * آنكه كرد او بر رُخ خوبانت دنگ                    نور ِ خورشید است از شیشۀ سه رنگ

46.16                           * شیشه های رنگ رنگ آن نور را                    مینمایند این چنین رنگین به ما

46.17                           چون نماند شیشه های رنگ رنگ                      نور ِ بی رنگت كند آنگاه دنگ

46.18                           خوی  ُكن بی شیشه دیدن نور را                        تا چو شیشه بشكند، نبود عمی

46.19                           قانعی با دانش ِ آموخته                                     در چراغ ِ غیر، چشم افروخته

46.20                           او چراغ خویش برباید كه تا                              تو بدانی مستعیری، ای فتا

46.21                           گر تو كردی شكر و سعی مجتهَد                        غم مخور كه صد چنان بازت دهد

46.22                           ور نكردی شكر، اكنون خون  گِری                    كه شدست آن حسن از كافر بری

46.23                           أمة الكفران أَضَلَّ أعمالهم                                 أمة الایمان أَصْلَحَ بالهم

46.24                           گم شد از بی  ُشكر خوبی و هنر                         كه دگر هرگز نبیند ز آن اثر

46.25                           خویشی و بی خویشی و شكر و  وداد                  رفت ز انسان كه نیاردشان به یاد

46.26                           كه "أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ"، ای كافران                          جستن كام است از هر كامران

46.27                           غیر اهل شكر و اصحابِ وفا                            كه مر ایشان راست دولت در قفا

46.28                           دولت رفته كجا قوّت دهد ؟                               دولت آینده خاصیت دهد

46.29                           قرض ده زین دولت اندر اقرضوا                      تا كه صد دولت ببینی پیش ِ رو

46.30                           اندكی زین  ُشرب كم كن بهر خویش                   تا كه حوض كوثری یابی به پیش

46.31                           جرعه بر خاكِ وفا آنكس كه ریخت                     كی تواند صیدِ دولت زو گریخت ؟

46.32                           خوش كند آن دل كه أَصْلَحَ بالهم                         ردّ من بعد التوی انزالهم

46.33                           ای اجل، وی  ُترك، غارت ساز ده                     هر چه بُردی زین شكوران باز ده

46.34                           وا دهد، وایشان نه بپذیرند آن                            زآنكه منعم گشته اند از رختِ جان

46.35                           صوفییم و خرقه ها انداختیم                              باز نستانیم چون درباختیم

46.36                           ما عوض دیدیم آنگه، چون عوض !                   رفت از ما حاجت و حرص و غرض

46.37                           ز آبِ شور و مُهلكی بیرون شدیم                        بر رحیق و چشمۀ كوثر زدیم

46.38                           آنچه كردی، ای جهان، با دیگران                       بی وفائی و، فن و، ناز ِ گران

46.39                           بر سرت ریزیم ما  بهر جزا                              كه شهیدیم، آمده اندر غزا

46.40                           تا بدانی كه خدای پاك را                                  بندگان هستند پر حمله و مری

46.41                           سبلتِ تزویر دنیا بر كنند                                  خیمه را بر باروی نصرت زنند

46.42                           این شهیدان باز نو غازی شدند                           وین اسیران باز بر نصرت زدند

46.43                           * قفل ِ مشکلها ز لطفش حل شده                        نفس کافر ناگهان بسمل شده

46.44                           * نا امیدی رفته، امید آمده                                گشته مسجد ناگهان، این بتکده

46.45                           سر بر آوردند باز از نیستی                              كه ببین ما را، گر اكمه نیستی

46.46                           تا بدانی در عدم خورشیدهاست                          و آنچه اینجا آفتاب، آن جا سهاست

46.47                           در عدم، هست، ای برادر چون بود ؟                  ضد، اندر ضد، چون مكنون بود ؟

46.48                           یخْرِجُ الْحَی مِنَ الْمَیتِ بدان                               كه عدم آمد امیدِ عابدان

46.49                           مردِ كارنده، كه انبارش تهی است                       شاد و خوش نی بر امیدِ نیستیست

46.50                           كه بروید آن ز سوی نیستی                               فهم كن گر واقف معنیستی

46.51                           دم به دم، از نیستی، تو منتظر                           كه بیابی فهم و ذوق، آرام و بر

46.52                           نیست دستوری گشاد این راز را                        ور نه بغدادی كنم ابخاز را

46.53                           پس خزانۀ صنع حق باشد  عدم                          كه بر آرد زو عطاها دم به دم

46.54                           مبدع آمد حق و، مبدع آن بود                            كه بر آرد فرع بی اصل و سند

 

47. در مثال عالم ِ نیستِ هست نما و عالم هستِ نیست نمای

47.1                                  نیست را بنمود هست، آن محتشم                        هست را بنمود بر شكل عَدَم

47.2                                  بحر را پوشید و، كف كرد آشكار                        باد را پوشید و، بنمودت غبار

47.3                                  چون منارۀ خاك پیچان در هوا                           خاك از خود چون بر آید بر علا ؟

47.4                                  خاك را بینی به بالا، ای علیل                            باد را نه، جز به تعریف و دلیل

47.5                                  كف همی بینی روانه هر طرف                          كفّ، بی دریا ندارد متصرف

47.6                                  كف به حس بینی و، دریا از دلیل                       فكر پنهان، آشكارا  قال و قیل

47.7                                  نفی را اثبات می پنداشتیم                                 دیدۀ  معدوم بینی  داشتیم

47.8                                  دیده كاندر وی نعاسی شد پدید                           كی تواند جز خیال و نیست دید ؟

47.9                                  لاجرم سر گشته گشتیم از ضلال                        چون حقیقت شد نهان، پیدا خیال

47.10                           این عدم را چون نشاند اندر نظر ؟                      چون نهان كرد آن حقیقت از بَصَر ؟

47.11                           آفرین، ای اوستادِ سحر باف                              كه نمودی معرضان را دُرد صاف

47.12                           ساحران مهتاب پیمایند زود                               پیش بازرگان و، زر گیرند سود

47.13                           سیم  برُبایند زین گون، پیچ پیچ                          سیم از كف رفته و، كرباس هیچ

47.14                           این جهان جادوست، ما آن تاجریم                       كه از او مهتابِ پیموده خریم

47.15                           گر كند كرباس پانصد گز شتاب                         ساحرانه او ز نور ِ ماهتاب

47.16                           چون ستد او سیم عمرت، ای رهی                      سیم شد، كرباس نی، كیسه تهی

47.17                           قل اعوذت خواند باید، كای احد                         هین ز نفاثات افغان  وز عقد

47.18                           میدمند اندر گره آن ساحرات                             الغیاث المستغاث، از بُرد و مات

47.19                           لیك بر خوان از زبان ِ فعل نیز                          كه زبان قول سُست است ای عزیز

47.20                           در زمانه مر تو را سه همرهند                          ز آن یكی وافی و، این دو غدرمند

47.21                           آن یكی یاران و، دیگر رخت و مال                    و آن سوم وافیست آن حسن الفعال

47.22                           مال ناید با تو بیرون از قصور                          یار آید، لیك تا بالین ِ گور

47.23                           چون تو را روز اجل آیند پیش                           یار گوید از زبان ِ حال ِ خویش

47.24                           تا بدین جا بیش همره نیستم                               بر سر گورت زمانی بیستم

47.25                           فعل ِ تو وافی است، زآن كن ملتحَد                      كاندر آید با تو در قعر ِ  َلحَد

 

48. در بیان معنی حدیث شریف لا بد من قرین یدفن معك و هو حی و تدفن معه و أنت میت، ان كان كریما اكرمك و ان كان لئیما اسلمك، و ذلك القرین عملك فاصلحه ما استطعت، صدق رسول اللَّه صلی الله علیه و آله

48.1                                  پس پیمبر گفت بهر این طریق                           با وفاتر از عمل  نبود رفیق

48.2                                  گر بود نیكو، ابد یارت شود                              ور بود بَد، در لحد مارت شود

48.3                                  این عمل، وین كسب، در راه سِداد                      كی توان كرد، ای پدر، بی اوستاد ؟

48.4                                  دون ترین كسبی كه در عالم رود                        هیچ بی ارشادِ استادی بود ؟

48.5                                  اولش علم است، آنگاهی عمل                            تا دهد بر بعد مهلت تا اجل

48.6                                  استعینوا فی الحرف یا ذا النهی                           من كریم ٍ صالح ِ من اهلها

48.7                                  اطلب الدرّ اخی وسط الصدف                           وَ اطلب الفنّ من ارباب الحرَف

48.8                                  ان رایتم ناصحین انصفوا                                 بادروا التعلیم لا تستنكفوا

48.9                                  در دباغی، گر خلق پوشید مَرد                          خواجگی خواجه را آن كم نكرد

48.10                           وقت دم، آهنگر ار پوشید دلق                            احتشام او نشد كم پیش خلق

48.11                           پس لباس كبر بیرون كن ز تن                           ملبس ِ ذل پوش، در آموختن

48.12                           علم آموزی، طریقش قولی است                         حرفت اندوزی، طریقش فعلی است

48.13                           فقر خواهی، آن به صحبت قایم است                   نی زبانت كار می آید، نه دست

48.14                           * دانش، انوار است در جان رجال                     نی ز راه دفتر و، نی قیل و قال

48.15                           * دانش ِ آن را ستاند جان  ز جان                       نی ز راه دفتر و، نی از زبان

48.16                           در دل سالك اگر هست آن رموز                        رمز دانی نیست سالک را هنوز

48.17                           تا دلش را شرح آن سازد ضیا                           پس "أَ لَمْ نَشْرَحْ" بفرماید خدا

48.18                           كاندرون سینه شرحت داده ایم                           شرح  اندر سینه ات بنهاده ایم

48.19                           تو هنوز از خارج آن را طالبی                          محلبی از دیگران چون حالبی

48.20                           چشمۀ شیر است در تو بی كنار                          تو چرا می شیر جوئی از تغار ؟

48.21                           منفذی داری به بحر، ای آبگیر                          ننگ دار از آب جُستن از غدیر

48.22                           كه أَ لَمْ نَشْرَحْ نه شرحت هست باز ؟                    چون شدی تو شرح جو و كدیه ساز ؟

48.23                           درنگر در شرح ِ دل  در اندرون                        تا نیاید طعنۀ "لا یبصرون"

 

49. در معنی آیه وَ هُوَ مَعَكُمْ اینما کنتم

49.1                                  یك سبد پُر نان تو را بر فرق ِ سر                       تو همی خواهی لبِ نان  در به در

49.2                                  در سر خود پیچ و، هِل خیره سری                     رو در ِ دل زن، چرا بر هر دری ؟

49.3                                  تا به زانوئی میان ِ آبِ جو                                غافل از خود زین و آن  تو آب جو

49.4                                  * بر سرت نان است و پایت اندر آب                  وز عطش وز جوع گشتستی خراب

49.5                                  پیش آب و، پس هم آبِ با مدد                            چشمها را پیش سد و خلف سد

49.6                                  اسب زیر ران و فارس  اسب جو                       چیست این؟ گفت: اسب، لیكن اسب كو ؟

49.7                                  هی نه اسب است این به زیر تو پدید ؟                 گفت: آری، لیك خود اسبی كه دید ؟

49.8                                  مستِ آن و  پیش ِ روی اوست آن                       اندر آب و، بی خبر ز آبِ روان

49.9                                  * مست چیز و پیش روی اوست چیز                  بیخبر زآنچیز و شرح خویش نیز

49.10                           چون گهر در بحر و، گوید بحر كو ؟                   و آن خیال چون صدف دیوار ِ او

49.11                           گفتن ِ "آن كو؟" حجابش میشود                          ابر ِ تابِ آفتابش میشود

49.12                           بندِ چشم ِ اوست هم چشم بَدَش                            عین رفع سدّ او گشته سدش

49.13                           بندِ گوش او شده هم گوش او                             هوش با خود دار، ای مدهوش ِ او

 

50. در معنی حدیث شریف "من جعل الهموم هما واحدا كفاه الله سائر همومه و من تفرقت به الهموم لا یبالی الله فی ای واد منها هلكه"

50.1                                  هوش را توزیع كردی بر جهات                        می نیرزد ترّه ای آن  ُترّهات

50.2                                  آب هُش را می كشد هر بیخ خار                        آب هوشت چون رسد سوی ثمار

50.3                                  * آبها را میکشد آن خس گیاه                             آب هوشت کی رسد سوی اله ؟

50.4                                  هین بزن آن شاخ بَد را، خو كنش                       آب دِه این شاخ خوش را، نو كنش

50.5                                  هر دو سبزند این زمان، آخر نگر                       كاین شود باطل، وز آن روید ثمر

50.6                                  آبِ باغ، این را حلال، آن را حرام                      فرق را آخر ببینی، والسلام

50.7                                  عدل چه بود؟ آب ده اشجار را                           ظلم چه بود؟ آب دادن خار را

50.8                                  عدل، وضع ِ نعمتی بر موضعش                        نی به هر بیخی كه باشد آبكش

50.9                                  ظلم چه بود؟ وضع در ناموضعی                       كه نباشد جز بلا را منبعی

50.10                           نعمت حق را به جان و عقل ده                          نی به طبع پُر  ِزحیر پُر گِره

50.11                           بار كن پیکار ِ غم را بر تنت                             بر دل و جان كم نه این جان كندنت

50.12                           بر سر عیسی نهاده  ُتنگ بار                             خر سكیزه میزند در مرغزار

50.13                           سرمه را در گوش كردن شرط نیست                  كار ِ دل را جُستن از تن شرط نیست

50.14                           گر دلی، رو ناز كن، خواری مكش                     ور تنی، شِكـّر منوش و، زهر چش

50.15                           زهر، تن را نافعست و، قند بَد                           تن همان بهتر كه باشد بی مدد

50.16                           هیزم دوزخ تن آمد، كم  ُكنش                            ور بروید، هین تو از بُن بَركنش

50.17                           ور نه حمال حطب باشی، حطب                        در دو عالم همچو جفتِ بولهب

50.18                           از حطب بشناس شاخ ِ سِدره را                          گر چه هر دو سبز باشد، ای فتی

50.19                           اصل این شاخ است از نار و دخان                     اصل آن شاخ است هفتم آسمان

50.20                           هست مانندا به صورت پیش ِ حس                      كه غلط بین است چشم ِ كیش ِ حس

50.21                           هست پیدا آن به پیش چشم دل                            جهد كن، پیش دل آ، جهد المقل

50.22                           ور نداری پا، بجنبان خویش را                          تا ببینی هر كم و هر بیش را

50.23                           * کاین تحرّک شد تبرّک را کلید                        و از تحرّک گردی ای دل مستفید

 

51. در معنی این رباعی

گر راه روی، راه برت بگشایند --- ور نیست شوی، به هستیت بگرایند

* ور پست شوی نگنجی اندر عالم --- وانگاه تو را بی تو به تو بنمایند

51.1                                  گر زلیخا بست درها هر طرف                          یافت یوسف هم ز جنبش منصرف

51.2                                  چون توكل كرد یوسف برجهید                          باز شد قفل  در و ره شد پدید

51.3                                  گر چه رخنه نیست عالم را پدید                         خیره، یوسف وار، می باید دوید

51.4                                  تا گشاید قفل و ره پیدا شود                               سوی بی جائی، شما را جا شود

51.5                                  آمدی اندر جهان، ای ممتحن                              هیچ می بینی طریق ِ آمدن ؟

51.6                                  تو ز جائی آمدی، وز موطنی                            آمدن را راه دانی هیچ ؟  نی

51.7                                  گر ندانی تا نگوئی راه نیست                             زین ره بیراهه ما را رفتنیست

51.8                                  میروی در خواب شادان چپّ و راست                 هیچ دانی راه آن میدان كجاست ؟

51.9                                  تو ببند آن چشم و، خود تسلیم كن                        خویش را بینی در آن شهر كهن

51.10                           چشم چون بندی؟ كه صد چشم خمار                    بندِ چشم ِ توست این سو از غرار

51.11                           چار چشمی تو ز عشق ِ مشتری                         بر امیدِ مهتری و سروری

51.12                           ور بخسبی، مشتری بینی به خواب                     جغد كی در خواب بیند جز خراب ؟

51.13                           مشتری خواهی به هر دم، پیچ پیچ                      تو چه داری كه فروشی؟ هیچ، هیچ

51.14                           گر تو را نانی بُدی یا چاشتی                             از خریداران فراغت داشتی

51.15                           گر در انبان مر تو را نانی بُدی                          از خریداران دلت فارغ شدی

 

52. قصۀ آن شخص كه دعوی پیغمبری می كرد، گفتندش: چه خورده ای كه گیج شده ای؟ گفت: اگر چیزی یافتمی كه خوردمی، نه گیج شدمی و نه یاوه گفتمی، كه هر سخن ِ نیك كه با غیر اهلش گویند، یاوه گفته باشد، اگر چه بر آن یاوه گفتن مأمور باشند

52.1                                  آن یكی میگفت: من پیغمبرم                              از همه پیغمبران فاضلترم

52.2                                  گردنش بَستند و بُردندش به شاه                          كاین همی گوید "رسولم از اله"

52.3                                  خلق بر وی جمع چون مور و ملخ                      كه چه مكر است و، چه تزویر و، چه فخ ؟

52.4                                  گر رسول آن است كاید از عدم                          ما همه پیغمبریم و محتشم

52.5                                  ما از آن جا آمدیم اینجا غریب                            تو چرا مخصوص باشی ای ادیب ؟

52.6                                  داد ایشان را جواب آن خوش رسول                   کای گروه کور و نادان و فضول

52.7                                  * این ندانستید ای قوم از قضا                           بی خبر اینجا رسیدید از عمی

52.8                                  که شما چون طفل ِ خفته آمدید                            بی خبر از راه و از منزل بُدید

52.9                                  از منازل خفته بگذشتید و مست                         بی خبر از راه و از بالا و پست

52.10                           ما به بیداری روان گشتیم خَوش                         از ورای پنج و شش، تا پنج و شش

52.11                           دیده منزلها ز اصل و از اساس                          چون قلاوزان خبیر و ره شناس

52.12                           شاه را گفتند: اشكنجش بكن                               تا نگوید جنس ِ او هیچ این سخُن

52.13                           شاه دیدش بس نزار و بس ضعیف                      كه به یك سیلی بمیرد آن نحیف

52.14                           كی توان او را فشردن یا زدن ؟                         كه چو شیشه گشته است او را بدن

52.15                           لیك با او گویم از راهِ خوشی                             كه چرا داری تو لافِ سركشی ؟

52.16                           از درشتی ناید اینجا هیچ كار                             هم به  نرمی  سر ُكند از غار  مار

52.17                           مردمان را دور كرد از گردِ  وی                       شه لطیفی بود و نرمی ورد وی

52.18                           پس نشاندش، باز پرسیدش ز جا                         كه كجا داری معاش و ملتجا ؟

52.19                           گفت: ای شه، هستم از دارُ السلام                       آمده ز آنجا، در این دار الملام

52.20                           نی مرا خانه ست و، نه یك همنشین                     خانه كی كردست ماه اندر زمین ؟

52.21                           باز شاه از روی لاغش گفت باز                        كه چه خوردی و چه داری چاشت ساز؟

52.22                           اشتها داری؟ چه خوردی بامداد؟                        كه چنین سر مستی و پُر لاف و باد

52.23                           گفت: اگر نانم بُدی خشك و تری                        کردمی كی دعوی پیغمبری ؟

52.24                           دعوی پیغمبری با این گروه                              همچنان باشد كه دل جُستن ز كوه

52.25                           كس ز كوه و سنگ عقل و دل نجُست                  فهم و ضبطِ نكتۀ مشكل نجُست

52.26                           هر چه گوئی باز گوید  ُكه همان                         می كند افسوس چون مستهزئان

52.27                           از كجا این قوم و  پیغام از كجا ؟                        از جمادی جان كه را باشد رجا ؟

52.28                           گر تو پیغام ِ زنی آری و زر                             پیش تو بنهند جمله سیم و سر

52.29                           كه فلان جا شاهدی می خواندت                         عاشق آمد بر تو و می داندت

52.30                           ور تو پیغام خدا آری چو شهد                            كه بیا سوی خدا، ای نیك عهد

52.31                           از جهان مرگ، سوی برگ رو                          چون بقا ممكن بود، فانی مشو

52.32                           قصد خون تو كنند و جان و سر                         نه از برای حِمیتِ دین و هنر

52.33                           بلكه از چسبیدگی بر خان و مان                         تلخ آیدشان شنیدن این بیان

 

53. سبب عداوت عام و بیگانه زیستن ایشان به اولیا كه به حقشان می خوانند و به آب حیات ابدی میکشانند

53.1                                  خرقه ای بر ریش خر چفسید سخت                    چونكه خواهی بر كنی زو لخت لخت

53.2                                  جفته اندازد یقین آن خر ز درد                           حبذا آن كس كز این پرهیز كرد

53.3                                  خاصه پنجه ریش و هر جا خرقه ای                   بر سرش چسبیده در نم غرقه ای

53.4                                  سیم و زر چون خرقه و، این حرص، ریش           حرص ِ هر گه بیش باشد ریش بیش

53.5                                  خان و مان ِ جغد ویران است و بس                    نشنود اوصافِ بغداد و طبس

53.6                                  گر بیاید باز سلطانی ز راه                                صد خبر آرد بدین جغدان ز شاه

53.7                                  شرح ِ دارالملك و باغستان و جو                        بس بر او افسوس دارد هر عدو

53.8                                  كه چه باز آورد افسانۀ كهن ؟                            كز گزاف و لاف می بافد سخن

53.9                                  كهنه ایشانند و پوسیدۀ ابد                                  ور نه آن دم  كهنه را نو میكند

53.10                           مردگان كهنه را جان میدهد                               تاج ِ عقل و نور ِ ایمان میدهد

53.11                           دل مدزد از دلربای روح بخش                          كه سوارت میكند بر پشتِ رخش

53.12                           سر مدزد از سر فراز ِ تاج ده                            كاو ز پای دل گشاید صد گره

53.13                           با كه گویم؟ در همه ده زنده كو؟                         سوی آبِ زندگی پوینده كو ؟

53.14                           تو به یك خواری گریزانی ز عشق                      تو بجز نامی چه میدانی ز عشق ؟

53.15                           عشق را صد ناز و استكبار هست                       عشق با صد ناز می آید به دست

53.16                           عشق چون وافیست، وافی می خرد                     در حریفِ بی وفا، می ننگرد

53.17                           چون درخت است آدمی و بیخ عهد                     بیخ را تیمار می باید به جهد

53.18                           عهدِ فاسد، بیخ ِ پوسیده بود                               وز ثمار ِ لطف بُبریده بود

53.19                           شاخ و برگِ نخل اگر چه سبز بود                      با فسادِ بیخ، سبزی نیست سود

53.20                           ور ندارد برگِ سبز و، بیخ هست                       عاقبت بیرون كند صد برگ، دست

53.21                           تو مشو غرّه به علمش، عهد جو                         علم چون قشر است و، عهدش، مغز او

 

54. در بیان آنكه مردِ بد كار  چون متمكن در بد كاری شود و اثر دولت نیكو كاران ببیند، شیطان شود و مانع خیر گردد از حسد همچون شیطان، كه خرمن سوخته همه را خرمن سوخته خواهد "أَ رَأَیتَ الَّذِی ینْهی عَبْداً إِذا صَلَّی"

54.1                                  وافیان را چون ببینی كرده سود                          تو چو شیطانی شوی آنجا حسود

54.2                                  هر كه را باشد مزاج و طبع سُست                      می نخواهد هیچ كس را تن درست

54.3                                  گر نخواهی رشكِ ابلیسی بیا                              از در دعوی، به دربار وفا

54.4                                  چون وفایت نیست، باری دم مزن                       كه سخن دعویست، اغلب، ما و من

54.5                                  این سخن در سینه دخل مغزهاست                      در خموشی مغز ِ جان را صد نماست

54.6                                  چون بیامد در زبان، شد خرج  مغز                    خرج كم كن، تا بماند مغز، نغز

54.7                                  مردِ كم گوینده را فكریست زفت                         قشر گفتن، چون فزون شد، مغز رفت

54.8                                  پوست افزون گشت، لاغر بود مغز                     پوست لاغر شد، فزون شد مغز ِ نغز

54.9                                  بنگر این هر سه ز خامی رسته را                      جوز را و، لوز را و، پسته را

54.10                           هر كه او عصیان كند، شیطان شود                     كاو حسودِ دولتِ نیكان شود

54.11                           چونكه در عهدِ خدا كردی وفا                            از كرم، عهدت نگهدارد خدا

54.12                           از وفای حق، تو بسته دیده ای                           "اذكروا اذكركم" نشنیده ای ؟

54.13                           گوش نه "أَوْفُوا بِعَهْدِی" گوش دار                      تا كه "اوف عهدكم"  آید ز یار

54.14                           عهد و قرض ما چه باشد ای حزین ؟                   همچو دانۀ خشك كِشتن در زمین

54.15                           نی زمین را ز آن فروغ و لمتری                       نی خداوندِ زمین را سروری

54.16                           جز اشارت، كه از این می بایدم                         كه تو دادی اصل ِ این را از عدم

54.17                           خوردم و دانه بیاوردم نشان                              كه از این نعمت به سوی ما كشان

54.18                           پس دعای خشك  هِل، ای نیك بخت                     كه فشاند دانه میخواهد درخت

54.19                           گر نداری دانه، ایزد  ز آن دعا                          بخشدت نخلی، كه نعم ما سعی

54.20                           همچو مریم، درد بودش، دانه نی                        سبز كرد آن نخل را صاحب فنی

54.21                           زآنكه وافی بود آن خاتون ِ راد                           بی مرادش داد یزدان  صد مراد

54.22                           آن جماعت را كه وافی بوده اند                          بر همه اصنافشان افزوده اند

54.23                           * گشت دریاها، شکم پردازشان                         صحن میدانها نتابد رازشان

54.24                           گشت دریاها مسخّرشان و كوه                           چار عنصر نیز بندۀ آن گروه

54.25                           این خود اكرامیست از بهر ِ نشان                       تا ببینند اهل ِ انكار، آن عیان

54.26                           آن كرامتهای پنهانشان كه آن                             در نیاید در حواس و در بیان

54.27                           كار آن دارد، خود آن باشد ابد                            دائما، نی منقطع، نی مُسترد

54.28                           * بلکه باشد در ترقی دمبدم                              هست آن بخشنده بس صاحب کرم

 

55. مناجات

55.1                                  ای دهندۀ قوت و تمكین و ثبات                          خلق را زین بی ثباتی دِه نجات

55.2                                  اندر آن كاری كه ثابت بودنیست                        قائمی ده نفس را، كه منثنیست

55.3                                  اندر آن کاری که دارد آن ثبات                          قائمی ده نفس را، بخشش حیات

55.4                                  صبرشان بخش و كفۀ میزان گران                      وارهانشان از دم صورتگران

55.5                                  وز حسودی بازشان خر ای كریم                       تا نباشند از حسد دیو رجیم

55.6                                  در نعیم ِ فانی مال و جسد                                 چون همی سوزند عامه از حسد ؟

55.7                                  پادشاهان بین كه لشكر می كِشند                         از حسد خویشان ِ خود را می ُكشند

55.8                                  عاشقان ِ لعبتان ِ پُر قذر                                    كرده قصدِ خون و جان یکدگر

55.9                                  ویس و رامین، خسرو و شیرین بخوان                كه چه كردند از حسد، آن ابلهان

55.10                           كه فنا شد عاشق و معشوق نیز                           هم نه چیزند و، هواشان هم، نه چیز

55.11                           پاك الهی، كاو عدم بر هم زند                            مر عدم را، بر عدم عاشق كند

55.12                           در دل ِ بیدل حسدها سر كند                              نیست را هست این چنین مضطر كند

55.13                           این زنانی كز همه مشفق ترند                            از حسد دو ضرّه خود را میخورند

55.14                           تا كه مردانی كه خود سنگین دل اند                    از حسد اندر كدامین منزل اند ؟

55.15                           گر نكردی شرع افسونی لطیف                          بر دریدی هر كسی جسم ِ حریف

55.16                           شرع بهر دفع ِ شر رائی زند                             دیو را در شیشۀ حجت كند

55.17                           از گواه و، از یمین و، از نكول                          تا به شیشه در رود دیو ِ فضول

55.18                           مثل میزانی كه خشنودی دو ضد                        جمع می آید یقین در هزل و جد

55.19                           شرع را همچون ترازو دان یقین                        كه بدو خصمان رهند از جنگ و كین

55.20                           گر ترازو نبود، آن خصم از جدال                      كی رهد از وهم حیف و احتیال ؟

55.21                           پس در این مردار زشتِ بی وفا                         این همه رشك است و خصم است و جفا

55.22                           پس در آن اقبال و دولت چون بود ؟                    چون شود انسی و جنی در حسد

55.23                           آن شیاطین خود حسودِ كهنه اند                          یك زمان از ره زنی، خالی نِیَند

55.24                           و آن بنی آدم كه عُصیان كِشته اند                       از حسودی نیز، شیطان  َگشته اند

55.25                           از نبی بر خوان كه شیطانان اِنس                       گشته اند از مسخ ِ حق، با دیو جنس

55.26                           دیو چون عاجز شود از افتتان                           استعانت جوید او از اِنسیان

55.27                           كه شما یارید با ما، یارئی                                 جانب مائید، جانب دارئی

55.28                           گر كسی را ره زنند اندر جهان                          هر دو گون شیطان بر آید شادمان

55.29                           ور كسی جان بُرد و شد در دین بلند                    نوحه میدارند آن دو رشك مند

55.30                           هر دو میخایند دندان ِ حسد                                بر كسی كه داد ادیب او را خِرَد

 

56. سوال کردن شاه از مدعی پیغمبری كه: چه وحی به تو آمده ؟

56.1                                  شاه پرسیدش كه: باری، وحی چیست؟                 یا چه حاصل دارد آن كس كاو نبیست؟

56.2                                  * یا چه بخشد مر کسی را در سخن                     غیر این نصح ِ زبان، کن یا مکن؟

56.3                                  * چیست نفع از خدمتش در صحبتش؟                 وآنکه تابع گشت، چه بود رُتبتش ؟

56.4                                  گفت: آن خود چیست كاو حاصل نشد؟                 یا چه دولت ماند كاو واصل نشد؟

56.5                                  گیرم این وحی نبی گنجور نیست                        هم كم از وحی دل ِ زنبور نیست

56.6                                  چونكه "اوحی الرّب الی النحل" آمده ست             خانۀ وحیَش پر از حلوا شدست

56.7                                  او به نور وحی حق عز و جل                           كرد عالم را پُر از شمع و عسل

56.8                                  اینكه كرّمناست، بالا میرود                               وحیش از زنبور کی كمتر بود ؟

56.9                                  نی تو "اعطیناکَ كوثر" خوانده ای ؟                   پس چرا خشكی و تشنه مانده ای ؟

56.10                           یا مگر فرعونی و كوثر چو نیل ؟                      بر تو خون گشته است و ناخوش، ای علیل

56.11                           توبه كن، بیزار شو از هر عدو                          كاو ندارد آبِ كوثر در كدو

56.12                           هر كه را دیدی ز كوثر سرخ رو                       او محمد خوست، با او گیر خو

56.13                           تا احبّ لله آئی در حسیب                                  كز درختِ احمدی، با اوست سیب

56.14                           هر كه را دیدی ز كوثر خشك لب                       دشمنش میدار، همچون مرگ و تب

56.15                           * زآنکه او بوجهل شد یا بولهب                         دور شو زو تا نیفتی در کرب

56.16                           گر چه بابای تو هست و مام ِ تو                         او حقیقت هست خون آشام ِ تو

56.17                           از خلیل حق بیاموز این سیَر                             كه شد او بیزار  اول از پدر

56.18                           تا كه "ابغض لله" آئی پیش حق                           تا نگیرد بر تو رشكِ عشق  دق

56.19                           تا نخوانی  لا  و  "الا الله"  را                            درنیابی منهج این راه را

 

57. داستان آن عاشق كه با معشوق خدمتها و وفاهای خود را میشمرد و شبهای دراز "تَتَجافی  جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" را و بی نوایی و جگر تشنگی روزهای دراز را شرح میداد و میگفت كه: من جز این خدمت ندانم اگر خدمت دیگر هست مرا ارشاد كن، كه هر چه فرمائی منقادم، اگر در آتش رفتن است چون خلیل علیه السلام و اگر در دهان نهنگ دریا فتادن است چون یونس علیه السلام، و اگر هفتاد بار كشته شدن است چون جرجیس علیه السلام، و اگر از گریه نابینا شدن است چون یعقوب علیه السلام، و وفا و جان بازی انبیا را علیه السلام شمار نیست، و جواب گفتن معشوق او را

57.1                                  آن یكی عاشق به پیش یار ِ خود                         میشمرد از خدمت و از كار ِ خود

57.2                                  كز برای تو چنین كردم، چنان                           تیرها خوردم در این رزم و سنان

57.3                                  مال رفت و، زور رفت و، نام رفت                    بر من از عشقت بسی ناكام رفت

57.4                                  هیچ صبحم  خفته یا خندان نیافت                        هیچ شامم با سر و سامان نیافت

57.5                                  آنچه او نوشیده بود، از تلخ و درد                       در حضورش او یكایك می شمرد

57.6                                  نه از برای مِنتی، بل مینمود                              بر درستیّ محبّت صد شهود

57.7                                  عاقلان را یك اشارت بس بود                            عاشقان را تشنگی زآن كی رود ؟

57.8                                  میكند تكرار گفتن بی ملال                                كی ز اشارت بس كند حوت از زلال ؟

57.9                                  صد سخن میگفت ز آن دردِ كهن                        در شكایت، كه نگفتم یك سخن

57.10                           آتشی بودش، نمی دانست چیست                        لیك چون شمع، از تفِ آن میگریست

57.11                           * بعد گریه گفت: اینها رفت، لیک                      این زمان ارشاد کن تو، یار ِ نیک

57.12                           * هر چه فرمائی به جان استاده ام                      بر خطِ تو، پا و سر بنهاده ام

57.13                           * گر در آتش رفت باید چون خلیل                     ور چو یحیی میکنی خونم سبیل

57.14                           * ور ز گریه چون شعیب اعمی شوم                  ور چو یونس در فم ِ ماهی روم

57.15                           * ور چو یوسف چاه و زندانم کنی                     ور ز فقرم عیسی مریم کنی

57.16                           * رُخ نگردانم، نگردم از تو من                         بهر فرمان تو دارم جان و تن

57.17                           گفت معشوق: این همه كردی و لیك                    گوش بگشا پهن و اندر یاب نیك

57.18                           كانچه اصل ِ اصل ِ عشق است و  ولاست            آن نكردی، آنچه كردی فرعهاست

57.19                           گفت آن عاشق: بگو آن اصل چیست ؟                 گفت: اصلش مردن است و نیستیست

57.20                           تو همه كردی، نمردی، زنده ای                         هان بمیر، ار یار ِ جان بازنده ای

57.21                           * گر بمیری زندگی یابی تمام                            نام نیکوی تو ماند تا قیام

57.22                           * چون شنود آن عاشق ِ بیخویشتن                      آهِ سردی برکشید از جان و تن

57.23                           هم در آن دم شد دراز و جان بداد                       همچو  ُگل در باخت، سر خندان و شاد

57.24                           ماند آن خنده بر او، وقفِ ابد                             همچو جان و عقل ِعارف  بی كبد

57.25                           نور ِ مَه آلوده كی گردد ؟ ابد                             گر زند آن نور بر هر نیك و بَد

57.26                           او ز جمله پاك وا گردد به ماه                            همچو نور ِعقل و جان  سوی اله

57.27                           وصف پاكی وقف بر نور مه است                      تابشش گر بر نجاساتِ  رَه است

57.28                           ز آن نجاسات ره و آلودگی                               نور را حاصل نگردد بَد رگی

57.29                           ارْجِعِی بشنید نور ِ آفتاب                                  سوی اصل ِ خویش باز آمد شتاب

57.30                           نی ز گلخنها بر او ننگی بماند                            نی ز گلشنها بر او رنگی بماند

57.31                           نور ِ دیده، نور ِ دیده  باز گشت                          ماند در سودای او صحرا و دشت

57.32                           * چونکه زین ویرانه نورش بازگشت                 ماند در صحرای دیده، بازگشت

 

58. یكی از عالمی پرسید كه اگر کسی در نماز بگرید به آواز و آه كند و نوحه كند نمازش باطل شود؟ جواب گفت كه: نام ِ آن "آبِ دیده" است، تا آن گریَنده چه دیده است؟ اگر شوق ِ خدا یافته یا از پشیمانی گناه گرید، نمازش تباه نشود، بلكه كمال یابد كه "لا صلاة الا بحضور القلب"، و اگر از رنجوری تن، یا فراق فرزند گرید، نمازش تباه شود كه، اصل ِ نماز تركِ تن است و تركِ فرزند، ابراهیم وار كه فرزند را قربان میكرد از بهر تكمیل نماز و تن را به آتش نمرود میسپرد، و امر آمد مصطفی را علیه السلام بدین خصال كه "فاتبَعَ مِلَةَ إِبْراهِیمَ و قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِی إِبْراهِیمَ"

58.1                                  آن یكی پرسید از مفتی به راز                            گر كسی گرید به نوحه در نماز ؟

58.2                                  آن نماز او عجب باطل شود ؟                            یا نمازش جایز و كامل بود ؟

58.3                                  گفت: آبِ دیده، نامش بهر چیست ؟                     بنگری تا او چه دیده که گریست ؟

58.4                                  آبِ دیده، تا چه دیدست از نهان                          تا چنین از چشمۀ خود شد روان

58.5                                  * گر ز شوق حق کند گریۀ دراز                       یا ندامت از گناهی در نماز

58.6                                  * یا ز خوف حق بود گریه، خوش است              زآنکه آن آبِ تو دفع آتش است

58.7                                  * بی شکی گیرد نماز او کمال                           قرب یابد در ره حق لا محال

58.8                                  آن جهان گر دیده است آن پُر نیاز                       رونقی یابد ز نوحۀ او نماز

58.9                                  ور ز رنج ِ تن بود و ز دردِ سوگ                      ریسمان بُگسست و هم بشكست دوك

58.10                           * ور فغان از ماتم فرزند کرد                           که دل و جانش ز ماتم، کرد درد

58.11                           * می نیرزد آن نماز او دو جو                          زآنکه با اغیار دارد دل گرو

58.12                           * پس نمازش بی شکی باطل شود                      گریۀ او نیز بی حاصل شود

58.13                           * زآنکه ترک تن بُود اصل نماز                        ترک خویش و ترک فرزندان نیاز

58.14                           * از خلیل آموز و قربان کن ولد                        تن بنه بر آتش ِ نمرودِ رد

58.15                           * حاصل آنکه تا بدانی ای کیا                           کز بُکا فرق است بی حد تا بُکا

 

59. مریدی در آمد به خدمت شیخ و از این شیخ پیر در سن نمی خواهم بلكه پیر ِعقل و معرفت، اگر چه عیسی است در گهواره، و یحیی است در مكتبِ كودكان، و مرید شیخ را گریان دید. او نیز به موافقت بگریست. چون فارغ شد و به در آمد، مریدی دیگر، كه از حال شیخ واقف تر بود، از سر غیرت در عقبِ او تیز بیرون آمد. گفتش: ای برادر، من تو را گفته باشم، الله الله تا نیندیشی و نگوئی كه: شیخ میگریست و من نیز گریستم، كه سی سال ریاضت بی ریا باید كرد و از عقبات و دریاهای پُر نهنگ و كوههای بلندِ پُر شیر و پلنگ میباید گذشت تا بدان گریۀ شیخ رسی یا نرسی. اگر رسی، شكر ِ ُزویت لی الارض گوئی بسیار

59.1                                  یك مریدی اندر آمد پیش ِ پیر                             پیر اندر گریه بود و در نفیر

59.2                                  شیخ را چون دید گریان  آن مرید                        گشت گریان، آب از چشمش دوید

59.3                                  گوشور یكبار خندد،  َكر دو بار                         چون كه لاغ املا كند یاری به یار

59.4                                  بار ِ اول، از ره تقلید و سوم                              كه همی بیند كه میخندند قوم

59.5                                  َكر بخندد همچو ایشان آن زمان                          بی خبر از حالتِ خندندگان

59.6                                  باز او پرسد كه: خنده بر چه بود ؟                      پس دوم كرّت بخندد، چون شنود

59.7                                  پس مقلد نیز مانند كر است                                اندر آن شادی كه او را رهبر است

59.8                                  پَرّ ِ تو شیخ آمد و منهل ز شیخ                           قبض و شادی، نز مریدان، بل ز شیخ

59.9                                  * پرتو شیخ است، آن تقلیدِ شیخ                         چون ببیند شادی از تأیید شیخ

59.10                           چون سبد بر آب و، نوری بر زُجاج                    گر ز خود دانند آن، باشد لجاج

59.11                           چون جدا گردد ز جو، داند عنود                        كاندر او، آن آبِ خوش، از جوی بود

59.12                           آبگینه هم بداند از غروب                                 كان لمع بود از مهِ تابان ِ خوب

59.13                           چونكه چشمش را گشاید امر ِ  ُقم                        پس بخندد چون سحر بار ِ دوم

59.14                           خنده ش آید هم بر آن خندۀ خودش                      كه در آن تقلید بر میآمدش

59.15                           گوید: از چندین رهِ  دور و دراز                        كاین حقیقت بود و، این اسرار و راز

59.16                           من در آن وادی چگونه خود ز دور؟                   شادئی می كردم از عمیان و سور

59.17                           من چه می بستم خیال و، این چه بود ؟                 دركِ سُستم، سُست نقشی مینمود

59.18                           طفل ِ رَه را فكرت مردان كجاست ؟                    كو خیال او و، كو تحقیق ِ راست ؟

59.19                           * طفل را چه فکرت آید در ضمیر؟                    یا چه اندیشه کند همچون که پیر؟

59.20                           فكر ِ طفلان دایه باشد، یا كه شیر                        یا مویز و جوز، یا گریه و نفیر

59.21                           آن مقلد هست چون طفل ِ علیل                           گر چه دارد بحثِ باریك و دلیل

59.22                           آن تعمق در دلیل و در شكیل                             از بصیرت میكند او را گسیل

59.23                           مایه ای، كان سرمۀ سِرّ وی است                       بُرد و، در اشكال گفتن، كار بست

59.24                           ای مقلد، از بُخارا باز گرد                                رو به خواری، تا شوی تو شیر مرد

59.25                           تا بُخارای دگر بینی درون                                صف در آن در مجلسش لا یفقهون

59.26                           پیك، اگر چه در زمین چابك تگ است                 چون به دریا رفت، بُگسسته رگ است

59.27                           او "حملناهم" بود  "فی البرّ" و بس                     آن كه محمول است، در بحر، اوست كس

59.28                           بخشش بسیار دارد شه بدو                                ای شده در وهم و تصویری دو تو

 

60. بقیه حال مرید مقلد در گریه

60.1                                  آن مرید ساده، از تقلید نیز                                گریه ای میكرد، وفق ِ آن عزیز

60.2                                  او مقلدوار، همچون مردِ  كر                             گریه میدید و، ز موجب بی خبر

60.3                                  چون بسی بگریست، خدمت كرد و رفت              از پی اش آمد مریدِ خاص، تفت

60.4                                  گفت: ای گریان چو ابر ِ بی خبر                        از وفاق ِ گریۀ شیخ از نظر

60.5                                  الله الله، الله ای وافی مُرید                                 گر چه در تقلید هستی مستفید

60.6                                  تا نگوئی: دیدم آن شه میگریست                        من چو او بگریستم، كان منكریست

60.7                                  گریه ای کز جهل و تقلید است و ظن                   نیست همچون گریۀ آن مؤتمن

60.8                                  تو قیاس گریه، بر گریه مساز                            هست زین گریه، بدان، راهِ دراز

60.9                                  هست آن، از بعدِ سی سالهِ جهاد                         عقل اینجا هیچ نتواند فتاد

60.10                           هست ز آن سوی خِرَد صد مرحله                      عقل را یاوه مکن اینجا هله

60.11                           گریۀ او، نز غم است و نز فرح                          روح داند گریۀ عین الملح

60.12                           گریۀ او، خندۀ او، زآن سریست                         زآنچه وهم و عقل باشد، زآن بریست

60.13                           آبِ دیدۀ او، چو دیدۀ او بود                               دیدۀ نادیده، دیده كی شود ؟

60.14                           آنچه او بیند، نتان كردن مساس                          نز قیاس ِ عقل و، نز راهِ حواس

60.15                           شب گریزد چونكه نور آید ز دور                       پس چه داند ظلمتِ شب، حال ِ نور ؟

60.16                           پشه بگریزد ز بادِ بادها                                    پس چه داند پشه ذوق ِ بادها ؟

60.17                           چون قدیم آید حدث گردد عبث                           پس كجا داند قدیمی را حدث ؟

60.18                           بر حدث، چون زد قدم، دنگش كند                      چونكه كردش نیست، همرنگش كند

60.19                           گر بخواهی، تو بیابی صد نظیر                         لیك من پروا ندارم، ای فقیر

60.20                           این "الف لام میم" و، "حا میم" این حروف            چون عصای موسی آمد در وقوف

60.21                           حرفها ماند بدین حرف از برون                         لیك باشد در صفاتِ این زبون

60.22                           هر كه گیرد او عصائی ز امتحان                       كی بود چون آن عصا، وقتِ بیان ؟

60.23                           این دم عیس است، نی چون هر دمی                   کان بر آید از فرح، یا از غمی

60.24                           این "الف لام میم" و، "حا میم"، ای پدر                آمدست از حضرتِ مولی البشر

60.25                           هر الف، لامی، چه میماند بدین ؟                        گر تو جان داری بدین چشمش مبین

60.26                           گر چه تركیبش حروف است ای همام                  مینماند هم به تركیبِ عوام

60.27                           نیست تركیبِ محمد  لحم و پوست                       گر چه در تركیب، هر تن جنس اوست

60.28                           گوشت دارد، پوست دارد، استخوان                    هیچ این تركیب را باشد همان ؟

60.29                           كاندر آن تركیب باشد معجزات                          كه همه تركیبها گشتند  مات

60.30                           همچنان تركیب "حا میم" و الکتیب                      هست بر بالا و، دیگرها  نشیب

60.31                           زآنكه  زین تركیب آید زندگی                            همچو نفخ ِ صور  در درماندگی

60.32                           اژدها گردد، شكافد بحر را                               چون عصا "حا میم" از دادِ خدا

60.33                           ظاهرش ماند به ظاهرها، ولیك                          قرص ِ نان، از قرص مه، دور است نیك

60.34                           گریۀ او، خندۀ او، نطق ِ او                               * فهم او و خلق او و خلق او

60.35                           عقل او و وهم او و حس او *                           نیست از وی، هست آن جمله ز هو

60.36                           * چونكه ظاهرها گرفتند احمقان                        آن دقایق ماند از ایشان بس نهان

60.37                           لاجرم محجوب گشتند از عرض                        كه دقیقه فوت شد در مفترض

60.38                           * با تو گویم در مثالش قصه ای                         تا بگیری زین بیانم حصه ای

60.39                           * قصه ای با صول و با عرض و مهیب             قصه ای بس دور، لیکن بس قریب

60.40                           * این سخن پایان ندارد، باز گرد                        کان کنیزک با خر ِ خاتون چه کرد

 

61. داستان آن كنیزك كه با خر خاتون شهوت میراند و او را چون بز و خرس آموخته بود شهوت راندن آدمیانه، و كدوئی در قضیب خر میكرد تا از اندازه نگذرد، خاتون بر آن وقوف یافت لكن دقیقۀ كدو را ندید. كنیزك را به بهانه ای به راه كرد جائی دور و با خر جمع شد بی كدو و بفضیحت هلاك شد. كنیزك بیگاه باز آمد و نوحه كرد كه: ای جانم، و ای چشم روشنم، كیر دیدی كدو ندیدی، ذكر دیدی آن دگر ندیدی، "كل ناقص ملعون" یعنی كل نظر ٍ و فهم ٍ ناقص ملعون و اگر نه ناقصان ِظاهر مرحومند، نه ملعون، بر خوان لَیسَ عَلَی الْأَعْمی  حَرَجٌ، نفی حرج و نفی لعنت و نفی عتاب و غضب كرد

61.1                                  یك كنیزك، نر خری بر خود فکند                       از وفور ِ شهوت و فرط گزند

61.2                                  آن خر نر رایگان خو كرده بود                          خر جماع آدمی پی برده بود

61.3                                  یك كدوئی بود حیلت سازه را                            در ذکر كردی پی اندازه را

61.4                                  در قضیبش آن کدو كردی عجوز                       تا رود نیم ِ ذكر وقتِ سپوز

61.5                                  گر همه لختِ خر اندر وی رود                          هم رحم، هم روده ها را بر درد

61.6                                  خر همی شد لاغر و، خاتون او                          ماند حیران، كز چه شد این خر چو مو ؟

61.7                                  نعل بندان را نمود آگه، كه چیست ؟                     علت خر، كه نتیجه اش لاغریست

61.8                                  هیچ علت اندر او ظاهر نشد                              هیچ كس از سِرّ آن مخبر نشد

61.9                                  در تفحص اندر افتاد او به جدّ                            شد تفحص را دمادم مستعد

61.10                           جد  را باید كه جان بنده بود                              زآنكه جد، جوینده یابنده بود

61.11                           چون تفحص كرد از احوال خر                          آن کنیزک بود زیر و، خر زبَر

61.12                           از شكافِ در بدید آن حال را                             بس عجب آمد از آن، آن زال را

61.13                           خر همی گاید كنیزك را چنان                            كه به عقل و رسم، مردان با زنان

61.14                           در حسد شد، گفت: چون این ممكن است               پس من اولیتر، كه خر ملك من است

61.15                           خر مهذب گشته و آموخته                                 خوان نهادست و چراغ افروخته

61.16                           كرد نادیده و در ِ خانه بكوفت                            كای كنیزك، چند خواهی خانه روفت ؟

61.17                           از پی رو پوش میگفت این سخن                        كای كنیزك، آمدم، در باز كن

61.18                           كرد خاموش و كنیزك را نگفت                          راز را از بهر طمع ِ خود نهفت

61.19                           پس كنیزك جمله آلاتِ فساد                               كرد پنهان، پیش شد، در را گشاد

61.20                           رو ترش كرد و دو دیده  پُر ز  نَم                       لب فرو مالید، یعنی صائمم

61.21                           در كف او، نرمه جاروبی، كه من                       خانه را میروفتم بهر عطن

61.22                           چونكه با جاروب در را واگشاد                         گفت خاتون زیر لب: كای اوستاد

61.23                           رو ترش كردی و، جاروبی به كف                     چیست این خر بر گسسته از علف ؟

61.24                           نیم كاره و خشمگین، جنبان ذكر                         ز انتظار تو دو چشمش سوی در

61.25                           زیر لب گفت این، نهان كرد از كنیز                    داشتش آن دم، چو بی جرمان عزیز

61.26                           بعد از آن گفتش كه: چادر کن به سر                   رو فلان کس را ز من پیغام بر

61.27                           این چنین گو، وین چنین كن، و آنچنان                 مختصر كردم من افسانۀ زنان

61.28                           آنچه مقصود است، مغز ِ آن بگیر                       چون به راهش كرد آن زال ِ ستیر

61.29                           بود از مستی شهوت شادمان                             در فرو بست و همی گفت آن زمان

61.30                           یافتم خلوت، زنم از شكر بانگ                          رسته ام از چار دانگ و از دو دانگ

61.31                           از طرب گشته بُز ِ آن زن هزار                         در شرار شهوتِ خر  بی قرار

61.32                           چه بُزان؟ كان شهوت او را برگرفت                   بز گرفتن  گیج را نبود شگفت

61.33                           میل و شهوت كر ُكند دل را و  كور                    تا نماید گرگِ یوسف شهد شور

61.34                           ای بسا سر مستِ نار و  نار جو                         خویشتن را نور ِ مطلق داند او

61.35                           جز مگر بندۀ خدا، کز جذب، حق                       با رهش آرد، بگرداند ورق

61.36                           تا بداند  كان خیال ِ ناریه                                  در طریقت نیست  الا عاریه

61.37                           زشتها را خوب بنماید شره                                نیست از شهوت بتر ز آفاتِ  رَه

61.38                           صد هزاران نام ِ خوش را كرده ننگ                  صد هزاران زیركان را كرده دنگ

61.39                           چون خری را، یوسفِ مصری نمود                   یوسفی را چون نماید آن جهود ؟

61.40                           بر تو سرگین را فسونش شهد كرد                      شهد را خود چون كند وقت نبرد ؟

61.41                           شهوت از خوردن بود، كم كن ز خوَر                 یا نكاحی كن، گریزان شو ز شر

61.42                           چون بخوردی میكشد سوی حرم                        دخل را خرجی بباید لاجرم

61.43                           پس نكاح آمد چو "لاحول و لا"                          تا كه دیوت نفکند اندر بلا

61.44                           چون حریص ِ خوردنی، زن خواه زود                ور نه آمد گربه و دُنبه ربود

61.45                           بار سنگین، بر خری كاو میجهد                         زود بر نه، پیش از آن كاو بر نهد

61.46                           فعل ِ آتش را نمیدانی تو بَرد                              گِرد آتش با چنین دانش مگرد

61.47                           علم ِ "دیگ و آتش" ار نبود تو را                       از شرر، نی دیگ ماند، نی ابا

61.48                           آب، حاضر باید و، فرهنگ نیز                         تا پزد آن دیگ سالم در ازیز

61.49                           چون ندانی دانش ِ آهنگری                               ریش و مو سوزد چو آنجا بگذری

61.50                           در فرو بست آن زن و خر را كشید                     شادمانه لاجرم كیفر چشید

61.51                           در میان ِ خانه آوردش كشان                             خفت اندر زیر خر  هم در زمان

61.52                           هم بر آن كرسی كه دید او از كنیز                      تا رسد در كام ِ خود آن قحبه نیز

61.53                           پا بر آورد و  خر اندر وی سپوخت                    آتشی از كیر خر در وی فروخت

61.54                           خر مؤدب گشته، در خاتون فشرد                       تا به خایه، در زمان، خاتون بمُرد

61.55                           بر درید از زخم ِ خر  لختِ جگر                        روده ها بگسسته شد از یکدگر

61.56                           كرسی از یك سو، زن از یك سو فتاد                   دم نزد در حال و در دم جان بداد

61.57                           صحن ِ خانه پُر ز خون شد، زن نگون                 مُرد  او و، بُرد جان  ریب المنون

61.58                           مرگِ بَد، با صد فضیحت، ای پدر                      تو شهیدی دیده ای از كیر خر ؟

61.59                           تو عَذابَ الْخِزْی بشنو از نبی                            در چنین ننگی مكن جان را فدی

61.60                           دان كه این نفس ِ بهیمی، نر خر است                  زیر او بودن، از این ننگین تر است

61.61                           در ره نفس ار بمیری در منی                            در حقیقت دان كه کمتر زآن زنی

61.62                           نفس ِ ما را صورتِ خر بدهد او                         ز انكه صورتها كند  بر وفق ِ خو

61.63                           این بود اظهار ِ سرّ در رستخیز                          الله الله، از تن ِ چون خر  گریز

61.64                           كافران را بیم كرد ایزد ز نار                            كافران گفتند: نار اولی ز عار

61.65                           گفت: نی، آن نار اصل ِ عارهاست                     همچو آن ناری كه آن زن را بكاست

61.66                           لقمه اندازه نخورد از حرص ِ خود                      در گلو بگرفت لقمه، مرگ بُد

61.67                           لقمه اندازه خور ای مردِ حریص                        گر چه باشد لقمه حلوا و خبیص

61.68                           حق تعالی داد میزان را زبان                             هین ز قرآن سورۀ رحمان بخوان

61.69                           هین ز حرص خویش میزان را مهل                    آز و حرص آمد تو را خصم و مضل

61.70                           حرص جوید كل بر آید او ز كل                         حرص مَپرست، ای فجل ابن الفجل

61.71                           آن كنیزك میشد و میگفت: آه                              كردی ای خاتون، تو اُستا را به راه

61.72                           كار بی استاد خواهی ساختن                              جاهلانه جان بخواهی باختن

61.73                           ای ز من دزدیده علمی ناتمام                             ننگت آمد كه بپرسی حال ِ دام ؟

61.74                           هم بچیدی دانه مرغ از خرمنش                         هم نیفتادی رسن در گردنش

61.75                           دانه كمتر خور، مكن چندین رفو                        چون كُلُوا خواندی، بخوان لا تسرفوا

61.76                           تا خوری دانه، نیفتی تو به دام                           این كند علم و قناعت و السلام

61.77                           نعمت از دنیا خورد عاقل، نه غم                        جاهلان محروم مانده در ندم

61.78                           چون در افتد در گلوشان حبل ِ دام                       دانه خوردن گشت بر جمله حرام

61.79                           مرغ اندر دام، دانه كی خورد ؟                          دانه چون زهر است، در دام ار چرد

61.80                           مرغ ِ غافل  میخورد دانه ز دام                          همچو اندر دام ِ دنیا این عوام

61.81                           باز، مرغان ِ خبیر ِ هوشمند                              كرده اند از دانه خود را خشك بند

61.82                           كاندرون دام، دانه زهرهاست                            كور آن مرغی كه در فخ دانه خواست

61.83                           صاحبِ دام، ابلهان را سر بُرید                          و آن ظریفان را به مجلسها كشید

61.84                           كه از آنها، گوشت می آید بكار                          و ز ظریفان، بانگ و نالۀ زیر و زار

61.85                           پس كنیزك آمد از اشكافِ در                             دید خاتون را بمرده زیر خر

61.86                           گفت: ای خاتون ِ احمق، این چه بود؟                  گر تو را استاد  خوش نقشی نمود

61.87                           ظاهرش دیدی، سِرَش از تو نهان                       اوستا ناگشته  بُگشادی دكان

61.88                           كیر دیدی همچو شهد و چون خبیص                   آن كدو را چون ندیدی ای حریص ؟

61.89                           یا چو مستغرق شدی در عشق ِ خر                     آن كدو پنهان بماندت از نظر

61.90                           ظاهر صنعت بدیدی ز اوستاد                           اوستادی بر گرفتی، شاد شاد

61.91                           ای بسا زرّاق گول بی وقوف                            از رهِ مردان ندیده، جز که صوف

61.92                           ای بسا شوخان ز اندك احتراف                          زآن شهان ناموخته، جز گفت و لاف

61.93                           هر یكی در كف عصا، كه موسی ام                    می دمد بر ابلهان، كه عیسی ام

61.94                           آه از آن روزی كه صدق ِ صادقان                     باز خواهد از تو سنگِ امتحان

61.95                           آخر از استاد، باقی را بپرس                             که حریصان جمله كورانند و خُرس

61.96                           جمله جستی، باز ماندی از همه                          صیدِ گرگانند این ابله رمه

61.97                           صوتکی بشنیده گشته ترجمان                            بی خبر از گفتِ خود چون طوطیان

 

62. تمثیل تلقین شیخ  مریدان را و پیغمبر امت را كه ایشان طاقت تلقین حق ندارند و با حق الفت نتوانند گرفت چنانكه طوطی با صورت آدمی الفت ندارد كه از او تلقین تواند گرفت حق سبحانه و تعالی شیخ را چون آینه پیش مرید همچون طوطی دارد و از پس آینه تلقین می كند لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْی یوحی ، این است ابتدای مسئلۀ بی منتهی چنانكه منقار جنبانیدن طوطی اندرون آینه كه خیالش میخوانی بی اختیار و تصرف اوست عكس خواندن طوطی برونی كه متعلم است نه عكس آن معلم كه پس آینه است و لیكن خواندن طوطی برونی تصرف آن معلم است پس این مثال آمد نه مثل

62.1                                  طوطیی در آینه می بیند او                               عكس خود را پیش او آورده رو

62.2                                  در پس آئینه آن اُستا نهان                                  حرف می گوید ادیبِ خوش بیان

62.3                                  طوطیك پنداشته كین گفتِ پست                          گفتِ آن طوطی است، كاندر آینه ست

62.4                                  پس ز جنس ِ خویش آموزد سخن                        بی خبر از مكر ِ آن گرگِ كهن

62.5                                  کز پس آئینه  می آموزدش                                ور نه ناموزد، جز از جنس ِ خودش

62.6                                  گفت را آموخت ز آن مردِ هنر                           لیك از معنی و سِرّش بی خبر

62.7                                  از بشر بگرفت منطق یك به یَك                         از بشر جز این چه داند طوطیك ؟

62.8                                  همچنان در آینۀ جسم ِ ولی                                خویش را بیند  مریدِ ممتلی

62.9                                  عقل ِ کلّ را از پس آئینه او                               كی تواند دید وقتِ گفت و گو ؟

62.10                           او گمان دارد كه می گوید بشر                           آن دگر سِرّ است و، او ز آن بی خبر

62.11                           حرف آموزد، ولی سِرّ قدیم                               می نداند طوطی است او، یا ندیم

62.12                           هم صفیر ِ مرغ آموزند خلق                              كاین سخن اندر دهان افتاد و حلق

62.13                           لیك از معنی مرغان بی خبر                             جز سلیمان ِ قران ِ خوش نظر

62.14                           حرفِ درویشان بسی آموختند                            منبر و محفل بدان افروختند

62.15                           یا بجز آن حرفشان روزی نبود                          یا در آخر، رحمت آمد، در گشود

 

63. صاحب دلی در چلّه به خواب سگی دید حامله، در شكمش آن سگ بچگان بانگ می كردند، در تعجب ماند كه حكمت بانگِ سگ پاسبانی است، بانگ در اندرون شكم ِ مادر پاسبانی نیست، و نیز بانگ جهت یاری خواستن و شیر خواستن باشد و غیره، و اینجا هیچ از این فایده ها نیست. چون به خویش آمد و با حضرت مناجات كرد وَ ما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ جواب آمد، كه آن صورتِ حال قومی است از حجاب بیرون نیامده و چشم و دل باز ناشده دعوی بصیرت كنند و مقالات گویند، از آن نه ایشان را قوتی و یاریی رسد و نه مستمعان را هدایتی و رشدی

63.1                                  آن یكی میدید خواب  اندر چله                           در رهی، ماده سگی، بُد حامله

63.2                                  ناگهان آواز ِ سگ بچگان شنید                           سگ بچه اندر شكم بُد ناپدید

63.3                                  بس عجب آمد ورا آن بانگها                              سگ بچه اندر شكم چون زد ندا ؟

63.4                                  سگ بچه اندر شكم ناله كنان                             هیچ كس دیده ست این اندر جهان ؟

63.5                                  چون بجَست، از واقعه آمد به خویش                   حیرتِ او دم به دم میگشت بیش

63.6                                  در چله، كس نی كه گردد عُقده حل                     جز ز درگاه خدا عزّ و جل

63.7                                  گفت: یا رب، زین شكال و گفت و گو                  در چله وامانده ام از ذكر ِ تو

63.8                                  پَرّ من بگشای تا پرّان شوم                               در حدیقۀ ذكر و سیبستان شوم

63.9                                  آمدش آواز هاتف در زمان                               كان مثالی دان ز لاف جاهلان

63.10                           كز حجاب و پرده بیرون نامده                           چشم بسته، بیهده گویان شده

63.11                           بانگِ سگ اندر شكم باشد زیان                          نه شكار انگیز و، نه شب پاسبان

63.12                           گرگ نادیده كه منع او بود                                دزد نادیده كه دفع او شود

63.13                           از حریصی وز هوای سروری                          در نظر  ُكند و، به لافیدن جَری

63.14                           از هوای مشتری و کار و بار                            بی بصیرت پا نهاده در فشار

63.15                           ماه نادیده، نشانها میدهد                                    روستائی را بدان كژ مینهد

63.16                           * مشتری نادیده گوید صد نشان                         ژاژ خاید، دوغ نوشد کف زنان

63.17                           از برای مشتری در وصفِ ماه                          صد نشان نادیده گوید بهر جاه

63.18                           مشتری كاو سود دارد، خود یكیست                    لیك ایشان را در او ریب و شكیست

63.19                           از هوای مشتری بی شكوه                                مشتری را باد داده این گروه

63.20                           مشتری ماست الله اشتری                                 از غم هر مشتری، هین برتر آ

63.21                           مشتری ئی جو كه جویان ِ تو است                      عالِم ِ آغاز و پایان تو است

63.22                           هین مكش هر مشتری را تو به دست                   عشق بازی با دو معشوقه بَد است

63.23                           خود نیابی سود و مایه  َگر خَرَد                         نبودش خود قیمتِ عقل و خِرَد

63.24                           نیست او را خود بهای نیم نعل                           تو بر او عرضه كنی یاقوت و لعل

63.25                           حرص  كورت كرد و محرومت كند                   دیو  همچون خویش مرجومت كند

63.26                           همچنان كاصحابِ فیل و قوم ِ لوط                      كردشان مرجوم چون خود،  آن سخوط

63.27                           مشتری را صابران دریافتند                              چون سوی هر مشتری نشتافتند

63.28                           وآنکه گردانید رو ز آن مشتری                          بخت و اقبال و بقا شد  زو  بَری

63.29                           ماند حسرت بر حریصان تا ابد                          همچو حال ِ اهل ضروان در حسد

 

64. قصۀ اهل ضروان و حسد ایشان بر درویشان كه پدر ما از سلیمی اغلب دخل باغ را به مسكینان میداد از انگور و مویز و حلوا و پالوده و دوشاب و دانه و آرد و نان همه عشر دادی، لاجرم خدایتعالی در باغ و كشت او بركتی نهاد كه همه محتاج او بدند و او محتاج كس نبود. فرزندان  خرج و عشر میدیدند و بركت نه. همچون آن زن كه آلت خر دید و كدو ندید

64.1                                  بود مردی صالحی ربانئی                                عقل كامل داشت، پایان دانئی

64.2                                  در ده ضروان به نزدیك یمن                             شُهره اندر صدقه و خُلق ِ حسن

64.3                                  كعبۀ درویش بودی كوی او                              آمدندی مستمندان سوی او

64.4                                  هم ز خوشه عُشر دادی بی ریا                          هم ز گندم، چون شدی از  َكه جدا

64.5                                  آرد گشتی، عُشر دادی هم از آن                         نان شدی، عُشر ِ دگر دادی ز نان

64.6                                  * از عنب عشری بدادی وز مویز                      عشر هم دادی وی از دوشاب نیز

64.7                                  * هم ز حلوا عُشر و از پالوده هم                       می فرو نگذاشتی از بیش و کم

64.8                                  عُشر هر دخلی فرو نگذاشتی                             چار باره دادی  آنچه كاشتی

64.9                                  بس وصیتها که کردی هر زمان                         جمع ِ فرزندان ِ خود را آن جوان

64.10                           کالله الله، قِسم ِ مسكین بعدِ من                             وا مگیرید از غرور خویشتن

64.11                           تا بماند بر شما كِشت و ثمار                              در پناه طاعتِ حق، پایدار

64.12                           دخلها و میوه ها جمله ز غیب                            حق فرستادست بی تخمین و ریب

64.13                           در محل ِ دخل اگر خرجی كنی                          درگه سود است، بر سودی زنی

64.14                           ُترك  اغلب دخل را در كشتزار                          باز كارد، چون وی است اصل ِ ثمار

64.15                           بیشتر كارد، خورد ز آن اندكی                          كه ندارد او به روئیدن شكی

64.16                           زآن بیفشاند به كِشتن  ُترك دست                        كان غله اش هم زآن زمین حاصل شدست

64.17                           كفشگر هم، آنچه افزاید ز نان                            میخرد چرم و ادیم و سختیان

64.18                           * این زمین و سختیان پرده ست و بس                اصل روزی از خدا دان هر نفس

64.19                           كه اصول دخل اینها بوده اند                             هم از اینها می گشاید رزق بند

64.20                           دخل از آنجا آمدستش لاجرم                              هم از آنجا می كند داد و كرم

64.21                           چون بكاری در زمین ِ اصل  كار                       تا بروید هر یكی را صد هزار

64.22                           گیرم اكنون تخم را گر كاشتی                            در زمینی كه سبب پنداشتی

64.23                           چون دو سه سالی نروید چون كنی ؟                   جز كه در لابه و دعا كف در زنی ؟

64.24                           دست بر سر میزنی سوی اله                             دست و سر،  بر دادن ِ رزقش گواه

64.25                           تا بدانی کاصل ِ اصل ِ رزق اوست                     تا هم از وی جوید آنكو رزق جوست

64.26                           رزق از وی جو، مجو از زید و عمر                  مستی از وی جو، مجو از بنگ و خمر

64.27                           منعمی، زو خواه، نه از گنج و مال                     نصرت از وی خواه، نی از عمّ و خال

64.28                           عاقبت زینها بخواهی ماندن                              هین كه را خواهی در آن دم خواندن ؟

64.29                           این دم او را خوان و، باقی را بمان                     تا تو باشی وارثِ ملكِ جهان

64.30                           چون یفِرُّ الْمَرْءُ آید مِنْ أخیه                               یهرب المولود یوما من ابیه

64.31                           ز آن شود هر دوست آن ساعت عدو                   كه بت تو بود و، از ره، مانع او

64.32                           روی از نقاش بر میتافتی                                 چون ز نقشی  ُانس ِ دل می یافتی

64.33                           این دم، ار یارانت با تو ضد شوند                      وز تو بر گردند و، در خصمی روند

64.34                           تو بگو: نك روز ِ من پیروز شد                         آنچه فردا خواست شد، امروز شد

64.35                           ضدّ ِ من گشتند اهل ِ این سرا                             تا قیامت عین شد پیشین مرا

64.36                           پیش از آنكه روزگار خود بَرَم                           عمر با ایشان به پایان آورم

64.37                           كالۀ معیوبِ بخریده بُدم                                    شكر كز عیبش پگه واقف شدم

64.38                           پیش از آن، كز دست، سرمایه شدی                    عاقبت، معیوب بیرون آمدی

64.39                           مال رفته، عمر رفته، ای نسیب                         مال و جان داده پی كالۀ معیب

64.40                           رخت دادم، زرّ قلبی بستدم                                شاد شادان سوی خانه میشدم

64.41                           شكر كاین قلبیش پیدا شد كنون                           پیش از آنكه عمر بُگذشتی فزون

64.42                           قلب ماندی تا کنون در گردنم                            حیف بودی عمر ضایع كردنم

64.43                           چون پگه تر قلبی او رو نمود                            پای خود را واكشم من زود زود

64.44                           یار تو، چون دشمنی پیدا كند                             گرّ رشك و حقدِ او بیرون زند

64.45                           تو از آن اعراض ِ او  افغان مكن                        خویشتن را ابله و نادان مكن

64.46                           بلكه شكر حق كن و، نان بخش كن                      كه نگشتی در جوال ِ او كهن

64.47                           از جوالش زود بیرون آمدی                              تا بجوئی یار ِ صدق ِ سرمدی

64.48                           نازنین یاری، كه بعد از مرگِ تو                        رشتۀ یاری او گردد سه تو

64.49                           آن مگر سلطان بود، شاهِ رفیع                           یا بود مقبول ِ سلطان و شفیع

64.50                           رسته باشی تو ز آشوب و دغل                          عزّ او دیدی عیان پیش از اجل

64.51                           این جفای خلق با تو در جهان                            گر بدانی، گنج ِ زر آمد نهان

64.52                           خلق را با تو چنین بَد خو كند                             تا تو را ناچار رو زآن سو كند

64.53                           این یقین دان، كاندر آخر جمله شان                     خصم گردند و عدو و سركشان

64.54                           تو بمانی با فغان اندر لحد                                 لا تذرنی فرد خوانان از احد

64.55                           ای جفایت به ز عهدِ  وافیان                              هم ز داد توست عهد باقیان

64.56                           بشنو از عقل خود ای انبار دار                          گندم خود را به ارض الله سپار

64.57                           تا شود ایمن ز دزد و از شپش                           دیو را با دیوچه زوتر بكش

64.58                           كاو همی ترساندت هر دم ز فقر                         همچو كبكش صید كن ای نرّه صقر

64.59                           باز ِ سلطانی عزیز و كامیار                              ننگ باشد گر كند كبكت شكار

64.60                           بس وصیت كرد و تخم وعظ كاشت                    چون زمینشان شوره بُد سودی نداشت

64.61                           گر چه ناصح را بود صد داعیه                         پند را اذنی بباید واعیه

64.62                           تو به صد تلطیف پندش میدهی                          او ز پندت میكند پهلو  ُتهی

64.63                           یك كس نامستمع ز استیز و  رَد                          صد كس گوینده را عاجز كند

64.64                           ز انبیا ناصح تر و خوش لهجه تر                       كی بود؟ كه گرفت دمشان در حجر

64.65                           زآنچه سنگ و کوه در كار آمدند                        می نشد بد بخت را بگشاده بند

64.66                           آنچنان دلها كه بُدشان ما و من                            نعتشان شد بل أَشَدُّ قسوةً

 

65. بیان آنكه  عطای حق و قدرت او موقوف بر قابلیت نیست همچون دادِ خلقان، كه آن را قابلیت باید، زیرا که عطای حق قدیم است و قابلیت حادث. عطا صفت حق است و قابلیت صفت مخلوق، و قدیم موقوف حادث نباشد و اگر نه حدوث محال باشد

65.1                                  چارۀ آن دل، عطای مبدلیست                            دادِ او را، قابلیت شرط نیست

65.2                                  بلكه شرط قابلیت دادِ اوست                              داد، ُلبّ و، قابلیت هست پوست

65.3                                  اینكه موسی را عصا ثعبان شده                          همچو خورشیدی كفش رخشان شده

65.4                                  صد هزاران معجزاتِ انبیا                                كان نگنجد در ضمیر و عقل ِ ما

65.5                                  نیست از اسباب، تصریفِ خداست                      نیستها را قابلیت از كجاست ؟

65.6                                  قابلی، گر شرطِ فعل ِ حق بُدی                           هیچ معدومی به هستی نامدی

65.7                                  سنتی بنهاد و اسباب و طرُق                             طالبان را، زیر این ازرق تتق

65.8                                  بیشتر احوال بر سنت رود                                گاه قدرت خارق سنت شود

65.9                                  سنت و عادت نهاده با مزه                                باز كرده خرق عادت معجزه

65.10                           بی سبب، گر عزّ به ما موصول نیست                 قدرت از عزل سبب معزول نیست

65.11                           ای گرفتار سبب، بیرون مَپَر                             لیك عزل آن مسبب، ظن مبر

65.12                           هر چه خواهد آن مسبب  آورد                           قدرت مطلق، سببها بر درَد

65.13                           لیك اغلب بر سبب راند نفاد                              تا بداند طالبی جُستن مراد

65.14                           چون سبب نبود، چه ره جوید مرید ؟                   پس سبب در راه می آید پدید

65.15                           این سببها بر نظرها پرده هاست                         كه نه هر دیدار  صنعش را سزاست

65.16                           دیده ای باید  سبب سوراخ  ُكن                           تا حجب را بَر َكنَد از بیخ و بُن

65.17                           تا مسبب بیند اندر لامكان                                  هرزه بیند جهد و اكسابِ دكان

65.18                           از مسبب میرسد هر خیر و شر                          نیست اسباب و وسایط را اثر

65.19                           جز خیال منعقد بر شاهراه                                تا بماند دور غفلت چند گاه

 

66. در ابتدای خلقتِ جسم آدم علیه السلام كه جبرئیل علیه السلام را اشارت كرد كه برو از این زمین مشتی خاك برگیر و به روایتی از هر نواحی مشت مشت برگیر

66.1                                  چونكه صانع خواست ایجادِ بشر                        از برای ابتلای خیر و شر

66.2                                  جبرئیل صدق را فرمود: رو                             مشت خاكی از زمین بستان گرو

66.3                                  او میان بست و  بیامد بر زمین                          تا گزارد امر ِ رَبّ العالمین

66.4                                  دست سوی خاك بُرد آن موتمر                          خاك خود را در كشید و شد حذر

66.5                                  پس زبان بگشاد خاك و لابه كرد                        كز برای حرمت خلاق ِ فرد

66.6                                  َتركِ من گو و، بُرو، جانم ببخش                         زود تاب از من عنان خنگ رخش

66.7                                  در كشاكشهای تكلیف و خطر                            بهر الله هِل مرا، با خود مبر

66.8                                  بهر آن لطفی كه حقت برگزید                            كرد بر تو علم ِ لوح ِ كلّ پدید

66.9                                  تا ملایك را معلم آمدی                                     دائما با حق مكلم آمدی

66.10                           كه سفیر ِ انبیا خواهی بُدن                                 تو حیاتِ جان وحیی، نی بَدَن

66.11                           بر سرافیلت فضیلت بود از آن                           كاو حیاتِ تن بود، تو آن ِ جان

66.12                           بانگ صورش نشأت تنها بود                            نفخ ِ تو نشو دل ِ یكتا بود

66.13                           مغز جان ِ تن حیاتِ دل بود                               پس ز دادش، دادِ تو فاضل بود

66.14                           باز میكائیل رزق تن دهد                                  سعی تو رزق ِ دل ِ روشن دهد

66.15                           او به دادِ كیل پُر كردست دیل                            دادِ رزق ِ تو نمی گنجد به كیل

66.16                           هم ز عزرائیل ِ با قهر و عطب                          تو  ِبهی، چون سبق  رحمت بر غضب

66.17                           حامل عرش این چهارند و تو شاه                       بهترین هر چهاری ز انتباه

66.18                           روز محشر هشت بینی حاملانش                        هم تو باشی افضل ِ هشت آن زمانش

66.19                           همچنین بر میشمرد و میگریست                        بوی میبرد او،  كز این مقصود چیست

66.20                           معدن شرم و حیا بُد جبرئیل                               بست آن سوگندها بر وی سبیل

66.21                           بس كه لابه كردش و سوگند داد                         باز گشت و گفت: یا رب العباد

66.22                           من نبودستم به كارت سرسری                           لیك زآنچه رفت،  تو داناتری

66.23                           گفت نامی كه ز هولش، ای بصیر                      هفت گردون باز ماند از مسیر

66.24                           * چون به نام تو مرا سوگند داد                         رحمتت عامست و احسان و  وداد

66.25                           شرمم آمد، گشتم از نامت خجل                          ور نه آسان است نقل ِ مشتِ گِل

66.26                           كه تو زوری داده ای املاك را                          كه بدرّانند این افلاك را

66.27                           * مشتِ خاکی را چه قدر و قوّت است                 برگرفتن؟ لیک غالب رحمت است

 

67. فرمان آمدن به میكائیل که از روی زمین قبضۀ خاك بردار جهت تركیب و ترتیب جسم مبارك ابو البشر خلیفه الحق مسجود الملك و معلمهم آدم علیه السلام

67.1                                  گفت میكاییل را: رو تو به زیر                          مشت خاكی در رُبا از وی دلیر

67.2                                  چونكه میكائیل شد تا خاكدان                             دست كرد او تا كه برُباید از آن

67.3                                  خاك لرزید و در آمد در گریز                            گشت او لابه كنان و اشك ریز

67.4                                  سینه سوزان، لابه كرد و اجتهاد                         با سرشك خونیش سوگند داد

67.5                                  كه به یزدان ِ لطیفِ  بی ندید                              كه بكردت حامل ِ عرش مجید

67.6                                  كیل ارزاق ِ جهان را مشرفی                             تشنگان فضل را تو مغرفی

67.7                                  زآنكه میكائیل از كیل اشتقاق                             دارد و كیال شد در ارتزاق

67.8                                  كه امانم ده، مرا آزاد كن                                  بین كه خون آلود میگویم سخُن

67.9                                  معدن ِ رحم ِ اله آمد ملك                                   گفت: چون ریزم بریش ِ او نمك ؟

67.10                           همچنانكه معدن قهر است دیو                            كه بر آورد از بنی آدم غریو

67.11                           سبق، رحمت بر غضب هست، ای فتا                 لطف، غالب بود در وصفِ خدا

67.12                           بندگان دارند لابُد خوی او                                 مشكهاشان پُر ز آبِ جوی او

67.13                           آن رسول حق قلاوز سلوك                               گفت: الناس علی دین الملوك

67.14                           رفت میكائیل پیش ربّ دین                               از غرض خالی دو دست و آستین

67.15                           گفت: ای دانای سرّ و شاهِ فرد                           خاك  از زاری و گریه بسته كرد

67.16                           * خاکم از زاری و نوحه پست کرد                    گریۀ بسیار کرد آن روی زرد

67.17                           آبِ دیده پیش تو با قدر بود                                من نتانستم كه آرم ناشنود

67.18                           آه و زاری پیش ِ تو بس قدر داشت                     من نتانستم حقوق ِ آن گذاشت

67.19                           پیش تو  بس قدر دارد چشم ِ تر                          من چگونه گشتمی استیزه گر

67.20                           دعوت زاریست روزی پنج بار                         بنده را كه: در نماز  آ  و، بزار

67.21                           نعرۀ موذن كه "حی علی الفلاح"                        آن فلاح این زاری است و اقتراح

67.22                           آنكه خواهی كز غمش خسته كنی                        راهِ زاری بر دلش بسته كنی

67.23                           تا فرود آید بلا بی دافعی                                   چون نباشد از تضرّع  شافعی

67.24                           وآنكه خواهی كز بلایش واخری                         جان او را در تضرع آوری

67.25                           گفته ای اندر نبی كان امتان                               كه بر ایشان آمد آن قهر گران

67.26                           چون تضرع می نكردند آن نفس ؟                      تا بلا زیشان بگشتی باز پس

67.27                           لیك، دلهاشان چو قاسی گشته بود                        آن گنه هاشان عبادت مینمود

67.28                           تا نداند خویش را مجرم عنید                             آب از چشمش كجا تاند دوید ؟

 

68. قصۀ قوم یونس علیه السلام بیان و برهان آنست كه تضرع و زاری دفع بلای آسمانیست، و حق تعالی فاعل مختار است. پس تضرع و تعظیم پیش او مفید باشد، و فلاسفه گویند: فاعل به طبع است و به علت  نه مختار، پس تضرع طبع را نگرداند

68.1                                  قوم یونس را چو پیدا شد بلا                              ابر ِ پُر آتش جدا شد از سما

68.2                                  برق می انداخت، میسوزید سنگ                        ابر میغرّید، رُخ، میریخت رنگ

68.3                                  جملگان بر بامها بودند شب                               كه پدید آمد ز بالا آن كرب

68.4                                  * چونکه یونس از میانشان رفته بود                   از جحودِ حقدِ آن قوم ِ عنود

68.5                                  * لیک چون دیدند آثار بلا                                در تضرع آمدند و لابه ها

68.6                                  جملگان از بامها زیر آمدند                               سر برهنه جانب صحرا شدند

68.7                                  مادران، بچگان برون انداختند                           تا همه ناله و نفیر افراختند

68.8                                  از نماز ِ شام  تا وقتِ سحر                               خاك میكردند بر سر آن نفر

68.9                                  جملگی آوازها بگرفته شد                                 رحم آمد بر سر آن قوم  ُلد

68.10                           بعدِ نومیدی و آهِ  ناشگفت                                 اندك اندك، ابر واگشتن گرفت

68.11                           قصۀ یونس دراز است و عریض                       وقتِ خاك است و حدیث مستفیض

68.12                           چون تضرع را بر ِ حق قدرهاست                      آن بها كانجاست، زاری را كجاست ؟

68.13                           هین امید اكنون میان را چست بند                       خیز ای گرینده و، دائم بخند

68.14                           * با تضرّع باش تا شادان شوی                         گریه کن تا بی دهان خندان شوی

68.15                           كه برابر مینهد شاهِ مجید                                   اشك را در فضل با خون ِ شهید

68.16                           * هر تضرّع  کان بود باسوز و درد                   آن تضرع را اثر باشد به مرد

68.17                           * لابه کرد و اشک چشم خویش راند                  رحمت آمد آن غضب را وانشاند

 

69. فرستادن اسرافیل را علیه السلام به خاك كه حفنه ای برگیر از خاك بهر تركیب جسم آدم علیه السلام

69.1                                  گفت اسرافیل را یزدان ِ ما                                كه برو ز آن خاك پُر كن كف، بیا

69.2                                  آمد اسرافیل هم سوی زمین                               باز آغازید خاكستان حنین

69.3                                  كای فرشتۀ صور و ای بحر ِ حیات                    كه ز دمهای تو جان یابد موات

69.4                                  در  دَمی در صور یك بانگِ عظیم                      پُر شود محشر خلایق از رمیم

69.5                                  در  دَمی در صور گوئی: الصلا                        بر جهید ای كشتگان كربلا

69.6                                  ای هلاكت دیده گان از تیغ ِ مرگ                       بر زنید از خاك  سَر، چون شاخ و برگ

69.7                                  رحمت تو، و آن دم ِ گیرای تو                           پُر شود این عالم از احیای تو

69.8                                  تو فرشتۀ رحمتی، رحمت نما                            حامل عرشی و قبلۀ دادها

69.9                                  عرش  معدن گاهِ داد و معدلت                            چارجو  در زیر او  پُر مغفرت

69.10                           جوی شیر و جوی شهدِ جاودان                          جوی خمر و دجلۀ آبِ روان

69.11                           پس ز عرش اندر بهشتستان رود                        در جهان هم چیزَكی ظاهر شود

69.12                           گر چه آلوده ست اینجا آن چهار                         از چه ؟ از زهر ِ فنای ناگوار

69.13                           جرعه ای بر خاكِ تیره ریختند                           ز آن جهان و فتنه ای انگیختند

69.14                           تا بجویند اصل ِ آن را این خسان                        خود بر این قانع شدند آن ناكسان

69.15                           شیر داده پرورش اطفال را                               چشمه كرده سینۀ هر زال را

69.16                           خمر، دفع غصه و اندیشه را                             چشمه كرده از عنب در اجترا

69.17                           انگبین، داروی تن، رنجور را                           چشمه كرده باطن ِ زنبور را

69.18                           آب دادی عام اصل و فرع را                            از برای طهر و بهر كرع را

69.19                           تا از اینها پی بَری سوی اصول                         تو بدین قانع شدی، ای بو الفضول

69.20                           بشنو اكنون ماجرای خاك را                             كه چه می گوید فسون محراك را

69.21                           پیش اسرافیل گشته او عبوس                             میكند صد گونه شكل و چاپلوس

69.22                           كه به حق ِ ذاتِ پاكِ ذو الجلال                           كه مدار این قهر را بر من حلال

69.23                           من از این تقلیب بوئی میبرم                              بَد گمانی میرود اندر سرم

69.24                           تو که کان رحمتی، رحمت نما                           زآنكه مرغی را نیازارد هما

69.25                           ای شفا و رحمتِ اصحابِ درد                           تو همان كن  كان دو نیكوكار كرد

69.26                           زود اسرافیل باز آمد به شاه                              گفت عذر و ماجرا نزد اله

69.27                           كز برون فرمان بدادی كه بگیر                         عكس آن الهام دادی در ضمیر

69.28                           امر كردی در گرفتن  سوی گوش                       نهی كردی از قساوت  سوی هوش

69.29                           * رحمت او بیحد است و بیکران                       او حلیمست و کریم و مهربان

69.30                           سبق، رحمت گشت غالب بر غضب                    ای بدیع افعال و نیكو كار رب

 

70. فرمان آمدن بعزرائیل به برداشتن خاک و تضرع کردن خاک و ناشنودن و برداشتن عزرائیل باذن الله تعالی

70.1                                  گفت یزدان زود عزرائیل را                             كه ببین آن خاك پُر تخییل را

70.2                                  آن ضعیفِ زال ِ ظالم را بیاب                            مشتِ خاكی هین بیاور با شتاب

70.3                                  رفت عزرائیل، سرهنگ قضا                           سوی كرّۀ خاك بهر اقتضا

70.4                                  خاك، بر قانون، نفیر آغاز كرد                          داد سوگندش بسی با سوز و درد

70.5                                  كای غلام خاص و  ای حمال ِعرش                    ای مطاع الامر اندر عرش و فرش

70.6                                  رو به حق ِ رحمتِ رحمان ِ فرد                         رو به حق ِ آنكه با تو لطف كرد

70.7                                  حق ِ شاهی كه جز او معبود نیست                      پیش او زاریّ كس مردود نیست

70.8                                  * حق ِ حق ِ حق  که دست از من بدار                 ای تو را از حق فضیلت بی شمار

70.9                                  گفت: نتوانم بدین افسون، كه من                         رو بتابم  ز آمر او سرّ و علن

70.10                           گفت: آخر امر فرمود او به حلم                          هر دو امر است، آن بگیر از راهِ علم

70.11                           گفت: آن تاویل باشد  یا قیاس                             در صریح امر كم جو التباس

70.12                           فكر خود را گر كنی تاویل  ِبه                           كه كنی تاویل آن نامشتبه

70.13                           دل همی سوزد مرا بر لابه ات                           سینه ام پُر خون شد از شورآبه ات

70.14                           نیستم بی رحم، بل ز آن هر سه پاك                     رحم بیش َاستم به تو ای دردناك

70.15                           گر طپانچه میزنم من بر یتیم                              ور دهد حلوا به دستش آن حلیم

70.16                           این طپانچه خوشتر از حلوای او                        ور شود غرّه به حلوا، وای او

70.17                           بر نفیر تو جگر میسوزدم                                 لیك، حق لطفی همی آموزدم

70.18                           لطف مخفی در میان قهرها                               در حدث پنهان عقیق ِ بی بها

70.19                           قهر ِ حق بهتر ز صد لطفِ من است                   منع كردن ِ جان ز حق، جان كندن است

70.20                           بدترین قهرش به از حلم ِ دو كون                       نعم ِ ربّ العالمین و نعم ِ عون

70.21                           لطفهای مضمر اندر قهر ِ او                             جان سپردن، جان فزاید بهر او

70.22                           هین رها كن بَد گمانی و ضلال                          سَر قدم كن چونكه فرمودت تعال

70.23                           آن تعال ِ او تعالیها دهد                                    مستی و جفت و نهالیها دهد

70.24                           خود من آن امر سَنی را هیچ هیچ                        من نیارم كرد  وَهن و پیچ پیچ

70.25                           این همه بشنید آن خاكِ نژند                               ز آن گمان بَد بُدش در گوش بند

70.26                           باز از نوع دگر آن خاكِ پَست                            لابه و سجده همی كردش چو مست

70.27                           گفت: نی، برخیز، نبود زین زیان                       من سر و جان مینهم رهن و ضمان

70.28                           کژ میندیش و مكن لابه دگر                               جز بدان شاهِ رحیم ِ دادگر

70.29                           بنده فرمانم، نیارم ترك كرد                               امر او، كز بحر انگیزید  َگرد

70.30                           جز از آن خلاق ِ گوش و چشم و سَر                   نشنوم از جان ِ خود هم خیر و شر

70.31                           گوش ِ من از غیر گفتِ او كر  است                    او مرا از جان ِ من شیرین تر است

70.32                           جان از او آمد، نیامد او ز جان                           صد هزاران جان دهد او رایگان

70.33                           جان چه باشد تا گزینم بر كریم ؟                         كیك چه بود تا بسوزم زو گلیم ؟

70.34                           من ندانم خیر، الا خیر ِ او                                 صمّ و بكم و عمی، من از غیر او

70.35                           گوش من كرّ است از زاری كنان                       كه منم اندر كفِ او چون سنان

70.36                           احمقانه از سنان رحمت مجو                             * در دهان اژدها رو بهر او

70.37                           از دم شمشیر تو رحمت مجو *                          ز آن شهی جو، كان بود در دستِ او

70.38                           با سنان و تیغ لابه چون كنی ؟                           او اسیر آمد به دست آن سنی

 

71. در بیان آنكه مخلوقی كه تو را از او ظلمی رسد، به حقیقت او همچون آلتی است، عارف آن بود كه به حق رجوع كند نه به آلت، و اگر به آلت رجوع كند، به ظاهر، نه از جهل كند. بلكه برای مصلحتی. چنانكه بایزید قدس الله سرّه گفت كه: چندین سال است كه من با مخلوق سخن نگفته ام و از مخلوق سخن نشنیده ام، لیكن خلق چنین پندارند كه با ایشان سخن می گویم و از ایشان می شنوم، زیرا ایشان مخاطب اكبر را نمی بینند كه ایشان چون صدایند او را نسبت به حال من. التفاتِ مستمع ِعاقل به صدا نباشد چنان كه مثلی است معروف: قال الجدار للوتد لم تشقنی قال الوتد انظر الی من یدقنی

71.1                                  او به صنعت آزر است و من صنم                      آلتی كاو سازدم، من آن شوم

71.2                                  گر مرا ساغر كند، ساغر شوم                           ور مرا خنجر كند، خنجر شوم

71.3                                  گر مرا چشمه كند، آبی دهم                               ور مرا آتش كند، تابی دهم

71.4                                  گر مرا باران كند، خرمن دهم                            ور مرا ناوك كند، در تن جهم

71.5                                  گر مرا ماری كند، زهر افكنم                            ور مرا یاری كند، مهر آكنم

71.6                                  * گر مرا شِکر کند، شیرین شوم                        ور مرا حنظل کند، پُر کین شوم

71.7                                  * گر مرا شیطان کند، سرکش شوم                     ور مرا سوران کند، آتش شوم

71.8                                  من چو كلكم در میان اصبعین                            نیستم در صفّ طاعت بین بین

71.9                                  خاك را مشغول كرد اندر سخن                          یك كفی بربُود از آن خاك كهن

71.10                           ساحرانه اش در ربود از خاكدان                        خاك مشغول سخن، چون بیخودان

71.11                           بُرد تا حق  ُتربَتِ بی رای را                             تا به مكتب، آن گریزان پای را

71.12                           گفت یزدان كه: به علم روشنم                            كه تو را جلاد این خلقان كنم

71.13                           گفت: یا رب، دشمنم گیرند خلق                         چون فشارم خلق را در مرگ  حلق

71.14                           تو روا داری  خداوندِ سنی ؟                             كه مرا مبغوض و دشمن رو كنی ؟

71.15                           گفت: اسبابی پدید آرم عیان                               از تب و، قولنج و، سرسام و، سنان

71.16                           * از صداع و ماشرا و از خناق                         وز زکام و از جذام و از فواق

71.17                           * سدّه و دیدان و استسقا و سل                           کسر و ذات الصدر و لذغ و دردِ دل

71.18                           تا بگردانم نظرهاشان ز تو                               در مرضها و سببهای سه تو

71.19                           گفت: یا رب، بندگان هستند نیز                          كه بدرّند ای سببها، ای عزیز

71.20                           چشمشان باشد گذاره از سبب                             برگذشته از حجب  از فضل ِ رب

71.21                           سرمۀ توحید از كحّال ِ حال                               یافته، رَسته ز علت و اعتلال

71.22                           ننگرند اندر تب و قولنج و سِل                           راه ندهند این سببها را به دل

71.23                           زآنكه هر یك زین مرضها را  دواست                 چون دوا نپذیرد، آن فعل ِ قضاست

71.24                           هر مرض دارد دوا، میدان یقین                         چون دوای رنج ِ سرما، پوستین

71.25                           چون خدا خواهد كه مردی بفسرد                       سردی از صد پوستین هم بگذرد

71.26                           در وجودش لرزه ای بنهد كه آن                         نه ز آتش کم شود، نه از دخان

71.27                           * بر تن او سردئی بنهد چنان                            کان به جامه  ِبه نگردد و آشیان

71.28                           چون قضا آید طبیب ابله شود                            و آن دوا در نفع هم  گمره شود

71.29                           كی شود محجوبِ ادراكِ بصیر ؟                        زین سببهای حجابِ گول گیر

71.30                           اصل بیند دیده، چون اكمل بود                           فرع بیند، چونكه مرد احول بود

 

72. جواب آمدن كه: آنكه نظر او بر اسباب و مرض و زخم تیغ نیاید، بر كار تو ِعزرائیل هم نیاید، كه تو هم سببی، اگر چه مخفی تری از آن سببها، و بود كه بر آن رنجور مخفی نباشد كه و هو أَقْرَبُ إِلَیهِ مِنْكُمْ وَ لكِنْ لا تُبْصِرُونَ

72.1                                  گفت یزدان: هر كه باشد  اصل دان                     پس تو را كی بیند او اندر میان

72.2                                  گر چه خویش از عامه پنهان كرده ای                 پیش روشن دیده گان هم  پرده ای

72.3                                  دان كه ایشان را شِكر باشد اجل                          چون نظرشان مست باشد در دول

72.4                                  تلخ نبود پیش ایشان مرگِ تن                             چون روند از چاه و زندان  در چمن

72.5                                  وا رهیدند از جهان ِ پیچ پیچ                              كس نگرید بر فواتِ هیچ هیچ

72.6                                  بُرج ِ زندان را شكست اركانئی                          هیچ از او رنجد دل زندانئی ؟

72.7                                  كای دریغ، آن سنگِ مَرمَر را شكست                  تا  روان و جان ِ ما از حبس رَست

72.8                                  آن رخام ِ خوب و آن سنگِ لطیف                       بُرج زندان را بهی بود و الیف

72.9                                  چون شكستش تا كه زندانی  ِبرَست                     دستِ او در جرم این باید شكست

72.10                           هیچ زندانی نگوید این فشار                              جز كسی  كز حبس آرندش به دار

72.11                           تلخ كی باشد كسی را كش بَرَند ؟                        از میان زهر ِ ماران، سوی قند ؟

72.12                           جان مجرّد گشته از غوغای تن                          میپرد با پَرّ دل، نی پای تن

72.13                           همچو زندانی چَه، كاندر شبان                           خسبد و بیند به خواب او ُگلسِتان

72.14                           گوید: ای یزدان، مرا ز اینجا مَبَر                       تا در این گلشن كنم من كرّ و فر

72.15                           گویدش یزدان: دعا شد مستجاب                         وا  مرو، و الله اعلم بالصواب

72.16                           این چنین خوابی ببین، چون خوش بود                 مرگ نادیده به جنت در رود

72.17                           هیچ او حسرت خورد بر انتباه ؟                         بر تن ِ با سلسله، در قعر چاه ؟

72.18                           مؤمنی، آخر در آ  در صفّ  رزم                       كه تو را بر آسمان بوده ست  بزم

72.19                           بر امید راهِ بالا  كن قیام                                   همچو شمعی پیش محراب، ای غلام

72.20                           اشك می بار و  همی سوز از طلب                     همچو شمع سر بُریده  جمله شب

72.21                           لب فرو بند از طعام و از شراب                        سوی خوان ِ آسمانی كن شتاب

72.22                           دم به دم از آسمان میدار امید                             در هوای آسمان، رقصان چو بید

72.23                           دم به دم از آسمان می آیدت                              آب و آتش، رزق می افزایدت

72.24                           گر تو را آن جا  کشد  نبود عجب                       منگر اندر عجز و بنگر در طلب

72.25                           كاین طلب در تو گروگان ِ خداست                      زآنكه هر طالب به مطلوبی سزاست

72.26                           جهد كن تا این طلب افزون شود                         تا دلت زین چاهِ تن بیرون شود

72.27                           خلق گوید: مُرد مسكین  آن فلان                         تو بگوئی: زنده ام  ای غافلان

72.28                           گر تن من همچو تنها خفته است                         هشت جنت در دلم بشكفته است

72.29                           جان چو خفته در  ُگل و نسرین بود                     چه غم است ار تن در آن سرگین بود ؟

72.30                           جان ِ خفته  چه خبر دارد ز تن ؟                        كاو به گلشن خفت، یا در گولخن

72.31                           میزند جان در جهان ِ آبگون                              نعرۀ  "یا لَیتَ قَوْمِی  یعلمون"

72.32                           گر نخواهد زیست جان بی این بدن                     پس فلك ایوان كه خواهد بُدَن ؟

72.33                           * گر نخواهد بی بدن جان ِ تو زیست                  "فِی السَّماءِ  ِرزْقُكُمْ " روزی كیست ؟

 

73. در بیان ِ وخامتِ چرب و شیرین دنیا و مانع شدن او از طعام الله. چنانكه فرمود الجوع طعام الله یحیی به ابدان الصدیقین ای فی الجوع طعام الله و قوله ابیت عند ربی یطعمنی و یسقینی و قوله یرْزَقُونَ فَرِحِینَ

73.1                                  وا رهی زین روزی ریزۀ كثیف                         در فتی در لوت و در قوتِ شریف

73.2                                  گر هزاران رطل لوتش میخوری                       میروی پاك و سبك، همچون پَری

73.3                                  كه نه حبس ِ باد و قولنجت كند                           چار میخ ِ معده آهنجت كند

73.4                                  گر خوری كم، گرسنه مانی چو زاغ                    ور خوری پُر، گیرد آروغت دماغ

73.5                                  كم خوری، خوی بَد و خشكی و دق                     پُر خوری، شد تخمه را تن مستحق

73.6                                  از طعام الله و قوتِ خوش گوار                         در چنان دریا چو كشتی شو سوار

73.7                                  باش در روزه شكیبا و مُصر                             دم به دم قوتِ خدا را منتظر

73.8                                  كان خدای  خوب كار ِ  بُردبار                           هدیه ها را میدهد در انتظار

73.9                                  انتظار نان ندارد مردِ سیر                                كه سبك آید وظیفه، یا كه دیر

73.10                           بی نوا  هر دم همی گوید كه: كو ؟                      در مجاعت منتظر در ماند او

73.11                           چون نباشی منتظر، ناید به تو                            آن نوالۀ دولتِ هفتاد تو

73.12                           ای پدر، الانتظار، الانتظار                               از برای خوان بالا، مرد وار

73.13                           هر گرسنه عاقبت قوتی بیافت                            آفتابِ دولتی بر وی بتافت

73.14                           ضیف با همت  چو آشی كم خورد                      صاحب خوان، آش ِ بهتر آورد

73.15                           جز كه صاحب ضیف درویش لئیم                      ظنّ بَد  كم بَر به رزّاق كریم

73.16                           سر بر آور همچو كوهی، ای سند                       تا نخستین نور ِ خُور بر تو زند

73.17                           كان سر ِ كوهِ بلندِ مُستقر                                   هست  خورشید سحر را منتظر

 

74. جواب آن مغفل كه گفت:چه خوش بودی که مرگ در جهان نبودی و این جهان را زوال نبودی

74.1                                  آن یكی میگفت: خوش بودی جهان                     گر نبودی پای مرگ اندر میان

74.2                                  آن دگر گفت: ار نبودی مرگ هیچ                      َكه نیرزیدی جهان ِ پیچ پیچ

74.3                                  خرمنی بودی به دشت افراشته                           مهمل و، ناكوفته بگذاشته

74.4                                  مرگ را تو زندگی پنداشتی                               تخم را در شوره خاكی كاشتی

74.5                                  عقل ِ كاذب هست خود معكوس بین                     زندگی را مرگ پندارد یقین

74.6                                  ای خدا، بنمای تو هر چیز را                            آنچنان كه هست در  خدعه سرا

74.7                                  هیچ مرده نیست پُر حسرت ز مرگ                    حسرتش آن است،  َكش كم بود برگ

74.8                                  ور نه از چاهی به صحرا اوفتاد                        در میان ِ دولت و عیش و گشاد

74.9                                  زین مقام ِ ماتم و تنگین مناخ                             نقل افتادش به صحرای فراخ

74.10                           مقعد صدقی، نه ایوان ِ دروغ                            بادۀ خاصی، نه مستیّ  ز دوغ

74.11                           مقعد صدق و جلیس ِ حق شده                            رسته زین آب و گِل آتشكده

74.12                           ور نكردی زندگانیّ منیر                                  یك دو دم ماندست، مردانه بمیر

 

75. فیما یُرجی من رحمة الله تعالی معطی النعم قبل استحقاقها وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا، و رب بعدٍ یورث قربا ً و رُبّ معصیة میمونة و رب سعادة تأتی من حیث یُرجی النقم لیعلم ان اللَّه یُبدّل سیئاتهم حسنات

75.1                                  در حدیث آمد كه روز رستخیز                          امر آید هر یكی تن را، كه خیز

75.2                                  نفخ ِ صور، امر است از یزدان ِ پاك                   كه بر آرید، ای ذرایر، سر ز خاك

75.3                                  باز آید جان ِ هر یك در بدن                               همچو وقتِ صبح، هوش آید به تن

75.4                                  جان، تن خود را شناسد وقتِ روز                      در خرابۀ خود در آید چون كنوز

75.5                                  جسم ِ خود بشناسد و در وی رود                        جان ِ زرگر  سوی درزی كی شود ؟

75.6                                  جان ِعالِم سوی عالِم میرود                               جان ِ ظالم سوی ظالم میشود

75.7                                  كه  شناسا كردشان؟ عِلم ِ اله                              چونکه برّه و میش، وقتِ صبحگاه

75.8                                  پای، كفش خود شناسد در ظلم                           جان تن ِ خود چون نداند؟ ای صنم

75.9                                  صبح، حَشر كوچك است، ای مستجیر                  حَشر اكبر را قیاس از وی بگیر

75.10                           آنچنان كه جان بپرد سوی طین                          نامه پَرّد از یَسار و از یمین

75.11                           در كفش بنهند نامۀ بُخل و جود                          فِسق و تقوی، آنچه او خو كرده بود

75.12                           چون شود بیدار او وقت سحر                            باز آید سوی او آن خیر و شر

75.13                           گر ریاضت داده باشد خوی خویش                     وقت بیداری همان آید به پیش

75.14                           ور بُد او دی پاك و با تقوی و دین                      نامه باز آید مر او را در یمین

75.15                           ور بُد او دی خام و زشت و در ضلال                چون عزا نامه سیه یابد شمال

75.16                           هست ما را خواب و بیداری ما                          بر نشان ِ مرگ و محشر، دو گوا

75.17                           حشر اصغر، حشر اكبر را نمود                         مرگِ اصغر، مرگِ اكبر را  زدود

75.18                           لیك این نامه خیال است و نهان                          و آن شود در حشر ِ اكبر بس عیان

75.19                           این خیال اینجا نهان، پیدا اثر                             زین خیال آنجا برویاند صُوَر

75.20                           در مهندس بین خیال ِ خانه ای                           در دلش، چون در زمینی دانه ای

75.21                           آن خیال از اندرون آید برون                             چون زمین كه زاید از تخم ِ درون

75.22                           هر خیالی كاو  ُكند در دل وطن                         روز محشر، صورتی خواهد شدن

75.23                           چون خیال ِ آن مهندس در ضمیر                        چون نبات، اندر زمین ِ دانه گیر

75.24                           مخلصم، زین هر دو محشر، قصه ایست              مؤمنان را در بیانش حصه ایست

75.25                           چون بر آید آفتابِ رستخیز                                برجَهند از خاكِ خوب و زشت تیز

75.26                           سوی دیوان ِ قضا پویان شوند                           نقدِ نیك و بَد، به كوره میروند

75.27                           نقدِ نیكو شادمان و ناز ناز                                نقدِ قلب اندر زحیر و در گداز

75.28                           لحظه لحظه امتحانها میرسد                              سِرّ دلها می نماید در جسد

75.29                           چون ز قندیل آب و روغن گشته فاش                  یا چو خاكی، كه بروید سبزهاش

75.30                           از پیاز و زغفران و كوكنار                              سبزئی پیدا كند دشت از بهار

75.31                           آن یكی سر سبز، نحن المتقون                           و آن دگر هم چون بنفشه سرنگون

75.32                           چشمها بیرون جهیده از خطر                            گشته ده چشمه ز بیم مستقر

75.33                           باز مانده دیده ها در انتظار                               تا كه نامه ناید از سوی یسار

75.34                           چشم گردان، سوی راست و سوی چپ                زانكه نبود بخت نامۀ راست، کاست

75.35                           نامه ای آید به دست بنده ای                              سر سیه از جُرم و فسق آکنده ای

75.36                           اندر او یك خیر و یك توفیق  نه                          جز كه آزار ِ دل ِ صدیق  نه

75.37                           پُر ز سر تا پای زشتیّ و گناه                             تسخر و خنبك زدن بر اهل ِ راه

75.38                           آن دغل كاری و دزدیهای او                             و آن چو فرعونان، انا  انای او

75.39                           چون بخواند نامۀ خود آن ثقیل                           داند او كه سوی زندان شد رَحیل

75.40                           پس روان گردد چو دزدان سوی دار                   جرم پیدا، بسته راه ِ اعتذار

75.41                           آن هزاران حجت و گفتار ِ بَد                             بر دهانش گشته چون مسمار ِ بَد

75.42                           رختِ دزدی بر تن و در خانه اش                      گشته پیدا، گم شده افسانه اش

75.43                           پس روان گردد به زندان سعیر                          كه نباشد خار را  ز آتش گزیر

75.44                           چون موكل، آن ملایك پیش و پس                       بوده پنهان، گشته پیدا چون عسس

75.45                           میبرندش، میسپوزندش به نیش                          كه برو ای سگ  به كهدانهای خویش

75.46                           می كشد پا بر سر هر راه، او                            تا بود كه بَرجهد ز آن چاه، او

75.47                           منتظر می ایستد، تن می زند                             بر امیدی روی واپس میكند

75.48                           اشك می بارد چو باران ِ خزان                           خشك امّیدی، چه دارد او جز آن ؟

75.49                           هر زمانی روی واپس میكند                             رو به درگاه مقدس میكند

75.50                           پس ز حق امر آید از اقلیم ِ نور                          كه بگوئیدش كه: ای بطال ِعور

75.51                           انتظار چیستی؟ ای كان ِ شر                              رو چه واپس می كنی؟ ای خیره سر

75.52                           نامه ات آن است كت آمد به دست                       ای خدا آزار و، ای شیطان پرست

75.53                           چون بدیدی نامۀ كردار خویش                          چه نگری پس؟ بین جزای كار ِ خویش

75.54                           بیهده، چه مول مولی میزنی ؟                            در چنین چَه، كو امیدِ روشنی ؟

75.55                           نه تو را از روی ظاهر طاعتی                          نه تو را در سِرّ و باطن نیتی

75.56                           نه تو را شبها مناجات و قیام                             نه تو را در روز  پرهیز و صیام

75.57                           نه تو را حفظِ زبان ز آزار كس                          نه نظر كردن به عبرت پیش و پس

75.58                           پیش چه بود؟ یادِ مرگ و نزع ِ خویش                 پس چه باشد مُردن یاران ز پیش ؟

75.59                           نه تورا بر ظلم، توبۀ پُر خروش                        ای دغا  گندم نمای جو فروش

75.60                           چون ترازوی تو كژ بود و دغا                          راست چون جوئی ترازوی جزا

75.61                           چونكه پای چپ بُدی در غدر و كاست                 نامه چون آید تو را در دست راست ؟

75.62                           چون جزا سایه ست، ای قدّ ِ تو خم                      سایۀ تو كژ فتد در پیش هم

75.63                           زین قِبل آید خطاباتِ درشت                              كه شود  ُكه را از آنها گوژ پشت

75.64                           بنده گوید: آنچه فرمودی بیان                             صد چنانم، صد چنانم، صد چنان

75.65                           خود تو پوشیدی بترها را به حلم                        ور نه میدانی فضیحت ها به علم

75.66                           لیك، بیرون از جهاد و فعل ِ خویش                     از ورای خیر و شرّ و كفر و كیش

75.67                           وز نیاز عاجزانۀ خویشتن                                 از خیال و  وهم ِ من، یا صد چو من

75.68                           بودم امّیدی به محض ِ لطفِ تو                          از ورای  راست باشی یا عتو

75.69                           بخشش محضی، ز لطفِ  بی عوض                   بودم امّید، ای كریم ِ بی غرض

75.70                           رو سپس كردم بدان محض ِ كرم                        سوی فعل خویشتن می ننگرم

75.71                           سوی آن امّید كردم روی خویش                         كه وجودم داده ای از پیش  پیش

75.72                           خلعتِ هستی بدادی رایگان                               من همیشه معتمد بودم بر آن

75.73                           چون شمارد جُرم خود را و خطا                        محض ِ بخشایش در آید در عطا

75.74                           كای ملایك، باز آریدش به ما                             كه بُدستش چشم ِ دل سوی رجا

75.75                           لا  ُابالی وار آزادش كنیم                                  و آن خطاها را همه خط بر زنیم

75.76                           لا  ُابالی مر كسی را شد مباح                            كش زبان نبود ز جرم و از صلاح

75.77                           آتشی خوش بر فروزیم از كرم                          تا نماند جُرم و زلت بیش و كم

75.78                           آتشی كز شعله اش كمتر شرار                           می بسوزد جُرم و جَبر و اختیار

75.79                           شعله در بنگاه انسانی زنیم                                خار را  ُگلزار روحانی كنیم

75.80                           ما فرستادیم از چرخ  ُنهم                                  كیمیا یصْلِحْ لَكُمْ أعمالكم

75.81                           خود چه باشد پیش نور مستقر ؟                         كرّ و فرّ ِ اختیار  بو البشر

75.82                           گوشت پاره، آلت گویای او                               پیه پاره، منظر بینای او

75.83                           مسمع او، آن دو پاره استخوان                           مدركش دو قطره خون، یعنی جنان

75.84                           كرمكی و، از قذر آکنده ای                               طمطراقی در جهان افكنده ای

75.85                           از منی بودی، منی را واگذار                            ای ایاز، آن پوستین را یاد آر

 

76. قصۀ ایاز و حجره داشتن او جهت چارق و پوستین، و گمان آمدن خواجه تاشانش كه او را در آن حجره دفینه ایست به سبب محكمی دَر و گرانی قفل

76.1                                  آن ایاز از زیركی انگیخته                                پوستین و چارقش آویخته

76.2                                  میرود هر روز در حجرۀ خلا                            چارقت این است، منگر در علا

76.3                                  شاه را گفتند: او را حجره ایست                         اندر آنجا زر و سیم و خمره ایست

76.4                                  راه می ندهد كسی را اندر او                             بسته می دارد همیشه، آن در، او

76.5                                  شاه فرمود: ای عجب آن بنده را !                       چیست خود پنهان و پوشیده ز ما ؟

76.6                                  پس اشارت كرد میری را  كه رو                       نیم شب بگشای در، در حجره شو

76.7                                  هر چه یابی مر تو را، یغماش كن                       سِرّ او را بر ندیمان فاش كن

76.8                                  با چنین اكرام و لطفِ بی عدد                            از لئیمی  سیم و زر پنهان كند

76.9                                  می نماید او وفا و عشق و جوش                        وانگه او گندم نمای جو فروش

76.10                           هر كه اندر عشق یابد زندگی                             كفر باشد پیش او جز بندگی

76.11                           نیم شب، آن میر، با سی معتمد                           در گشادِ حجرۀ او  رای زد

76.12                           مشعله بر كرده چندین پهلوان                             جانب حجره، روانه شادمان

76.13                           كامر ِ سلطان است، بر حجره زنیم                      هر یكی همیان زر در كش كنیم

76.14                           آن یكی میگفت: هی، چه جای زر ؟                    از عقیق و لعل گوی و از گهر

76.15                           خاص ِ خاص ِ مخزن سلطان وی است                بلكه اكنون شاه را خود جان وی است

76.16                           چه محل دارد به پیش این عشیق ؟                      لعل و یاقوت و زمرد یا عقیق

76.17                           شاه را بر وی نبودی بَد گمان                            تسخری میكرد بهر امتحان

76.18                           پاك می دانستش از هر غش و غِل                      باز، از وهمش همی لرزید دل

76.19                           كه مبادا كاین بود، خسته شود                            من نخواهم كه بر او خجلت رود

76.20                           این نكردست او و، گر كرد او  رواست               هر چه خواهد، گو بكن، محبوبِ ماست

76.21                           هر چه محبوبم كند  من كرده ام                          او منم، من او، چه گر در پرده ام

76.22                           باز گفتی: دور از آن خو و خصال                     این چنین تخلیط ژاژ است و خیال

76.23                           از ایاز این خود محال است و بعید                      كاو یكی دریاست، قعرش ناپدید

76.24                           هفت دریا اندر او یك قطره ای                          جملۀ هستی ها ز موجش چكره ای

76.25                           جمله پاكیها، از آن دریا بَرَند                             قطره هایش یك به یك میناگرند

76.26                           شاهِ شاهان است، بلكه شاه ساز                          از برای چشم ِ بَد  نامش ایاز

76.27                           چشمهای نیك هم بر وی بَد است                         از ره غیرت، كه حُسنش بی حد است

76.28                           یك دهان خواهم به پهنای فلك                            تا بگویم وصف آن رشكِ مَلك

76.29                           ور دهان یابم چنین و صد چنین                         تنگ آید در فغان ِ این حنین

76.30                           این قدر هم گر نگویم، ای سند                           شیشۀ دل از ضعیفی بشكند

76.31                           شیشۀ دل را چه نازك دیده ام                             بهر تسكین بس قبا بدریده ام

76.32                           من سر هر ماه، سه روز، ای صنم                     بی گمان باید كه دیوانه شوم

76.33                           هین كه امروز اول سه روزه است                      روز ِ پیروز است، نی پیروزه است

76.34                           هر دلی كاندر غم شه می بود                            دم به دم او را سَر  مَه  می بود

 

77. در بیان آنكه آنچه بیان كرده میشود صورت قصه است كه در خور صورت گران است و در خور آینۀ تصویر ایشان و از قدوسی حقیقت آن نطق را شرم می آید و از خجالت قلم سر و ریش گم میكند و العاقل یكفیه الاشاره

77.1                                  قصۀ محمود و اوصاف ایاز                             چون شدم دیوانه، رفت اكنون ز ساز

77.2                                  زآنكه پیلم دید هندستان بخواب                           از خراج امید بُر، دِه شد خراب

77.3                                  كیف یاتی النظم لی و القافیه                              بعد ما ضاعت اصول العافیه

77.4                                  ما جنونٌ واحدٌ لی فی الشجون                            بل جنونٌ، فی جنونٌ فی جنون

77.5                                  ذاب جسمی من اشارات الكنی                            منذ عاینت البقاء فی الفنا

77.6                                  ای ایاز، از درد تو گشتم چو مو                         ماندم از قصه، تو قصۀ من بگو

77.7                                  بس فسانۀ عشق ِ تو خواندم به جان                     تو مرا، كافسانه گشتستم، بخوان

77.8                                  خود تو میخوانی، نه من، ای مقتدا                      من  ُكهِ طورم، تو موسی، وین صدا

77.9                                  كوهِ بی چاره چه داند گفت چیست ؟                    زانكه بیچاره ز گفتنها  ُتهیست

77.10                           * لیک موسی فهم گفتنها کند                             کوهِ عاجز خود چه داند ای سند ؟

77.11                           كوه هم داند به قدر خویشتن                               اندكی دارد ز لطفِ روح تن

77.12                           تن چو اسطرلاب باشد ز احتساب                       آیتی از روح، همچون آفتاب

77.13                           آن منجم چون نباشد چشم تیز                             شرط باشد مردِ اسطرلاب ریز

77.14                           تا كند بهرش سطرلابی نکو                              تا بَرَد از حالت خورشید بو

77.15                           جان كز اسطرلاب جوید او صواب                     چه  َقدَر داند ز چرخ و آفتاب ؟

77.16                           تو كه  ز اسطرلاب دیده بنگری                         در جهان دیدن بسی تو قاصری

77.17                           تو جهان را قدر ِ دیده دیده ای                            كو جهان؟ سبلت چرا مالیده ای ؟

77.18                           عارفان را سرمه ای هست، آن بجو                    تا كه دریا گردد این چشم ِ چو جو

77.19                           ذره ای از عقل و هوش ار با من است                 این چه سودا و پریشان گفتن است

77.20                           چونكه مغز من ز عقل و هُش تهیست                  پس گناه من در این تخلیط چیست ؟

77.21                           نی، گناه او راست كه عقلم ببرد                         عقل ِ جملۀ عاقلان پیشش بمرد

77.22                           یا مجیر العقل فتان الحجی                                 ما سواك للعقول مرتجی

77.23                           ما اشتهیت العقل مذ جننتنی                               ما حسدت الحسن مذ زینتنی

77.24                           هل جنونی فی هواك مستطاب                           قل بلی و الله یجزیك الثواب

77.25                           گر به تازی گوید او  ور پارسی                         گوش و هوشی كو كه در فهمش رسی ؟

77.26                           بادۀ او، در خور هر هوش نیست                       حلقۀ او، سخرۀ هر گوش نیست

77.27                           بار دیگر آمدم دیوانه وار                                 رو رو ای جان، زود زنجیری بیار

77.28                           غیر آن زنجیر ِ زلفِ دلبرم                               گر دو صد زنجیر آری  بَر دَرم

77.29                           * هست بر پای دلم از عشق بند                         سود کی دارد مرا این وعظ و پند ؟

77.30                           * قصۀ عشقش ندارد مطلعه                              هم ندارد هم چو مطلع مقطعه

 

78. حكمت نظر كردن در چارق و پوستین كه فَلْینْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ

78.1                                  باز گردان قصۀ عشق ِ ایاز                               كان یكی گنجیست، مالامال  راز

78.2                                  میرود هر روز در حجرۀ برین                          تا ببیند چارقی با پوستین

78.3                                  زانكه، هستی، سخت مستی آورد                        عقل از سر، شرم از دل میبرد

78.4                                  صد هزاران قرن ِ پیشین را همین                       مستی هستی بزد ره  زین كمین

78.5                                  شد عزازیلی از این مستی بلیس                         كه چرا آدم شود بر من رئیس ؟

78.6                                  خواجه ام من نیز و، خواجه زاده ام                     صد هنر را قابل و آماده ام

78.7                                  در هنر من از كسی كم نیستم                             تا بخدمت پیش دشمن بیستم

 

79. خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍو قوله تعالی فی حق ابلیس انه كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ

79.1                                  من ز آتش زاده ام، او از وحل                           پیش آتش، مر وحل را چه محل ؟

79.2                                  او كجا بود اندر آن دوری كه من                        صدر عالم بودم و فخر زَمَن ؟

79.3                                  شعله میزد آتش جان ِ سفیه                                كاتشی بود، الولد، سِرّ ابیه

79.4                                  نی، غلط گفتم، كه بُد قهر خدا                            علتی را پیش آوردن چرا ؟

79.5                                  كار بی علت، مُبرّا از علل                                مستمرّ و مستقرّ است از ازل

79.6                                  در كمال ِ صُنع پاك مستحث                              علتِ حادث چه  ُگنجد در حدث ؟

79.7                                  سِرّ ِ  َاب چبود؟  َابِ ما صنع اوست                    صنع مغز است و، َابِ صورت چو پوست

79.8                                  عشق دان، ای فندق تن دوستت                          جانت، جوید مغز و، كوبد پوستت

79.9                                  دوزخی كه پوست باشد دوستش                         دادِ بَدَلنا جلودا پوستش

79.10                           معنی و مغزت بر آتش حاكم است                       لیك آتش را قشورت هیزم است

79.11                           كوزۀ چوبین، كه در وی آبِ جوست                   قدرت آتش همه بر ظرفِ اوست

79.12                           معنی انسان بر آتش مالك است                           مالكِ دوزخ در او كی هالك است ؟

79.13                           پس میفزا تو بدن، معنی فزا                              تا چو مالك، باشی آتش را كیا

79.14                           پوستها بر پوست می افزوده ای                         لاجرم چون پوست اندر دوده ای

79.15                           زانكه آتش را علف جز پوست نیست                   قهر ِ حق آن كِبر را گردن زنیست

79.16                           این تكبر از نتیجۀ پوست است                           جاه و مال، آن كبر را ز آن دوستست

79.17                           این تكبر چیست؟ غفلت از لباب                         منجمد، چون غفلتِ یخ ز آفتاب

79.18                           چون خبر شد ز آفتابش، یخ نماند                        گرم گشت و، نرم گشت و، تیز راند

79.19                           شد ز دید  ُلبّ جملۀ تن طمع                              خوار و عاشق شد، كه ذلّ من طمع

79.20                           چون نبیند مغز قانع شد به پوست                        بندِ عزّ مَن قنع  زندان ِ اوست

79.21                           عزت اینجا  گبری است و  ُذل ِ دین                    سنگ تا فانی نشد، كی شد نگین ؟

79.22                           در مقام سنگی و، آنگه  َانا ؟                             وقتِ مسكین گشتن توست و فنا

79.23                           كبر، ز آن جوید همیشه جاه و مال                      كه ز سرگین است گلخن را كمال

79.24                           كاین دو دایه، پوست را افزون كنند                     شحم و لحم و كبر و شهوت آکنند

79.25                           دیده را بر ُلبِ  ُلب نفراشتند                              پوست را ز آن روی  ُلب پنداشتند

79.26                           پیشوا ابلیس بود این راه را                               كاو شكار آمد شبیكۀ جاه را

79.27                           مال چون مار است و، آن جاه اژدها                    سایۀ مردان زمرّد این دو را

79.28                           زآن زُمرّد  مار را دیده جهد                              كور گردد مار و، رهرو وا رهد

79.29                           چون بر این ره خار بنهاد آن رئیس                     هر كه خست، او گفت: لعنت بر بلیس

79.30                           یعنی، این غم بر من از غدر وی است                 غدر را آن مقتدی سابق پی است

79.31                           بعد از او خود قرن بر قرن آمدند                        جملگان بر سنت او پا زدند

79.32                           هر كه بنهد سنت بد ای فتی                               تا در افتد بعد او خلق از عمی

79.33                           جمع گردد بر وی آن جملۀ بزه                           كاو سری بوده ست و، ایشان دُم غزه

79.34                           لیك آدم چارق و آن پوستین                               پیش می آورد، كه هستم ز طین

79.35                           چون ایاز آن چارقش مورود بود                        لاجرم او عاقبت محمود بود

79.36                           هستِ مطلق، كارساز نیستیست                          كارگاه هست كن، جز نیست چیست ؟

79.37                           بر نوشته هیچ بنویسد كسی ؟                             یا نهاله كارد اندر مغرسی ؟

79.38                           كاغذی جوید كه آن بنوشته نیست                       تخم كارد موضعی كه كِشته نیست

79.39                           تو برادر، موضع ناكشته باش                            كاغذِ اسپیدِ نابنوشته باش

79.40                           تا مشرّف گردی از نون وَ القلم                          تا بكارد در تو تخم آن ذو الكرم

79.41                           خود از این پالوده نالیسیده گیر                           مطبخی كه دیده ای نادیده گیر

79.42                           زانكه زین پالوده مستیها بود                              پوستین و چارق از یادت رود

79.43                           چون در آید وقتِ نزع آهی كنی                         ذكر دلق و چارق آن گاهی كنی

79.44                           تا نگردی غرق موج ِ زشتئی                            كه نباشد از پناهی پشتئی

79.45                           یاد ناری از سفینۀ راستین                                 ننگری در چارق و در پوستین

79.46                           چونكه درمانی به غرقاب بلا                             پس "ظَلَمْنا" ورد سازی بر ولا

79.47                           دیو گوید: بنگرید این خام را                             سر بُرید این مرغ ِ بی هنگام را

79.48                           دور  این خصلت ز فرهنگِ ایاز                        كه پدید آید نمازش بی نیاز

79.49                           او خروس آسمان بوده ز پیش                            نعره های او همه در وقتِ خویش

 

80. در معنی "ارنا الاشیاء كما هی" و بیان "لو كشف الغطاء ما ازددت یقینا" و معنی این بیت "در هر كه تو از دیدۀ بد می نگری ---- از چنبرۀ وجود خود می نگری" و پایۀ كژ كژ افكند سایه

80.1                                  ای خروسان، از وی آموزید بانگ                     بانگ بهر حق كند، نی بهر ِ دانگ

80.2                                  صبح كاذب آید و نفریبدش                                صبح كاذب، عالم ِ نیك و بدش

80.3                                  اهل دنیا عقل ِ ناقص داشتند                              تا كه صبح ِ صادقش پنداشتند

80.4                                  صبح ِ كاذب كاروانها را زَدَست                         كه به بوی روز بیرون آمدست

80.5                                  صبح ِ كاذب خلق را رهبر مباد                          كاو دهد بس كاروانها را به باد

80.6                                  ای شده تو صبح ِ كاذب را رهین                        صبح ِ صادق را تو كاذب هم مبین

80.7                                  گر نداری از نفاق و بَد امان                              از چه داری بر برادر ظن همان ؟

80.8                                  بد گمان  باشد همیشه زشت كار                         نامۀ خود خواند اندر حق ِ یار

80.9                                  آن خسان كاندر كژیها مانده اند                           انبیا را ساحر و كژ خوانده اند

80.10                           و آن امیران ِ خسیس ِ قلب ساز                          این گمان بردند بر حجرۀ ایاز

80.11                           كاو دفینه دارد و گنج اندر آن                            ز آینۀ خود منگر اندر دیگران

80.12                           شاه میدانست خود پاكی او                                بهر ایشان كرد او آن جستجو

80.13                           كای امیران، حجره بگشائید در                          نیم شب كه باشد او ز آن بی خبر

80.14                           تا پدید آید سگالشهای او                                   بعد از آن بر ماست مالشهای او

80.15                           مر شما را دادم این زرّ و گهر                           من از آن زرها نخواهم، جز خبر

80.16                           این همی گفت و دل او می طپید                         از برای آن ایاز بی ندید

80.17                           كه منم كاین بر زبانم میرود ؟                            این جفا، گر بشنود، او چون شود ؟

80.18                           باز میگوید: به حقّ دین او                                كه از این افزون بود تمكین ِ او

80.19                           كاو به قذفِ زشتِ من تیره شود                         وز غرض، وز سِرّ من غافل بود

80.20                           مبتلا چون دید تاویلاتِ رنج                              بُرد بیند، كی شود او مات رنج ؟

80.21                           صاحب تاویل، ایاز  ِصابر است                        كاو به بحر عاقبتها ناظر است

80.22                           همچو یوسف  خوابِ این زندانیان                       هست تعبیرش به نزد او عیان

80.23                           خواب خود را چون نداند مردِ خیر ؟                   كاو بود واقف ز سِرّ خوابِ غیر

80.24                           گر زنم صد تیغ او را ز امتحان                         كم نگردد وصلت آن مهربان

80.25                           داند او، كان تیغ بر خود میزنم                           من وی ام، اندر حقیقت، او منم

 

81. بیان اتحاد عاشق و معشوق از روی حقیقت اگر چه متضادند، جهت آنكه نیاز، ضدّ بی نیازیست و  چنانكه آینه بی صورت و ساده است و بی صورتی، ضد صورت است، لیكن میان ایشان اتحادیست در حقیقت كه شرح آن به نطق نیاید، و العاقل یكفیه الاشاره

81.1                                  جسم ِ مجنون را  ز رنج دورئی                         اندر آمد علتِ رنجورئی

81.2                                  خون به جوش آمد ز شعلۀ اشتیاق                       تا که پیدا شد در آن مجنون خناق

81.3                                  پس طبیب آمد به دارو كردنش                           گفت: چاره نیست هیچ، از رگ زنش

81.4                                  رگ زدن باید برای دفع خون                            رگ زنی آمد بدانجا ذوفنون

81.5                                  بازویش بست و گرفت آن نیش او                      بانگ بر زد بر وی آن معشوق خو

81.6                                  مُزدِ خود بستان و تركِ فصد كن                         گر بمیرم، گو: برو جسم ِ كهن

81.7                                  گفت: آخر تو چه می ترسی از این ؟                   چون نمی ترسی تو از شیر عرین

81.8                                  شیر و خرس و پوز و هر گرگ و دده                 گِرد بر گِرد تو شب گِرد آمده

81.9                                  می نیایدشان ز تو بوی بشر                              ز انبهیّ عشق و وَجد اندر جگر

81.10                           گرگ و خرس و شیر داند عشق چیست               كم ز سگ باشد كه از عشق او تهیست

81.11                           گر رگ عشقی نبودی كلب را                           كی بجستی كلب كهفی قلب را ؟

81.12                           هم ز جنس او، به صورت چون سگان                گر نشد مشهور، هست اندر جهان

81.13                           تو نبردی بوی دل از جنس ِ خویش                     كی بری تو بوی دل از گرگ و میش ؟

81.14                           گر نبودی عشق، هستی كی بُدی ؟                      كی زدی نان بر تو و، كی تو شدی ؟

81.15                           نان تو شد، از چه؟ ز عشق و اشتهی                   ور نه نان را كی بُدی تا جان رهی ؟

81.16                           عشق، نان ِ مرده ای را جان كند                         جان كه فانی بود، جاویدان كند

81.17                           گفت مجنون: من نمیترسم ز نیش                        صبر ِ من از كوهِ سنگین هست بیش

81.18                           منبلم، بی زخم ناساید تنم                                  عاشقم، بر زخمها بر می تنم

81.19                           لیك از لیلی وجود من پُر است                           این صدف پُر از صفات آن دُر است

81.20                           ترسم ای فصّاد اگر فصدم كنی                          نیش را ناگاه بر لیلی زنی

81.21                           داند آن عقلی كه او دل روشنیست                       در میان لیلی و من فرق نیست

81.22                           * من کیم؟ لیلی و، لیلی کیست؟ من                     ما یکی روحیم اندر دو بدن

 

82. معشوقی از عاشق پرسید كه: خود را دوست تر داری یا مرا، گفت: من از خود مُرده ام و به تو زنده ام، از خود و صفاتِ خود نیست شده ام و به تو هست شده ام، علم خود را فراموش كرده ام و از علم تو عالم شده ام، قدرت خود را از یاد داده ام و از قدرت تو قادر شده ام. اگر خود را دوست دارم، تو را دوست داشته باشم، و اگر تو را دوست دارم، خود را دوست داشته باشم. هر كه را آینۀ یقین باشد ---- گر چه خود بین، خدای بین باشد. اخرج بصفاتی الی خلقی من رآك رآنی و من قصدك قصدنی و علی هذا

82.1                                  گفت معشوقی به عاشق ز امتحان                       در صبوحی: كای فلان ابن الفلان

82.2                                  مر مرا تو دوست تر داری عجب                       یا كه خود را ؟  باز گو ای بوالكرب

82.3                                  گفت: من در تو چنان فانی شدم                          كه پُرم من از تو، از سر تا قدم

82.4                                  بر من از هستی من جز نام نیست                       در وجودم جز تو ای خوش كام، نیست

82.5                                  ز آن سبب فانی شدم من این چنین                       همچو سركه، در تو، بحر ِ انگبین

82.6                                  همچو سنگی كاو شود  ُكل لعل ِ ناب                   پُر شود او از صفاتِ آفتاب

82.7                                  وصف آن سنگی نماند اندر او                           پُر شود از وصفِ خور، او پشت و رو

82.8                                  بعد از آن، گر دوست دارد خویش را                  دوستی خور بوَد آن، ای فتا

82.9                                  ور كه خور را دوست دارد او به جان                 دوستی خویش باشد بی گمان

82.10                           خواه  خود را دوست دارد لعل ِ ناب                    خواه یا او دوست دارد آفتاب

82.11                           اندر این دو دوستی خود فرق نیست                    هر دو جانب جز ضیاء شرق نیست

82.12                           تا نشد او لعل، خود را دشمن است                      زانكه یك من نیست، اینجا دو من است

82.13                           زانكه ظلمانیست سنگ، ای با حضور                 هست ظلمانی حقیقت، ضدِ نور

82.14                           خویشتن را دوست دارد، كافر است                    زانكه او منـّاع ِ شمس اكبر است

82.15                           پس نشاید كه بگوید سنگ  َانا                            کاو همه تاریكی است اندر فنا

82.16                           گفت فرعونی: "انا الحق"، گشت پست                 گفت منصوری: "انا الحق" و برَست

82.17                           آن  َانا را لعنة الله، در عقب                              وین  َانا را رحمه الله، ای محب

82.18                           زانكه او سنگ سیه بُد، این عقیق                        آن عدوی نور بود و این عشیق

82.19                           این  َانا هو بود در سِرّ، ای فضول                      ز اتحادِ نور، نه از رای حلول

82.20                           جهد كن تا سنگیت كمتر شود                             تا به لعلی، سنگِ تو انور شود

82.21                           صبر كن اندر جهاد و در عنا                            دم به دم می بین بقا اندر فنا

82.22                           وصفِ هستی میرود از پیكرت                          وصفِ مستی میفزاید در سرت

82.23                           وصفِ سنگی، هر زمان كم میشود                     وصفِ لعلی در تو محكم میشود

82.24                           سمع شو یك بارگی تو گوش وار                        تا ز حلقۀ لعل  یابی گوشوار

82.25                           همچو چَه كن، خاك می َكن، گر كسی                  زین تن ِ خاكی، كه در آبی رسی

82.26                           گر رسد جذبۀ خدا، ماء معین                             چاه ناكنده، بجوشد از زمین

82.27                           كارکی میكن تو و کاهل مباش                           اندك اندك خاكِ چَه را می تراش

82.28                           * کار میکن، کوش هان، از بهر آب                   اندک اندک دور کن خاک و تراب

82.29                           هر كه رنجی بُرد، گنجی شد پدید                        هر كه جدّی كرد، در جدی رسید

82.30                           گفت پیغمبر: ركوع است و سجود                      بر در حق كوفتن حلقۀ وجود

82.31                           حلقۀ آن در هر آنكو میزند                                بهر او دولت سری بیرون كند

82.32                           * باز گرد و قصۀ او باز گو                             تا چه شد حال ایاز نیکخو

 

83. آمدن آن امیران نمام غماز نیمشب با سرهنگان به گشادن حجرۀ ایاز و دیدن چارق و پوستین آویخته و گمان بردن كه این مكر است و رو پوش و خانه را حفره كردن به هر گوشه ای كه گمان آمد، و چاه كنان آوردن و دیوارها را سوراخ كردن، و چیزی نایافتن و خجل و نومید شدن، چنانكه بد گمانان و خیال اندیشان در كار انبیا و اولیا كه می گفتند كه: ساحرند و خویشتن ساخته اند و تصدر میجویند، بعد از تفحص خجل شوند و سود ندارد

83.1                                  آن امینان بر در حجره شدند                              طالبِ گنج زر و خمره شدند

83.2                                  قفل را بر میگشادند از هوس                             با دو صد فرهنگ و دانش، چند كس

83.3                                  زانكه قفل ِ صعب و پُر پیچیده بود                      از میان قفلها بگزیده بود

83.4                                  نی ز بُخل ِ سیم و مال و زرّ خام                        از برای كتم آن سِرّ، از عوام

83.5                                  كه گروهی بر خیالی برتنند                               قوم ِ دیگر، نام سالوسم كنند

83.6                                  پیش ِ با همت بود اسرار ِ جان                           از خسان محفوظ تر از لعل ِ كان

83.7                                  زر، به از جان است نزد ابلهان                          زر نثار جان بود پیش شهان

83.8                                  می شتابیدند تفت از حرص ِ زر                         عقلشان میگفت: هان آهسته تر

83.9                                  حرص تازد بیهده سوی سراب                           عقل گوید: نیك بین، كاین نیست آب

83.10                           حرص غالب بود و، زر چون جان شده               نعرۀ عقل آن زمان پنهان شده

83.11                           * حرص غالب بود بر زر همچو جان                 گفت: این است، این متاع رایگان

83.12                           گشته صد تو، حرص و غوغاهای او                  گشته پنهان حكمت و ایمای او

83.13                           تا كه در چاهِ غرور اندر شود                            آنگه از حكمت ملامت نشنود

83.14                           چون ز بندِ دام  بادِ او شكست                            نفس لوامه بر او یابید دست

83.15                           تا به دیوار بلا ناید سرش                                 نشنود پندِ دل آن گوش ِ كرش

83.16                           كودكان را حرص لوزینه و شكر                        از نصیحتها كند دو گوش كر

83.17                           چون كه درد دُنبلش آغاز شد                             در نصیحت هر دو گوشش باز شد

83.18                           حجره را با حرص و صد گونه هوس                  باز كردند آن زمان آن چند كس

83.19                           اندر افتادند در هم ز ازدحام                              همچو اندر دوغ ِ گندیده هوام

83.20                           عاشقانه در فتد در كرّ و فر                               خوردن امكان نیّ و، بسته هر دو پَر

83.21                           بنگریدند از یسار و از یمین                              چارق بدریده بود و پوستین

83.22                           جمله گفتند: این مكان بی نوش نیست                   چارق اینجا جز پی رو پوش نیست

83.23                           هین بیاور سیخهای تیز را                                امتحان كن حفره و كاریز را

83.24                           هر طرف كندند و جُستند آن فریق                      حفره ها كردند و گوهای عمیق

83.25                           حفره هاشان بانگ میزد آن زمان                       كنده های خالئیم، ای گندگان

83.26                           ز آن سگالش شرم هم میداشتند                           كنده ها را باز می انباشتند

83.27                           * باز در دیوارها سوراخها                              همچنین کردند از جهل و عمی

83.28                           بی عدد لاحول در هر سینه ای                          مانده مرغ ِ حرصشان بی چینه ای

83.29                           ز آن ضلالتهای یاوه تازشان                             حفرۀ دیوار و در، غمازشان

83.30                           ممكن ِ اندای آن دیوار نی                                 با ایاز امكان، هیچ انكار نی

83.31                           گر خداع بی گناهی میدهند                                حایط و عرصه گواهی میدهند

83.32                           * جمله در حیلت که چه عذر آورند                    تا از این گرداب، جان بیرون برند

83.33                           * عاقبت نومید، دست و لب گزان                      دستها بر سر زنان، همچون زنان

 

84. باز گشتن نمامان از حجرۀ ایاز به سوی شاه توبره تهی، و خجل همچون بد گمانان در حق انبیاء علیهم السلام در وقت ظهور، برائت و پاكی ایشان كه یوْمَ تَبْیضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ و قوله تَرَی الَّذِینَ كَذَبُوا عَلَی اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ

84.1                                  باز گردیدند سوی شهریار                                پُر ز  َگرد و، روی زرد و، شرمسار

84.2                                  قاصدا، شه گفت: این احوال چیست؟                   كه بغلتان از زر و همیان تهیست

84.3                                  ور نهان كردید دینار و تسو                              فرّ شادی در رخ و رخسار كو ؟

84.4                                  گر چه پنهان بیخ هر بیخ آور است                      برگِ سیماهُم وجوهُم اخضر است

84.5                                  آنچه خورد آن بیخ از هر زهر و قند                   نك منادی میكند شاخ ِ بلند

84.6                                  بیخ گر چه بی بر از میوه تهیست                        برگِ سبزش بر شجر از بهر چیست ؟

84.7                                  بر زبان بیخ گل مُهری نهد                                شاخ ِ دست و پا گواهی میدهد

84.8                                  آن امیران جمله در عذر آمدند                            همچو سایه پیش مه ساجد شدند

84.9                                  عذر آن گرمیّ و لافِ ما و من                           پیش شه رفتند با تیغ و كفن

84.10                           از خجالت، جمله انگشتان گزان                         هر یكی میگفت: كای شاهِ جهان

84.11                           گر بریزی خون حلال استت، حلال                    ور ببخشی، هست انعام و نوال

84.12                           كرده ایم آنها كه از ما می سِزید                          تا چه فرمائی تو، ای شاه مجید

84.13                           گر ببخشی جرم ما ای دل فروز                         شب، شبیها كرده باشد، روز، روز

84.14                           گر ببخشی، یافت نومیدی گشاد                          ور نه صد چون ما فدای شاه باد

84.15                           گفت شه: نی، این نواز و این گداز                      من نخواهم كرد، هست آن ِ ایاز

 

85. حواله كردن پادشاه قبول توبۀ نمّامان و حجره گشایان و سزا دادن ایشان به ایاز كه یعنی این خیانت بر عرض او رفته است

85.1                                  این خیانت بر تن و عرض وی است                   زخم، بر رگهای آن نیكو پی است

85.2                                  گر چه نفس واحدیم از روی جان                       ظاهرا ً دورم از این سود و زیان

85.3                                  تهمتی بر بنده، شه را عار نیست                        جز مزیدِ حلم و استظهار نیست

85.4                                  متهم را شاه چون قارون كند                              بی گنه را تو نظر كن چون كند

85.5                                  شاه را غافل مدان از كار ِ كس                           مانع اظهار، آن حلم است و بس

85.6                                  من هنا یشفع به پیش علم ِ او                              لاابالی وار الا حلم ِ او

85.7                                  آن گنه، اول ز حلمش می جهد                           ور نه آن هیبت مجالش كی دهد ؟

85.8                                  خونبهای جرم نفس ِ قاتله                                  هست بر حلمش دیت بر عاقله

85.9                                  مست و بی خود  نفس ِ ما ز آن حلم بود               دیو در مستی كلاه از ما ربود

85.10                           ساقی حلم ار نبودی باده ریز                             دیو با آدم كجا كردی ستیز ؟

85.11                           گاهِ علم، آدم ملایك را كه بود ؟                          اوستادِ علم و نقادِ نقود

85.12                           چونكه در جنت شرابِ حلم خَورد                       شد ز یك بازی شیطان روی زرد

85.13                           آن بلا درهای تعلیم ودود                                  زیرك و دانا و چستش كرده بود

85.14                           باز آن افیون ِ حلم ِ سختِ او                              دزد را آورد سوی رختِ او

85.15                           عقل آمد سوی حلمش مستجیر                            ساقی ام تو بوده ای، دستم بگیر

 

86. فرمودن شاه ایاز را كه اختیار كن از عفو و مكافات كه از عدل و لطف هر چه كنی اینجا صواب است و در هر یكی مصلحتهاست كه در عدل هزار لطف درج است، وَ لَكُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ. آن كس كه كراهت می دارد قصاص را در این یك حیات قاتل نظر میكند و در صد هزار حیات كه معصوم و محقون خواهند شدن در حصن بیم سیاست نمی نگرد

86.1                                  ُكن میان مجرمان حكم، ای ایاز                          ای ایاز پاكِ با صد احتراز

86.2                                  گر دو صد بارت بجوشم در عمل                       در كفِ جوشت نیابم یك دغل

86.3                                  ز امتحان شرمنده خلقی بی شمار                        امتحانها کرده، ایشان شرمسار

86.4                                  بحر ِ بی قعر است، تنها علم نیست                      كوه و صد كوه است، تنها حلم نیست

86.5                                  گفت: من دانم، عطای توست این                        ور نه من آن چارقم، و آن پوستین

86.6                                  بهر این پیغمبر  آن را شرح ساخت                     کانكه خود بشناخت، یزدان را شناخت

86.7                                  چارقت نطفه ست و خونت پوستین                     باقی ای خواجه، عطای اوست این

86.8                                  بهر ِ آن داده ست، تا جوئی دگر                         تو مگو كه نیستش جز این قدر

86.9                                  ز آن نماید چند سیب آن باغبان                           تا بدانی نخل و دخل ِ بوستان

86.10                           كفّ ِ گندم ز آن دهد خر کار را                          تا بداند گندم ِ انبار را

86.11                           نكته ای ز آن شرح گوید اوستاد                         تا شناسی علم ِ او را مستزاد

86.12                           ور تو گوئی: خود همینش بود و بس                   دورت اندازد چنان كز ریش خس

86.13                           ای ایاز، اكنون بیا و داد دِه                               داد نادر در جهان بنیاد نه

86.14                           مُجرمانت مستحق ِ  ُكشتن اند                             وز طمع بر عفو و حلمت می تنند

86.15                           تا كه رحمت غالب آید، یا غضب                       آب كوثر غالب آید، یا لهب

86.16                           از پی مردم ربایی هر دو هست                         شاخ ِ حلم و خشم از روز أَلَسْت

86.17                           بهر این، لفظِ أَلَسْتِ مستبین                                نفی و اثبات است در لفظی قرین

86.18                           زانكه استفهام اثباتیست این                               لیك در وی لفظ  َلیس شد دفین

86.19                           ترك كن  تا ماند این تقریر  خام                          كاسۀ خاصان منه بر پیش عام

86.20                           لطف و قهری چون صبا و چون وبا                   آن یكی آهن ربا، وین كهربا

86.21                           میكشد حق راستان را تا رشد                             قِسم ِ باطل،  باطلان را می كشد

86.22                           معده حلوائی بود، حلوا كِشد                              معده صفرائی بود، سِركا كِشد

86.23                           فرش سوزان سردی از جانش بَرَد                      فرش افسرده حرارت را خورد

86.24                           دوست بینی، از تو رحمت می جهد                     خصم بینی، از تو سطوت می جهد

86.25                           * نور بینی روشنی بیرون دهد                          نار بینی با دخان ظلمت دهد

86.26                           * خصم و یار و نور و نار و فخر و عار             تخت و دار و بَرد و حار و ورد و خار

86.27                           * مور و مار و پود و تار و زیر و زار               هر یکی با جنس خود بر میشمار

 

87. تعجیل فرمودن پادشاه ایاز را كه زود این حكم را فیصل رسان و منتظر مدار و ایام بیننا مگو كه الانتظار موت الاحمر، و جواب گفتن ایاز شاه را

87.1                                  ای ایاز، این كار را زوتر گزار                         زانكه نوعی ز انتقام است انتظار

87.2                                  گفت: ای شه، جملگی فرمان تو راست                با وجودِ آفتاب، اختر فناست

87.3                                  زهره كه بود؟ یا عطارد، یا شهاب                      كاو برون آید به پیش آفتاب ؟

87.4                                  گر ز دلق و پوستین بُگذشتمی                            كی چنین تخم ِ ملامت كِشتمی ؟

87.5                                  قفل كردن بر در حجره چه بود ؟                        در میان بَد گمانان ِ حسود

87.6                                  دست در كرده درون آبِ جو                             هر یكی ز ایشان كلوخ ِ  ُخشك  جو

87.7                                  پس كلوخ ِ خشك در جو كی بود ؟                       ماهئی، با آب عاصی كی شود ؟

87.8                                  بر من مسكین جفا دارند ظن                              كه وفا را شرم می آید ز من

87.9                                  گر نبودی زحمت نامحرمی                               چند حرفی از وفا وا گفتمی

87.10                           چون جهان بر شبهت و اشكال جوست                 حرف میرانیم ما بیرون ِ پوست

87.11                           گر تو خود را بشكنی مغزی شوی                      داستان ِ مغز ِ نغزی بشنوی

87.12                           جوز را در پوستها آوازهاست                           مغز و روغن را خود آوازی كجاست ؟

87.13                           دارد آوازی، نه اندر خوردِ گوش                       هست آوازش نهان در گوش ِ نوش

87.14                           گر نه خوش آوازی مغزی بود                           ژغژغ ِ آواز قشری كه شنود ؟

87.15                           ژغژغ آن، ز آن تحمل میكنی                            تا كه خاموشانه بر مغزی زنی

 

88. حكایت در تقریر این سخن كه چندین گاه  گفت و گو را آزمودیم، مدتی صبر و خاموشی را بیازمائیم

88.1                                  چند گاهی بی لب و بی گوش شو                        و آنگهی چون لب حریفِ نوش شو

88.2                                  * چند گاهی بی لب و بی کام شو                       وآنگهان چون لب حریفِ جام شو

88.3                                  چند گفتی نظم و نثر و راز فاش ؟                      خواجه، یك روز امتحان كن، گوش باش

88.4                                  چند پختی تلخ و شور و تیز و گز ؟                     هم یكی بار امتحان شیرین بپز

88.5                                  * چند خوردی چرب و شیرین از طعام ؟             امتحان کن چند روزی در صیام

88.6                                  * چند شبها خواب را گشتی اسیر ؟                     یک شبی بیدار شو، دولت بگیر

88.7                                  * روزها بردی به سر در هزل و جد                  روزکی رو جهد را شو مستعد

88.8                                  آن یكی را در قیامت ز انتباه                              در كف آید نامۀ عصیان سیاه

88.9                                  سر سیه، چون نامه های تعزیه                          پُر معاصی، متن آن با حاشیه

88.10                           جمله فسق و معصیت آن یك سری                      همچو دار الحرب پُر از كافری

88.11                           آنچنان نامۀ پلیدِ پُر  وَبال                                  در یمین ناید، در آید در شِمال

88.12                           خود همینجا نامۀ خود را ببین                            دست چپ را شاید آن؟ یا در یمین

88.13                           موزۀ چپ، كفش چپ هم در دكان                      آن ِ چپ دانیش پیش از امتحان

88.14                           چون نباشی راست، می دان كه چپی                   هست پیدا نعرۀ شیر و كپی

88.15                           آنكه  ُگل را شاهد و خوش بو كند                       هر چپی را راست، فضل ِ او كند

88.16                           هر شِمالی را یمینی او دهد                               بحر را ماء معینی او دهد

88.17                           گر چپی، با حضرتِ او راست باش                    تا ببینی دست بُردِ لطفهاش

88.18                           تو روا داری كه این نامۀ مهین ؟                        بگذرد از چپ در آید در یمین ؟

88.19                           این چنین نامه كه پُر ظلم و جفاست                     كی بود خود در خور ِ آن دستِ راست ؟

 

89. در بیان كسی كه سخنی گوید كه حال او مناسب آن سخن و آن دعوی نباشد چنانكه كفره، وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ لَیقُولُنَّ اللهُ، خدمتِ بت سنگین كردن و جان و زر نثار او نمودن چه مناسب باشد با جانی كه داند كه خالق سماوات و ارضین و خلایق الهیست سمیع و بصیر و حاضر و مراقب و غیور

89.1                                  زاهدی را بُد یکی زن  بس غیور                       هم بُد او را یك كنیزک همچو حور

89.2                                  * زآنکه بُد زن را کنیز مهوشی                         در دل زاهد از او بُد آتشی

89.3                                  زن ز غیرت پاس ِ شوهر داشتی                        با كنیزك خلوتش نگذاشتی

89.4                                  مدتی شد زن مراقب هر دو را                           تا كه شان فرصت نیفتد در خلا

89.5                                  تا در آمد حكم و تقدیر اله                                 عقل ِ حارس خیره سر گشت و تباه

89.6                                  حكم و تقدیرش چو آید بی وقوف                        عقل كه بود؟ در قمر افتد خسوف

89.7                                  بود در حمام آن زن ناگهان                               یادش آمد طشت و در خانه بُد آن

89.8                                  با كنیزك گفت: رو هان مرغ وار                       طشت را از خانه برگیر و بیار

89.9                                  آن كنیزك زنده شد چون این شنید                        كه به خواجه این زمان خواهد رسید

89.10                           خواجه در خانه ست و خلوت این زمان               پس دوان شد سوی خانه شادمان

89.11                           عشق ِ شش ساله كنیزك را بُد این                       كه بیابد خواجه را خلوت چنین

89.12                           گشت پَرّان، جانب خانه شتافت                          خواجه را در خانۀ خلوت بیافت

89.13                           هر دو عاشق را چنان شهوت ربود                     كه احتیاط و یادِ در بستن نبود

89.14                           هر دو در هم واخزیدند از نشاط                         جان به جان پیوست آن دم ز اختلاط

89.15                           یاد آمد در زمان زن را، كه من                          چون فرستادم و را سوی وطن ؟

89.16                           پنبه در آتش نهادم من به خویش                         در فكندم من  ُقچ ِ نر را به میش

89.17                           ِگل فرو شست از سر و بیخود دوید                     در پی او رفت و چادر میكشید

89.18                           آن ز عشق جان دوید و، این ز بیم                      عشق كو و بیم كو؟ فرق ِ عظیم

89.19                           سیر ِعارف هر دمی تا تختِ شاه                        سیر زاهد هر مَهی یكروزه راه

89.20                           گر چه زاهد را بوَد روزی شگرف                     كی بود یك روز او خمسین الف ؟

89.21                           قدر ِ هر روزی ز عمر ِ مردِ كار                       باشد از سال جهان  پنجه هزار

89.22                           عقلها زین سِر بوَد بیرون ِ در                            زهرۀ وهم، ار بدَرّد، گو بدَر

89.23                           ترس ِ موئی نیست اندر پیش ِعشق                      جمله قربانند اندر كیش ِ عشق

89.24                           عشق، وصفِ ایزد است، اما كه خوف                وصف بندۀ مبتلای فرج و جوف

89.25                           چون یحبون بخواندی از نبی                             با یحبهم شو قرین در مطلبی

89.26                           پس محبت وصفِ حق دان، عشق نیز                  خوف نبود وصفِ یزدان، ای عزیز

89.27                           وصف حق كو؟ وصفِ مشتِ خاك كو ؟               وصفِ حادث كو و، وصفِ پاك كو ؟

89.28                           شرح ِعشق، ار من بگویم بر دوام                       صد قیامت بگذرد، وآن ناتمام

89.29                           زانكه تاریخ ِ قیامت را حد است                         حد كجا آنجا كه وصفِ ایزد است ؟

89.30                           عشق را پانصد پَر است و هر پَری                     از فراز عرش تا تحت الثری

89.31                           زاهدِ با ترس می تازد به پا                               عاشقان پرّان تر از برق و هوا

89.32                           چه مجال ِ باد یا برق، ای پسر؟                          چونکه او در راهِ حق بُگشاد پَر

89.33                           كی رسند این خائفان در  َگردِ عشق                    كاسمان را فرش سازد دردِ عشق

89.34                           جز مگر آید عنایتهای ضو                                كز جهان و این روش آزاد شو

89.35                           از  ُقش خود، و از دُش خود باز رَه                    كه سوی شه یافت آن شهباز رَه

89.36                           این  ُقش و دُش هست جبر و اختیار                    از ورای این دو آمد جذبِ یار

 

90. رسیدن زن به خانه و جدا شدن زاهد از کنیزک

90.1                                  چون رسید آن زن به خانه، در گشاد                    بانگِ در  در گوش ایشان در فتاد

90.2                                  آن كنیزك جَست آشفته ز ساز                            مرد بر جَست و ستاد اندر نماز

90.3                                  زن كنیزك را پژولیده بدید                                درهم و، آشفته و، دنگ و مرید

90.4                                  شوی خود را دید قائم در نماز                           در گمان افتاد و، اندر اهتزاز

90.5                                  شوی را برداشت دامن بی خطر                         دید آلودۀ منی خصیه و َذكر

90.6                                  از ذكر باقی نطفه میچكید                                 ران و زانو گشته آلوده و پلید

90.7                                  بر سرش زد سیلی و گفت: ای مهین                    خصیۀ مردِ نمازی باشد این ؟

90.8                                  لایق ذِكر و نماز است این  َذكر ؟                       وین چنین ران و زهار پُر قذر ؟

90.9                                  نامۀ پُر ظلم و فسق و كفر و كین                        لایق است، انصاف ده اندر یمین

90.10                           گر بپرسی گبر را: كاین آسمان                          آفریدۀ كیست وین خلق و جهان ؟

90.11                           گوید او: كاین آفریدۀ آن خداست                         كافرینش، بر خدائی اش گواست

90.12                           كفر و فسق و استم بسیار او                              هست لایق با چنین اقرار او ؟

90.13                           هست لایق با چنین اقرار ِ راست؟                      آن فضیحت ها و آن كردار كاست ؟

90.14                           فعل او كرده دروغ آن قول را                           تا شد او لایق عذابِ هول را

90.15                           * پس دروغ آمد ز سر تا پای او                        که دروغش کرد هم اعضای او

90.16                           روز ِ محشر، هر نهان پیدا شود                         هم ز خود، هر مجرمی  رسوا شود

90.17                           دست و پا بدهد گواهی با بیان                            بر فساد او به پیش ِ مستعان

90.18                           دست گوید: من چنین دزدیده ام                          لب بگوید: من چنین بوسیده ام

90.19                           پای گوید: من شدستم تا منا                               فرج گوید: من بكردستم زنا

90.20                           چشم گوید: غمزه كردستم حرام                          گوش گوید: چیده ام سوء الكلام

90.21                           پس دروغ آمد ز سر تا پای خویش                     چون گواهی میدهد اعضا به پیش

90.22                           آنچنان كاندر نماز ِ با فروغ                               از گواهی خصیه شد زرقش دروغ

90.23                           پس چنان كن فعل، كان خود بی زبان                  باشد اشهد گفتن و عین ِ بیان

90.24                           تا همه تن، عضو عضوت، ای پسر                    گفته باشد "اشهد" اندر نفع و ضر

90.25                           رفتن بنده پی خواجه گواست                             كه منم محكوم و، این مولای ماست

90.26                           گر سیه كردی تو نامۀ عمر ِ خویش                    توبه كن ز آنها كه كردستی به پیش

90.27                           عمر اگر بگذشت، بیخش این دَم است                  آب توبه اش ده اگر او بی نم است

90.28                           بیخ ِ عمرت را بده آبِ حیات                             تا درختِ عمر گردد با ثبات

90.29                           جمله ماضیها از این نیكو شوند                          زهر ِ پارینه، از این گردد چو قند

90.30                           سیئاتت را مُبدل كرد حق                                  تا همه طاعت شوند آن ما سبق

 

91. در بیان نصوح كه چنانكه شیر از پستان بیرون آید باز به پستان نرود، و آنكه توبۀ نصوح كرد هرگز از آن گناه یاد نكند به طریق رغبت، بلكه هر دم نفرتش افزون باشد، و آن نفرت دلیل آن بود كه لذتِ قبول یافت و آن شهوت اول بی لذت شد، این لذت توبه و قبولش بجای او نشست چنانكه فرموده اند: نَبَرد عشق را جز عشق دیگر --- چرا یاری نگیری زو نكوتر ، و آنكه دلش باز بدان گناه رغبت میكند علامت آنست كه لذت قبول نیافته است و لذت قبول به جای آن لذت گناه ننشسته است، فَسَنُیسِّرُهُ لِلْیسْری نشده است لذت فَسَنُیسِّرُهُ لِلْعُسْری  باقیست بر وی

91.1                                  خواجه، بر توبۀ نصوحی خوش بتن                    كوششی كن، هم به جان و، هم به تن

91.2                                  شرح این توبۀ نصوح از من شنو                       بگرویدستی، ولی از نو گِرو

91.3                                  بود مردی پیش از این، نامش نصوح                  بُد ز دلاكی زنان او را فتوح

91.4                                  بود روی او چو رُخسار ِ زنان                           مردی خود را همی كرد او نهان

91.5                                  او به حمام ِ زنان دلاك بود                                در دغا و حیله بس چالاك بود

91.6                                  سالها میكرد دلاكی و كس                                 بو نبرد از حال و سِرّ ِ آن هوس

91.7                                  زآنكه آواز و رُخش زن وار بود                        لیك شهوت كامل و بیدار بود

91.8                                  چادر و سربند پوشیده و نقاب                            مرد شهوانیّ و، در غرۀ شباب

91.9                                  * دختران خسروان را زین طریق                      خوش همی مالید و می شست آن عشیق

91.10                           * توبه ها میكرد و، پا در میكشید                       نفس ِ كافر توبه اش را میدرید

91.11                           رفت پیش عارفی آن زشت كار                          گفت: ما را در دعائی یاد آر

91.12                           سِرّ او دانست آن آزاد مرد                                لیك، چون حلم خدا، پیدا نكرد

91.13                           بر لبش قفل است و در دل رازها                       لب خموش و دل پُر از آوازها

91.14                           عارفان كه جام ِ حق نوشیده اند                          رازها دانسته و پوشیده اند

91.15                           هر كه را اسرار حق آموختند                            مُهر كردند و دهانش دوختند

91.16                           سُست خندید و بگفت: ای بَد نهاد                        زانكه دانی، ایزدت توبه دَهاد

91.17                           آن دعا از هفت گردون در گذشت                       كار آن مسكین، به آخر خوب گشت

 

92. در بیان آنكه دعای عارفِ واصل و درخواست او از حق همچو درخواست حق است از خویشتن، كه كنتُ له سمعا و بصرا و لسانا و یدا، قوله تعالی وَ ما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمی ، و آیات و اخبار و آثار در این بسیار است، و شرح سبب سازی حق تا مجرم را گوش گرفته به توبۀ نصوح آورد

92.1                                  كان دعای شیخ، نی چون هر دعاست                  فانی است و گفتِ او گفتِ خداست

92.2                                  چون خدا از خود سؤال و كد كند                        پس دعای خویش را چون رد كند ؟

92.3                                  یك سبب انگیخت صنع ذو الجلال                       كه رهانیدش ز نفرین و وبال

92.4                                  اندر آن حمام پُر میكرد طشت                            گوهری از دختر شه یاوه گشت

92.5                                  گوهری از حلقه های گوش او                           یاوه گشت و، هر زنی در جُست و جو

92.6                                  پس در حمام را بستند سخت                              تا بجویند اول اندر پیچ ِ رخت

92.7                                  رختها جُستند و آن پیدا نشد                               دزدِ گوهر نیز هم رسوا نشد

92.8                                  پس به جَد جُستن گرفتند از گزاف                       در دهان و گوش و اندر هر شكاف

92.9                                  در شكاف فوق و تحت و هر طرف                    جست و جو كردند دُرّ از هر صدف

92.10                           بانگ آمد كه همه عریان شوند                           هر كه هستند، از عجوز و از لوند

92.11                           یك به یك را حاجیه جُستن گرفت                        تا پدید آید گهر، بنگر شگفت

92.12                           آن نصوح از ترس شد در خلوتی                       روی زرد و لب كبود از خشیتی

92.13                           پیش چشم خویشتن میدید مرگ                           سخت میلرزید بر خود همچو برگ

92.14                           گفت: یا رب، بارها بر گشته ام                          توبه ها و عهدها بشكسته ام

92.15                           كرده ام آنها كه از من می سزید                         تا چنین سیل سیاهی در رسید

92.16                           نوبت جُستن اگر در من رسد                             وه كه جان من چه سختیها كشد

92.17                           در جگر افتاده استم صد شرر                            در مناجاتم ببین بوی جگر

92.18                           این چنین اندوه كافر را مباد                              دامن رحمت گرفتم، داد، داد

92.19                           كاشكی مادر نزادی مر مرا                               یا مرا شیری بخوردی در چرا

92.20                           ای خدا، آن كن كه از تو میسزد                          كه ز هر سوراخ مارم میگزد

92.21                           جان سنگین دارم و دل آهنین                             ور نه خون گشتی در این درد و حنین

92.22                           وقت  تنگ آمد مرا و، یك نفس                          پادشاهی كن، مرا فریاد رس

92.23                           گر مرا این بار ستاری كنی                               توبه كردم من ز هر ناكردنی

92.24                           توبه ام بپذیر این بار دگر                                 تا ببندم بهر توبه  صد كمر

92.25                           من اگر این بار تقصیری كنم                             پس دگر مشنو دعا و گفتنم

92.26                           این همی زارید و صد قطره روان                      كاندر افتادم به جلاد و عوان

92.27                           تا نمیرد هیچ افرنگی چنین                                هیچ ملحد را مبادا این حنین

92.28                           نوحه ها میكرد او بر جان ِ خویش                      روی عزرائیل دیده، پیش  پیش

92.29                           ای خدا و، ای خدا چندان بگفت                          كان در و دیوار با او گشت جفت

 

93. نوبتِ جُستن رسیدن به نصوح و آواز آمدن كه همه را جستیم نصوح را بجوئید، و بیهوش شدن نصوح از آن هیبت و گشاده شدن كار بعد از نهایت بستگی كما قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم إذا اصابه مرضٌ او هم اشتدی أزمة تنفرجی

93.1                                  در میان یا رب و یا رب بُد او                           بانگ آمد از میان جُست و جو

93.2                                  جمله را جستیم، پیش آی ای نصوح                    گشت بیهوش آن زمان، پَرّید روح

93.3                                  همچو دیوار شكسته در فتاد                               هوش و عقلش رفت شد همچون جماد

93.4                                  چونكه هوشش رفت از تن آن زمان                    سِرّ او با حق بپیوست آن زمان

93.5                                  چون تهی گشت و خودیّ او نماند                       باز ِ جانش را خدا در پیش خواند

93.6                                  چون شكست آن كشتی او بی مراد                      در كنار رحمت دریا فتاد

93.7                                  جان به حق پیوست، چون بیهوش شد                  موج ِ رحمت آن زمان در جوش شد

93.8                                  چونكه جانش وارهید از ننگِ تن                        رفت شادان پیش اصل ِ خویشتن

93.9                                  جان چو باز و، تن مر او را  ُكنده ای                  پای بسته، پَر شكسته بنده ای

93.10                           چونكه هوشش رفت و پایش بر گشاد                   میپرد آن باز سوی كیقباد

93.11                           چونكه دریاهای رحمت جوش كرد                     سنگها هم آبِ حیوان نوش كرد

93.12                           ذرۀ لاغر، شگرف و زفت شد                           فرش خاكی اطلس و زربفت شد

93.13                           مردۀ صد ساله بیرون شد ز گور                        دیو ِ ملعون شد بخوبی رشكِ حور

93.14                           این همه روی زمین سر سبز شد                        شاخ خشك اشكوفه كرد و گبز شد

93.15                           گرگ با برّه حریف می شده                              ناامیدان خوش رگ و خوش پی شده

 

94. یافته شدن گوهر و حلالی خواستن حاجبان و كنیزكان شاهزاده از نصوح

94.1                                  بانگ آمد ناگهان، كه رفت بیم                            شد پدید آن گمشده دُرّ یتیم

94.2                                  بعدِ از آن خوفی هلاكِ جان بُده                           مژده ها آمد، كه اینك گم شده

94.3                                  یافت شد، واندر فرح دریافتیم                            مژدگانی دِه، كه گوهر یافتیم

94.4                                  از غریو و نعره و دستك زدن                            پُر شده حمام ِ قد زال الحزن

94.5                                  آن نصوح ِ رفته، باز آمد به خویش                     دید چشمش تابش صد روز بیش

94.6                                  می حلالی خواست از وی هر كسی                    بوسه میدادند بر دستش بسی

94.7                                  بَد گمان بُردیم، ما را کن حلال                           لحم ِ تو خوردیم اندر قیل و قال

94.8                                  زانكه ظنّ جمله بر وی بیش بود                         زانكه در قربت  ز جمله پیش بود

94.9                                  خاص دلاكش بُد و مَحرم نصوح                        بلكه همچون دو تنی، یك گشته روح

94.10                           گوهر ار بُرده ست، او بُرده ست و بس                زو ملازم تر به خاتون، نیست كس

94.11                           اول او را خواست جُستن در نبرد                       بهر حرمت داشتش تاخیر كرد

94.12                           تا بود كان را بیندازد به جا                               اندر این مهلت رهاند خویش را

94.13                           بس حلالیها از او میخواستند                              و ز برای عذر برمیخاستند

94.14                           گفت: بُد فضل خدای دادگر                               ور نه ز آنچم گفته شد  هستم بتر

94.15                           چه حلالی خواست می باید ز من ؟                     كه منم مجرم تر ِ اهل زمَن

94.16                           آنچه گفتندم ز بَد، از صد یكیست                        بر من این كشف است، ار كس را شكیست

94.17                           كس چه میداند ز من؟ جز اندكی                         از هزاران جرم و بَد فعلی، یكی

94.18                           من همی دانم و آن ستار ِ من                              جرمها و زشتی كردار ِ من

94.19                           اوّل، ابلیسی مرا استاد بود                                بعد از آن ابلیس پیشم باد بود

94.20                           حق بدید آن جمله را نادیده كرد                          تا نگردم در فضیحت روی زرد

94.21                           باز رحمت پوستین دوزیم كرد                           توبۀ شیرین چو جان  روزیم كرد

94.22                           هر چه كردم  جمله ناكرده گرفت                        طاعت ناورده، آورده گرفت

94.23                           همچو سرو و سوسنم، آزاد كرد                         همچو بخت و دولتم، دل شاد كرد

94.24                           نام ِ من در نامۀ پاكان نوشت                             دوزخی بودم، ببخشیدم بهشت

94.25                           * عفو کرد آنجملگی جُرم و گناه                        شد سفید آن نامه و روی سیاه

94.26                           آه كردم، چون رَسَن شد آهِ من                            گشت آویزان رَسَن در چاهِ من

94.27                           آن رَسَن بگرفتم و بیرون شدم                            شاد و زفت و فربه و گلگون شدم

94.28                           در بُن چاهی همی بودم اسیر                             * روز و شب اندر فغان و در نفیر

94.29                           از هوس در تنگنا بودم زبون *                         در همه عالم نمی گنجم كنون

94.30                           آفرینها بر تو بادا، ای خدا                                 ناگهان كردی مرا از غم جدا

94.31                           گر سر هر موی من یابد زبان                            شكرهای تو نیاید در بیان

94.32                           میزنم نعره در این روضه و عیون                     خلق را یا لَیتَ قَوْمِی یعلمون

 

95. باز خواندن شاه زاده نصوح را از بهر دلاكی بعد از استحكام توبه و قبول توبه و بهانه كردن او و دفع گفتن و نرفتن

95.1                                  بعد از آن آمد كسی، كز مرحمت                         دختر سلطان ِ ما میخواندت

95.2                                  دختر شاهت همی خواند، بیا                              تا سرش شوئی كنون، ای پارسا

95.3                                  جز تو دلاكی نمی خواهد دلش                           كه بمالد  یا بشوید  با گلش

95.4                                  گفت: رو، رو دستِ من بی كار شد                     وین نصوح تو كنون بیمار شد

95.5                                  رو كسی دیگر بجو اشتاب و تفت                       كه مرا و الله، دست از كار رفت

95.6                                  با دل خود گفت: كز حَد رفت جرم                      از دل من كی رود آن ترس و گرم ؟

95.7                                  من بمُردم یك ره و باز آمدم                               من چشیدم تلخی مرگ و عدم

95.8                                  توبه ای كردم حقیقت با خدا                              نشكنم، تا جان شود از تن جدا

95.9                                  بعد آن محنت كه را بار ِ دگر                             پا رود سوی خطر؟ الا كه خر

 

96. در بیان آنكه كسی توبه كند و پشیمان شود و باز آن پشیمانی را فراموش كند و آزموده را بیازماید در خسارت ابد افتد، که من جرّب المجرّب حلت به الندامة چون توبۀ او را ثباتی و قوتی و حلاوتی و قبولی مدد از حق نرسد، چون درخت بی بیخ هر روز زردتر و خشك تر بوَد، نعوذ بالله

 

96.1                                  گازری بود و، مر او را یك خری                      پُشت ریش، اِشكم تهی، تن لاغری

96.2                                  در میان سنگلاخی بی گیاه                                روز تا شب بی نوا و بی پناه

96.3                                  بهر خوردن غیر ِ آب آنجا نبود                          روز و شب خر بُد در آن كور و كبود

96.4                                  آن حوالی نیستان و بیشه بود                             شیری آنجا بود و، صیدش پیشه بود

96.5                                  شیر را با پیل ِ نر جنگی فتاد                             خسته شد آن شیر و ماند از اصطیاد

96.6                                  مدتی واماند ز آن ضعف از شكار                      بی نوا ماندند، دَد از چاشت خوار

96.7                                  زانكه، باقی خوار ِ شیر ایشان بُدند                      شیر چون رنجور شد تنگ آمدند

96.8                                  شیر یك روباه را فرمود رو                              مر خری را بهر من صیاد شو

96.9                                  گر خری یابی به گرد مَرغزار                           رو فسونش خوان، فریبانش، بیار

96.10                           یا خری، یا گاو بهر من بجو                              ز آن فسون هایی كه میدانی بگو

96.11                           چون بیابم قوّتی از لحم ِ خر                              پس بگیرم بعد از آن صیدی دگر

96.12                           اندكی من میخورم، باقی شما                             من سبب باشم شما را در نوا

96.13                           از فسون و از سخنهای خوشش                          نرم گردان، زودتر اینجا كِشش

 

97. تشبیه كردن قطب، كه عارفِ واصل است در اجری دادن خلق از قوتِ رحمت و مغفرت بر مراتبی كه حقش الهام دهد و تمثیل اجری خوار که ددان ِ باقی خوار ویند بر مراتب قربِ ایشان به شیر، نه  ُقرب مكانی بلكه  ُقرب صفتی، و تفاصیل این بسیار است، و الله الهادی

97.1                                  قطب، شیر و، صید كردن كار ِ او                      باقیان، این خلق، باقی خوار ِ او

97.2                                  تا توانی در رضای قطب كوش                         تا قوی گردد،  ُكند صیدِ وحوش

97.3                                  چون برنجد، بی نوا مانند خلق                           كز كفِ قطب است، چندین رزق ِ حلق

97.4                                  زانكه وجدِ خلق  باقی خوار ِ اوست                    این نگهدار ار دل ِ تو صید جوست

97.5                                  او چو عقل و، خلق چون اعضای تن                  بستۀ عقل است تدبیر ِ بدن

97.6                                  ضعفِ قطب از تن بود، از روح نی                    ضعف در كشتی بود، در نوح نی

97.7                                  قطب آن باشد كه گرد خود تند                           گردش افلاك  گرد او بود

97.8                                  یارئی ده در مرّمۀ كشتی اش                             گر غلام ِ خاص و بنده  َگشتی اش

97.9                                  یاریت در تو فزاید، نی در او                            گفت حق: ان تنصروا الله  ینصروا

97.10                           همچو روبه صید گیر و كن فدیش                       تا هزاران در عوض گیری تو بیش

97.11                           روبهانه باشد آن صیدِ مُرید                               مرده گیرد صید، كفتار مُرید

97.12                           مُرده پیش او كشی، زنده شود                            چرك در پالیز روینده شود

97.13                           گفت روبه: شیر را خدمت كنم                           حیله ها سازم، ز عقلش بَر كنم

97.14                           حیله و افسونگری كار ِ من است                        كار من دستان و از ره بردن است

97.15                           از سر  ُكه جانب جو می شتافت                         آن خر ِ مسكین ِ لاغر را بیافت

97.16                           پس سلام ِ گرم كرد و پیش رفت                         پیش آن ساده دل ِ درویش رفت

97.17                           گفت: چونی اندر این صحرای خشك ؟                 در میان سنگ لاخ و جای خشك ؟

97.18                           گفت خر: گر در غمم، گر در  ِارَم                      قسمتم حق كرد و من زآن شاكرم

97.19                           شكر گویم دوست را در خیر و شر                     زانكه هست اندر قضا، از بَد  بَتر

97.20                           چونكه قسام اوست، كفر آمد گِله                         صبر باید، صبر مفتاح الصله

97.21                           * باز گفت: الصبر مفتاح الفرج                         صابران را کی رسد جوز و حرج ؟

97.22                           * راضیم من قسمتِ قسّام را                             کو خداوند است، خاص و عام را

97.23                           * بهر مور از نعمت او خاص و عام                   میرساند روزی وحش و هوام

97.24                           * مرغ و ماهی قسمت خود میخورند                   مور و مار از نعمت او میچرند

97.25                           * خوان او سرتاسر ِ عالم گرفت                        بر سر خوانش خلایق در شگفت

97.26                           * میخورند و هیچ کم ناید از آن                         کیست بی روزی؟ بگو اندر جهان

97.27                           * باش راضی گر توئی دل زنده ای                    کاو رساند روزی هر بنده ای

97.28                           غیر حق، جمله عدو و، دوست اوست                  با عدو از دوست شكوه كی نكوست ؟

97.29                           تا دهد دوغم، نخواهم انگبین                             زانكه هر نعمت غمی دارد قرین

97.30                           * شکر کن تا نایدت از بَد بَتر                            ورنه مانی ناگهان در گِل چو خر

97.31                           * گنج ِ بی مار و، ُگل ِ بی خار نیست                  شادی بی غم در این بازار نیست

 

98. دیدن خر سقائی اسبان بانوای تازی را بر آخُر ِ خاص و تمنا بردن آن دولت را، در موعظۀ آنكه تمنا نباید بُردن الا مغفرت و عنایت كه اگر در صد گونه رنجی، چون لذت مغفرت بود، همه شیرین شود، باقی هر دولتی كه آن را ناآزموده تمنا می بری، با آن رنجی قرین است كه آن را نمی بینی، چنانكه از هر دامی دانه پیدا بود و فخ پنهان، تو در این یك دام مانده ای تمنی میبری كه كاشكی با آن دانه ها رفتمی، پنداری كه آن دانه ها بی دام است

98.1                                  * یک حکایت یاد دارم از پدر                           در نصیحت گفت روزی: کای پسر

98.2                                  بود سقائی، مَر او را یك خری                           گشته از محنت دو تا، چون چنبری

98.3                                  پشتش از بار ِ گران ده جای ریش                       عاشق و جویان ِ روز مرگِ خویش

98.4                                  جُو كجا؟ از كاهِ خشك او سیر نی                        در عقب زخمی ز سیخ آهنی

98.5                                  میر ِ آخور دید او را رحم كرد                           كاشنای صاحبِ خر بود مرد

98.6                                  پس سلامش كرد و پرسیدش ز حال                    كز چه این خر شد دو تا همچون هلال؟

98.7                                  گفت: کز درویشی و تقصیر ِ من                        َكه نمی یابد خود این بسته دهن

98.8                                  گفت: بسپارش به من  تو روز چند                      تا شود در آخور ِ شه زورمند

98.9                                  خر بدو بسپرد و از زحمت برَست                      در میان ِ آخور سلطانش بست

98.10                           خر ز هر سو مركبِ تازی بدید                          با نوا و فربه و خوب و جدید

98.11                           زیر پاشان رُوفته و آبی زده                              َكه به وقت و، جو به هنگام آمده

98.12                           خارش و مالش مر اسبان را بدید                        پوز  بالا كرد كای ربّ مجید

98.13                           نی كه مخلوق توام؟ گیرم خرم                           از چه زار و، پشت ریش و لاغرم ؟

98.14                           شب ز درد پشت و از جوع ِ شكم                       آرزومندم به مُردن دم به دم

98.15                           حال ِ این اسبان چنین خوش با نوا                       من چه مخصوصم به تعذیب و بلا ؟

98.16                           ناگهان آوازۀ پیكار شد                                     تازیان را وقتِ زین و كار شد

98.17                           زخمهای تیر خوردند از عدو                            رفت پیكانها در ایشان، سو به سو

98.18                           از غزا باز آمدند آن تازیان                               اندر آخُر جمله افتاده ستان

98.19                           پایهاشان بسته محكم با نوار                               نعل بندان ایستاده بر قطار

98.20                           می شكافیدند تنهاشان به نیش                             تا برون آرند پیكانها ز ریش

98.21                           آن خر آن را دید، پس گفت: ای خدا                    من به فقر و عافیت دادم رضا

98.22                           زان نوا  بیزارم و زین زخم ِ زشت                     هر كه خواهد عافیت، دنیا  ِبهـِشت

 

99. جواب دادن روباه خر را

99.1                                  گفته روبه: جُستن رزق حلال                            فرض باشد از برای امتثال

99.2                                  عالم ِ اسباب و، رزق ِ بی سبب                          می نیاید، پس مهم باشد طلب

99.3                                  وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْل ِ الله است امر                         تا نباید غصب كردن همچو نمر

99.4                                  گفت پیغمبر: كه بر رزق، ای فتا                        در فرو بسته ست و، بر در قفلها

99.5                                  جنبش و، آمد شدِ ما، و اكتساب                          هست مفتاحی بر آن قفل و حجاب

99.6                                  بی كلید این در گشادن راه نیست                        بی طلب، نان سنت الله نیست

99.7                                  * گر تو بنشینی به چاهی اندرون                       رزق کی آید برت؟ ای ذوفنون

 

100. جواب دادن خر روباه را که امر است به اکتساب و رضا به قسمت ترک کسب نیست

100.1                           گفت خر: ضعفِ توكل باشد آن                          ور نه بدهد نان، كسی كاو داد جان

100.2                           هر كه جوید پادشاهی و ظفر                             كم نیاید لقمۀ نان، ای پسر

100.3                           دام و دَد جمله شده اكال رزق                            نه پی كسب اند و نی حمال ِ رزق

100.4                           جمله را رزّاق روزی میدهد                             قسمت هر یك به پیشش می نهد

100.5                           رزق آید پیش هر كه صبر جُست                        رنج ِ كوششها ز بی صبری توست

 

101. جواب گفتن روباه خر را

101.1                           گفت روبه: آن توكل نادر است                          كم كسی اندر توكل ماهر است

101.2                           گِرد نادر گشتن از نادانی است                           هر كسی را كی ره سلطانی است ؟

101.3                           چون قناعت را پیمبر گنج گفت                          هر كسی را كی رسد گنج ِ نهفت ؟

101.4                           حدّ ِ خود بشناس و بر بالا مپر                           تا نیفتی در نشیبِ شور و  َشر

101.5                           * جهد کن واندر طلب سعیی نما                        چون نداری در توکل صبرها

 

102. باز جواب خر روباه را

102.1                           گفت: این معكوس میگوئی، بدان                        شور و شر، از طمع آید سوی جان

102.2                           از قناعت هیچ كس بیجان نشد                            وز حریصی هیچ كس سلطان نشد

102.3                           نان ز خوكان و سگان نبود دریغ                        كسبِ مردم نیست این باران و میغ

102.4                           وآنچنانكه عاشقی بر رزق زار                          هست عاشق، رزق هم بر رزق خوار

102.5                           گر تو نشتابی، بیاید بر درَت                             ور تو بشتابی دهد دردِ سرت

 

103. در تقریر معنی توكل، حكایت آن زاهد كه توكل را امتحان میكرد و از اسباب منقطع شد و از شهر بیرون آمد و از شوارع دور و در بُن ِ كوهی مهجور، سر بر سر سنگی نهاد و گفت توكل كردم بر سبب سازی و رزاقی تو و از اسباب منقطع شدم تا ببینم سببیتِ توكل را

103.1                           آن یكی زاهد شنید از مصطفی                           كه یقین آید به جان رزق از خدا

103.2                           گر تو خواهی ور نخواهی رزق ِ تو                    پیش تو آید دوان از عشق ِ تو

103.3                           از برای امتحان این مَرد رفت                           در بیابان نزد كوهی خُفت تفت

103.4                           كه ببینم رزق چون آید به من                             تا قوی گردد مرا در رزق، ظن

103.5                           كاروانی راه گم كرد و كشید                              سوی كوه، آن ممتحن را خفته دید

103.6                           گفت: این مرد آن طرف چون است عور              در بیابان، از ره و از شهر  دور

103.7                           ای عجب! مُرده است یا زنده است او                  می نترسد هیچ از گرگ و عدو

103.8                           آمدند و دست بر وی میزدند                              قاصدا، چیزی نگفت آن ارجمند

103.9                           هم نجنبید و نجنبانید سر                                   وانكرد از امتحان هیچ او بصر

103.10                    پس بگفتند: این ضعیفِ بی مراد                         از مجاعت سكته اندر وی فتاد

103.11                    نان بیاوردند و در دیگی طعام                           تا بریزندش به حلقوم و به كام

103.12                    * پس به قاصد، مَرد دندان سخت كرد                 تا بداند صدق ِ آن میعاد، مرد

103.13                    * رحمشان آمد كه او بس بینواست                     وز مجاعت هالكِ مرگ و فناست

103.14                    كارد آوردند و قوم اِشتافتند                               بسته دندانهاش را بشكافتند

103.15                    ریختند اندر دهانش شوربا                                میفشردند اندر آن  نان پاره ها

103.16                    گفت: ای دل، گر چه خود تن میزنی                   راز میدانی و نازی میكنی

103.17                    گفت دل: دانم ، به قاصد میكنم                           رازق است الله بر جان و تنم

103.18                    امتحان زین بیشتر خود چون بود ؟                     رزق سوی صابران خود میرود

103.19                    * تا بدانی واز توکل نگذری                             حرص آوردن چه باشد؟ از خری

103.20                    * بعد از آن بگشاد آن مسکین دهن                     گفت: کردم امتحان ِ رزق، من

103.21                    * هر چه گفتست آن رسول پاک جیب                 هست حقّ و نیست در وی هیچ ریب

 

104. باز جواب روباه، خر را، و تحریض كردن به كسب

104.1                           گفت روبه: این حكایتها بهل                              دستها در كسب زن، جهد المقل

104.2                           دست دادستت خدا، كاری بكـُن                           مكسبی كن، یاری یاری بكـُن

104.3                           هر که او در مكسبی پا مینهد                             یاری یاران دیگر میكند

104.4                           زانكه جملۀ كسب ناید از یكی                            هم دِروگر، هم سقا، هم حایكی

104.5                           چون به انبازی است عالم برقرار                       هر كسی كاری گزیند ز افتقار

104.6                           طبل خواری  در میانه شرط نیست                     راهِ سنت، كار و مكسب كردنیست

 

105. جواب گفتن خر روباه را كه توكل بهترین ِ كسبهاست كه هر كسی محتاجست به توكل، كه ای خدا این كار مرا راست دار و دعا متضمن توكل است، و توكل كسبی است كه به هیچ كسبی دیگر محتاج نیست الی آخره

105.1                           گفت خر:  ِبه از توكل بر رَبی                           می ندانم در دو عالم مكسبی

105.2                           كسبِ شكرش را نمی دانم ندید                           تا كِشد شكر خدا رزق و مزید

105.3                           * خود توکل بهترین ِ کسبهاست                         زآنکه در هر کسب دستت بر خداست

105.4                           * کای خدا کار ِ مرا تو راست آر                       وین دعا هست از توکل در سرآر

105.5                           * در توکل هیچ نبود احتیاج                              فارغی از نقص ِ ریع و از خراج

105.6                           بخششان بسیار شد اندر خطاب                          مانده گشتند از سؤال و از جواب

105.7                           بعد از آن گفتش: بدان در مهلكه                         نهی لا تلقوا بایدی تهلكه

105.8                           صبر در صحرای خشك و سنگ لاخ                  احمقی باشد، جهان ِ حق، فراخ

105.9                           نقل كن ز ینجا به سوی مرغزار                         میچر آنجا، سبزه گردِ جویبار

105.10                    مرغزاری سبز مانند جنان                                سبزه رسته اندر آنجا تا میان

105.11                    ُخرّم آن حیوان كه او آنجا رود                           ُاشتر اندر سبزه ناپیدا بود

105.12                    هر طرف در وی یكی چشمه روان                     اندر آن حیوان مُرَفه در امان

105.13                    از خری او را نمی گفت: ای لعین                      چون تو زآنجائی، چرا زاری چنین؟

105.14                    كو نشاط و فربهی و فرّ ِ تو ؟                            چیست این لاغر تن ِ مضطر تو ؟

105.15                    شرح ِ روضه گر دروغ و زور نیست                 پس چرا چشمت از او مخمور نیست ؟

105.16                    این گدا چشمی و این نادیدگی                             از گدائی توست نز بیگلربگی

105.17                    چون ز چشمه آمدی، چونی تو خشك ؟                 گر تو نافِ آهوئی، كو بوی مشك ؟

105.18                    * گر تو میآئی ز گلزار جنان                            دسته  ُگل کو از برای ارمغان ؟

105.19                    زآنچه میگویی و شرحش میكنی                         چه نشانه در تو ماند؟ ای سنی

 

106. مثل آوردن اشتر در بیان ِ آنكه در مُخبر دولتی فر و اثر آن چون نبینی جای متهم داشتن باشد كه او مقلد است در آن

106.1                           آن یكی پرسید  ُاشتر را كه: هی                          از كجا میآئی؟ ای اقبال پی

106.2                           گفت: از حمام ِ گرم ِ كوی تو                             گفت: خود پیداست از زانوی تو

106.3                           مار ِ موسی دید فرعون ِعنود                            مهلتی میخواست، نرمی مینمود

106.4                           زیركان گفتند: بایستی كه این                             ُتندتر گشتی چو هست او ربّ ِ دین

106.5                           معجزه، گر اژدها، گر مار بُد                            نخوت و خشم ِخدائی اش چه شد ؟

106.6                           ربّ ِ اعلی، گر وی است اندر جلوس                  بهر یك كرمی، چی است این چاپلوس ؟

106.7                           نفس ِ تو تا مستِ  ُنقل است و نبید                       دان كه روحَت خوشۀ غیبی ندید

106.8                           كه علامات است ز آن دیدار ِ نور                       التجافی مِنكِ عَن دار الغرور

106.9                           مرغ چون بر آبِ شوری می تند                         آبِ شیرین را ندیدست او مَدد

106.10                    بلكه تقلید است آن ایمان ِ او                               روی ایمان را ندیده جان ِ او

106.11                    پس خطر باشد مُقلد را عظیم                             از ره و، ره زن، ز شیطان ِ رجیم

106.12                    چون ببیند نور حق  ایمن شود                            ز اضطراباتِ شك او ساكن شود

106.13                    تا كفِ دریا نیاید سوی خاك                               كاصل او آمد، بود در اصطكاك

106.14                    خاكی است آن كف، غریب است اندر آب             در غریبی چاره نبود ز اضطراب

106.15                    چونكه چشمش باز شد و آن نقش خواند                دیو را بر وی دگر دستی نماند

106.16                    گر چه با روباه خر اسرار گفت                          سَرسَری گفت و مقلدوار گفت

106.17                    آب را بستود و، او تایق نبود                             رُخ درید و جامه، او عاشق نبود

106.18                    از منافق، عذر ردّ آمد، نه خوب                         زانكه در لب بود آن، نی در قلوب

106.19                    بوی سیبش هست، جزو سیب نی                        بو در او جز از پی آسیب  نی

106.20                    حملۀ زن در میان ِ كارزار                                نشكند صف، بلكه گردد  كار  زار

106.21                    گر چه می بینی چو شیر اندر صفش                   تیغ بگرفته، همی لرزد كفش

106.22                    وای آنكه عقل ِ او ماده بود                                نفس ِ زشتش نرّ و آماده بود

106.23                    لاجرم مغلوب باشد عقل ِ او                              جز سوی خِسران نباشد نقل ِ او

106.24                    * ای خنك آنكس كه عقلش نر بود                      نفس زشتش ماده و مضطر بود

106.25                    * عقل جزوی اش نر و غالب بود                      نفس انثی را خرد سالب بود

106.26                    حملۀ ماده به صورت هم جریست                       آفتِ او، همچو آن خر، از خریست

106.27                    وصف حیوانی بود بر زن فزون                        زانكه سوی رنگ و بو دارد رُكون

106.28                    رنگ و بوی سبزه زارآن  خر شنید                    جمله حجتها ز طبع او رمید

106.29                    تشنه محتاج مطر شد، و ابر نی                          نفس را جوع البقر شد، صبر نی

106.30                    اسپر ِ آهن بود صبر، ای پدر                             حق نبشته بر سپر "جاء الظفر"

106.31                    صد دلیل آرد مقلد در بیان                                از قیاسی گوید آن را، نز عیان

106.32                    مشك آلود است، اما مشك نیست                         بوی مشك استش، ولی جز پشك نیست

106.33                    تا كه پشكی مشك گردد، ای مرید                        سالها باید در آن روضه چرید

106.34                    َكه نباید خورد و جو همچون خران                     آهوانه در  ُختن چر، ارغوان

106.35                    رو به صحرای ختن با آن نفر                           جز قرنفل، یاسمن، یا  ُگل مچر

106.36                    معده را خو كن بدان ریحان و ُگل                       تا بیابی حكمتِ و قوتِ رُسُل

106.37                    خوی ِ معده زین  َكه و جو باز  ُكن                     خوردن ریحان و  ُگل آغاز كن

106.38                    معدۀ تن سوی كهدان می كِشد                            معدۀ دل سوی ریحان می كِشد

106.39                    هر كه كاه و جو خورد  قربان شود                     هر كه نور ِ حق خورد  قرآن شود

106.40                    نیم ِ تو مشك است و نیمی پُشك بین                      هین میفزا پشك، افزا مشك چین

106.41                    آن مقلد، صد دلیل و صد بیان                            در زبان آرد، ندارد هیچ جان

106.42                    * جان او خالی از آن گفتار او                           کله اش بی مغز زآن اسرار ِ او

106.43                    چونكه گوینده ندارد جان و فر                           گفتِ او را كی بود برگ و ثمر ؟

106.44                    می كند گستاخ مردم را به راه                            او به جان لرزان تر است از برگِ كاه

106.45                    گر حدیثش نیز هم با فر بود                              در حدیثش لرزه هم مضمر بود

 

107. فرق ِ میان دعوتِ شیخ كامل ِ واصل، و میان ِ سخن ناقصان ِ فاضل ِ فضل ِ تحصیلی بر خود بسته

107.1                           شیخ نورانی  ز رَه آگه كند                                پاسخش هم نور را همره كند

107.2                           جهد  ُكن تا مست و نورانی شوی                       تا حدیثت را شود نورش روی

107.3                           هر چه در دوشاب جوشیده شود                         در عقیده طعم ِ دوشابش بود

107.4                           از گزر، و ز سیب و به، و ز گِردكان                  لذت دوشاب یابی تو از آن

107.5                           علم چون در نور حق فر غرده شد                      پس ز علمت نور یابد قوم ِ ُلد

107.6                           هر چه گوئی، باشد آن هم نورناك                       كاسمان هرگز نبارد غیر ِ پاك

107.7                           آسمان شو، ابر شو، باران ببار                          ناودان بارش كند، نبود بكار

107.8                           * آب اندر ناودان عاریتیست                             آب اندر ابر و دریا فطرتیست

107.9                           * فكر و اندیشه ست مثل ِ ناودان                        وحی و مكشوف است ابر و آسمان

107.10                    آبِ باران، باغ ِ صد رنگ آورد                         ناودان، همسایه در جنگ آورد

107.11                    * باز گردم سوی آن روباه و خر                       تا چه سان از راه رفت آن خر، نگر

 

108. زبون شدن خر در دست روباه از حرص علف

108.1                           خر، دو سه حمله به روبه بحث كرد                    چون مقلد بُد، فریبِ او بخَورد

108.2                           طنطنۀ ادراك و بینایی نداشت                            دمدمۀ روبه بر او سكته گماشت

108.3                           حرص خوردن آنچنان كردش ذلیل                     كه زبونش کرد با پانصد دلیل

 

109. حكایت آن مخنث و پرسیدن لوطی از او در حالت لواطه: كه این خنجر از بهر چیست؟ گفت از بهر آنكه اگر کسی با من بَد اندیشد، شكمش بشكافم. لوطی بر سر او آمد و شد میكرد و می گفت: الحمد لله كه من با تو بد نمی اندیشم. بیت من بیت نیست اقلیم است --- هزل من هزل نیست تعلیم است.  إِنَّ اللَّهَ لا یسْتَحْیی أَنْ یضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها، ای فما فوقها فی تغییر النفوس بالانكار، ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا، و آنگه جواب فرماید كه این خواستم "یضِلُّ بِهِ كَثِیراً وَ یهْدِی بِهِ كَثِیرا ً"، كه هر فتنه همچون میزانست بسیار از او سرخ رو شوند و بسیار بی مراد گردند، و لو تا ً ملت فیه قلیلا ً وجدت من نتایجه الشریفة كثیرا فهم من فهم والله الملهم و السلام

109.1                           كنده ای را لوطیی در خانه بُرد                          سر نگون افكند و در وی میفشرد

109.2                           بر میانش خنجری دید آن لعین                           پس بگفت: اندر میانت چیست این ؟

109.3                           گفت: آنكه با من ار یك بَدمنش                           بَد بیندیشد، بدَرم اشكمش

109.4                           گفت لوطی: حمد لله را كه من                            بَد نیندیشیده ام با تو به فن

109.5                           چونكه مَردی نیست، خنجرها چه سود؟                چون نباشد دل، ندارد سود خُود

109.6                           از علی میراث داری ذو الفقار                           بازوی شیر خدا هستت  بیار

109.7                           گر فسونی یاد داری از مسیح                            كو لب و دندان عیسی؟ ای قبیح

109.8                           كشتیی سازی ز توزیع و فتوح                           كو یكی ملاح ِ كشتی همچو نوح

109.9                           بت شكستی گیرم، ابراهیم وار                           كو بُت تن را فدی كردن به نار ؟

109.10                    گر دلیلت هست، اندر فعل آر                             تیغ ِ چوبین را بدو كن ذو الفقار

109.11                    آن دلیلی كو تو را مانع شود                              از عمل آن نقمتِ صانع شود

109.12                    خائفان ِ راه را كردی دلیر                                از همه لرزان تری تو  زیر زیر

109.13                    بر همه درس ِ توكل میكنی                                در هوا تو پشه را رگ میزنی

109.14                    ای مخنث پیش رفته از سپاه                              بر دروغ ِ ریش تو، كیرت گواه

109.15                    چون ز نامردی، دل آکنده بود                            ریش و سبلت، موجب خنده بود

109.16                    توبه ای كن، اشك باران، چون مطر                    ریش و سبلت را ز خنده باز خر

109.17                    داروی مردی بخور اندر عمل                           تا شوی خورشیدِ گرم، اندر حمل

109.18                    * داروی مردی کن و عنین مپوی                      تا بروی آیند صد گون خوب روی

109.19                    معده را بگذار و، سوی دل خرام                        تا كه بی پرده ز حق آید سلام

109.20                    * رستمی گر بایدت خنجر بگیر                         ور به حیزی مایلی، چادر بگیر

109.21                    * رستمی گر مایلی خوشن بپوش                       ور به حیزی راغبی، رو کون فروش

109.22                    یك دو گامی رو، تكلف ساز خَوش                      تا تو را عشقش کِشد اندر برش

109.23                    * بر سر میدان چو مردان پایدار                        تا نگردی مبتلا در پای ِ دار

109.24                    * تا کی از جامۀ زنان، همچون زنان                  در صفِ مردان درا، همچون سنان

 

110. غالب شدن مکر روباه بر استعصام و تعفف خر و كشیدن روبه خر را سوی شیر به بیشه

110.1                           روبه اندر حیله پای خود فشرد                          ریش ِ خر بگرفت و پیش شیر برد

110.2                           مُطرب آن خانقه كو تا كه تفت                           دف زند كه "خر برفت و خر برفت" ؟

110.3                           چونكه خرگوشی بَرَد شیری به چاه                     چون نیارد روبهی خر تا گیاه ؟

110.4                           گوش را بر بند و، افسونها مَخَور                       جز فسون ِ آن ولی ِ دادگر

110.5                           آن فسون ِ خوشتر از حلوای او                          زآنكه صد حلواست خاكِ پای او

110.6                           خُم های خسروانی پُر ز می                              مایه بُرده از دم ِ لبهای وی

110.7                           عاشق ِ می  باشد آن جان ِ بعید                           كاو می ِ لبهای ِ لعلش را ندید

110.8                           آبِ شیرین چون نبیند مرغ ِ كور                         چون نگردد گردِ چشمۀ آبِ شور؟

110.9                           موسی جان سینه را سینا كند                              طوطیان ِ كور را بینا كند

110.10                    خسرو شیرین ِ جان مهمان شدست                      لاجرم در شهر، قند ارزان شدست

110.11                    یوسفان ِ غیب لشكر میكِشند                               تنگهای قندِ مصری میرسند

110.12                    اشتران مصر را رو سوی ما                            بشنوید ای طوطیان بانگِ درا

110.13                    شهر ِ ما فردا پُر از شكـّر شود                           شكـّر ارزان است، ارزان تر شود

110.14                    در شكر غلطید، ای حلوائیان                             همچو طوطی، كوری صفرائیان

110.15                    نیشكر كوبید، كار این است و بس                       جان بر افشانید، یار این است و بس

110.16                    یك  ُترُش در شهر ما اكنون نماند                        چونكه شیرین خسروان را بر نشاند

110.17                    ُنقل بر ُنقل است و، می بر می، هلا                    بر مناره رو  بزن بانگِ صلا

110.18                    سركۀ نُه ساله  شیرین میشود                             سنگِ مرمر، لعل زرّین میشود

110.19                    آفتاب اندر فلك دستك زنان                                ذره ها، چون عاشقان، بازی كنان

110.20                    چشمها مخمور شد از سبزه زار                         ُگل شكوفه میكند بر شاخسار

110.21                    چشم دولت سحر ِ مطلق میكند                            روح شد منصور، انا الحق میزند

110.22                    * شد ز یوسف آن زلیخا نوجوان                        عِشرت از سر گیر،خوش خوش، شادمان

110.23                    * آتشی اندر دل خود بر فروز                           دفع چشم بَد سپندانی بسوز

110.24                    * تو به حال خویشتن میباش شاد                        تا بیابی در جهان ِ جان مُراد

110.25                    گر خری را میبرد روبه ز سَر                           گو ببر، تو خر مباش و غم مخَور

 

111. حكایت آن شخص كه از ترس، خویش را به خانه ای افکند، روی زرد چون زعفران، لبها كبود چون نیل، دست لرزان چون برگِ درخت، خداوندِ خانه پرسید كه: خیر است، چه واقعه است؟ گفت: بیرون خر میگیرند بسخره، گفت: مبارك خر میگیرند، تو خر نیستی چه می ترسی؟ گفت: سخت به جدّ میگیرند، تمییز برخاسته است، امروز ترسم كه مرا خر گیرند.

111.1                           آن یكی در خانه ای ناگه گریخت                        زرد روی و، لب كبود و، رنگ ریخت

111.2                           صاحب خانه بگفتش: خیر هست                        كه همی لرزد تو را، چون پیر، دست

111.3                           واقعه چون است؟ چون بگریختی ؟                     رنگ و رخساره بگو، چون ریختی ؟

111.4                           گفت: بهر ِ سخرۀ شاهِ حرون                             خر همی گیرند مردم از برون

111.5                           گفت: میگیرند خر، ای جان ِ عم                         چون نه ای خر، رو تو را زین چیست غم ؟

111.6                           گفت: بس جدّند و گرم اندر گرفت                      گر خرم گیرند هم، نبود شگفت

111.7                           بهر ِ خر گیری بر آوردند دست                         جدّ جد، تمییز هم برخاسته ست

111.8                           چونكه بی تمییزیان مان سرورند                        صاحبِ خر را به جای خر بَرَند

111.9                           نیست شاهِ شهر ِ ما بیهوده گیر                           هست تمییزش، سمیع است و بصیر

111.10                    آدمی باش و ز خر گیران مترس                        خر نه ای، ای عیسی دوران، مترس

111.11                    چرخ ِ چارم هم ز نور تو پُر است                       حاش لله كه مقامت آخور است

111.12                    تو ز چرخ و اختران هم برتری                         گر چه بهر مصلحت در آخوری

111.13                    میر آخور دیگر و، خر دیگر است                      نی هر آنكو اندر آخور شد خر است

111.14                    میر ِ آخور گرچه در آخور بود                          هر که او را خر بگوید، خر بود

111.15                    چه در افتادیم در دنبال ِ خر ؟                            از گلستان گوی و از گلهای تر

111.16                    از انار و، از ترنج و، شاخ ِ سیب                       وز شراب و شاهدان ِ بی حسیب

111.17                    یا از آن بازان كه كبكان پَروَرَند                         هم نگون اشكم هم آسان میچرند

111.18                    یا از آن دریا كه موجش گوهر است                    گوهرش گوینده و بینش وراست

111.19                    یا از آن مرغان كه  ُگل چین میكنند                     بیضه ها زرّین و سیمین میكنند

111.20                    نردبانهائیست پنهان در جهان                            پایه پایه، تا عنان ِ آسمان

111.21                    هر  ُگرُه را نردبانی دیگر است                          هر روش را آسمانی دیگر است

111.22                    هر یكی از حال ِ دیگر بیخبر                             ملك با پهنا و بی پایان و سر

111.23                    این در آن حیران كه: او از چیست خَوش؟            و آن در این خیره كه حیرت چیستش

111.24                    صحن ِ ارض الله واسع آمده                              هر درختی از زمینی سر زده

111.25                    بر درختان شكر گویان برگ و شاخ                    كه زهی مُلك و، زهی عرصۀ فراخ

111.26                    بلبلان گِرد شكوفه پر گره                                 كه از آنچه میخوری، ما را بده

111.27                    این سخن پایان ندارد، كن رجوع                        سوی آن روباه و شیر و سقم و جوع

 

112. بُردن ِ روباه خر را پیش ِ شیر و جَستن ِ خر از شیر، و عتاب كردن ِ روباه با شیر كه هنوز خر دور بود شتاب كردی، و عذر گفتن و لابه كردن شیر روبه را كه برو دگرباره اش بفریب

112.1                           چونكه روباهش بسوی مرج بُرد                        تا  ُكند شیرش به حمله خُرد و مُرد

112.2                           دور بود از شیر و، آن شیر از نبرد                    تا به نزدیك آمدن صبری نكرد

112.3                           ُگنبدی كرد از بلندی شیر ِ هول                          خود نبودش قوّت و امكان ِ حول

112.4                           خر ز دورش دید و برگشت و گریخت                 تا به پای كوه  تازان نعل ریخت

112.5                           گفت روبه شیر را: ای شاهِ ما                            چون نكردی صبر در وقتِ وغا ؟

112.6                           تا به نزدیكِ تو آید آن غوی                               تا به اندك حمله ای غالب شوی

112.7                           مكر ِ شیطان است تعجیل و شتاب                       لطفِ رحمان است صبر و احتساب

112.8                           دور بود و حمله ای دید و گریخت                      ضعفِ تو ظاهر شد و، آبِ تو ریخت

112.9                           گفت: من پنداشتم بر جاست زور                        خود بُدم از ضعفِ خود نادان و کور

112.10                    * لیک گفتم: زور من بر جا بود                        نی که در من ضعفِ دست و پا بود

112.11                    نیز جوع و حاجتم از حد گذشت                         صبر و عقلم از تجوّع یاوه گشت

112.12                    گر توانی، بار دیگر از خِرَد                              باز آوردن مَر او را مسترد

112.13                    منتِ بسیار دارم از تو من                                 جهد كن، باشد بیاری اش به فن

112.14                    * گر خدا روزی کند آن خر مرا                        بعد از آن بس صیدها بخشم تو را

112.15                    گفت: آری، گر خدا یاری دهد                           بر دل ِ او از عمی مُهری نهد

112.16                    پس فراموشش شود هولی كه دید                        از خری او نباشد این بعید

112.17                    لیك، چون آرم من او را، تو متاز                        تا به بادش ندهی از تعجیل  باز

112.18                    گفت: آری، تجربه كردم كه من                          سخت رنجورم، مخلخل گشتهِ تن

112.19                    تا به نزدیكم نیاید خر تمام                                 من نجنبم، خفته باشم بر قوام

112.20                    رفت روبه، گفت: ای شه همتی                          تا بپوشد عقل ِ او را غفلتی

112.21                    توبه ها كرده است خر با كردگار                       كاو نگردد غرۀ هر نابكار

112.22                    توبۀ او را به فن بر هم زنیم                              ما عدوّ عقل و عهدِ روشنیم

112.23                    كلۀ خر، گوی فرزندان ِ ماست                           فكرتش بازیچۀ دستان ِ ماست

112.24                    عقل كان باشد ز دوران ِ زحل                           پیش ِ عقل ِ ما ندارد آن محل

112.25                    از عطارد، وز زُحَل دانا شد او                          ما ز دادِ كردگار ِ لطف خو

112.26                    عَلَّمَ الانسانَ خم طغرای ماست                           علم عند الله مقصدهای ماست

112.27                    تربیۀ آن آفتابِ روشنیم                                     ربّی الاعلی از آن بر میزنیم

112.28                    تجربه، گر دارد او با این همه                            بشكند صد تجربه زین دمدمه

112.29                    بو كه توبه بشكند آن سست خو                           در رسد شومی اِشكستش در او

 

113. در بیان آن كه نقض ِعهد و توبه موجب بلا بوَد، بلكه باعث مسخ است، چنانكه در حق ِ اصحاب سبت و در حق اصحاب مائدۀ عیسی كه وَ جَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَ الْخَنازِیرَ، و اندر این امت مسخ دل باشد و به قیامت تن را صورتِ دل دهند

113.1                           نقض ِ میثاق و شكستِ توبه ها                           موجب لعنت بوَد در انتها

113.2                           نقض ِ عهد و توبۀ اصحابِ سبت                        موجب مسخ آمد و، اهلاك و مقت

113.3                           پس خدا آن قوم را بوزینه كرد                           چونكه عهد خود شكستند از نبرد

113.4                           اندر این امت  َنبُد مسخ ِ بَدن                              لیك مسخ دل بوَد، ای ذو الفطن

113.5                           چون دل بوزینه گردد آن دلش                           از دل ِ بوزینه شد خوار آن گِلش

113.6                           گر هنر بودی دلش را ز اختبار                          خوار كی بودی ز صورت آن حمار ؟

113.7                           آن سگ اصحاب خوش بُد سیرتش                      هیچ بودی منقصت ز آن صورتش ؟

113.8                           مسخ صورت بود اهل ِ سبت را                         تا ببیند  خلق  ظاهر كبت را

113.9                           از رهِ سِرّ، صد هزاران ِ دگر                            گشته از توبه شكستن، خوك و خر

 

114. دوّم بار آمدن روباه بر ِ آن خر گریخته تا باز بفریبدش

114.1                           پس بیامد زود روبه نزد خر                              گفت خر: از چون تو یاری، الحذر

114.2                           ناجوانمردا، چه كردم من تو را ؟                        كه به پیش اژدها بُردی مرا ؟

114.3                           * ناجوانمردا، چه کردم با تو من؟                      که مرا باشیر کردی پنجه زن ؟

114.4                           موجبِ كین ِ تو با جانم چه بود ؟                        غیر ِ خبثِ جوهر تو؟ ای عنود

114.5                           همچو كژدم، كاو گزد پای فتی                           نارسیده از وی او را آفتی

114.6                           یا چو دیوی كاو عدوی جان ِ ماست                    نارسیده زحمتش از ما و كاست

114.7                           بلكه طبعا ً خصم ِ جان ِ آدمیست                         از هلاكِ آدمی در خُرَمیست

114.8                           از پی هر آدمی او نگسلد                                  خو و طبع ِ زشت خود را كی هلد ؟

114.9                           زانكه خبثِ ذاتِ او بی موجبی                           هست سوی ظلم و عدوان جاذبی

114.10                    هر زمان خواند تو را تا خرگهی                        كاندر اندازد تو را اندر چهی

114.11                    كه فلان جا حوض ِ آب است و عیون                  تا در اندازد به حوضت سر نگون

114.12                    آدمی را با هزاران کرّ و فر                              اندر افكند، آن لعین، در شور و شر

114.13                    آدمی را با همه وحی و نذیر                              اندر افكند، آن لعین، بُردش به بیر

114.14                    بیگناهی، بی گزندِ سابقی                                  كی رسید او را ز آدم ناحقی ؟

114.15                    کی رسید او را ز مردم زشتئی ؟                        کاو دمادم آردم از غم پشته ای

114.16                    گفت روبه: آن طلسم ِ سحر بود                          كه تو را در چشم، آن شیری نمود

114.17                    ور نه من از تو به تن مسكین ترم                       چون شب و روز اندر آنجا میچرم ؟

114.18                    گر نه  ز آن گونه طلسمی ساختی                       هر شكم خواری بدانجا تاختی

114.19                    یك جهان ِ بینوا پُر پیل و ارج                            بی طلسمی كی بماندی سبز مرج ؟

114.20                    من تو را خود خواستم گفتن به درس                   كاینچنین شکلی اگر بینی، مترس

114.21                    لیك رفت از یاد، علم آموزیت                            كه بُدَم مستغرق ِ دل سوزیت

114.22                    دیدمت در جوع  كلب و بی نوا                          می شتابیدم كه آئی تا دوا

114.23                    ور نه با تو گفتمی شرح ِ طلسم                          كآن خیالی می نماید، نیست جسم

114.24                    * شد فراموش آنکه گویم مر تو را                     حال ِ آن شکل ِ مهیبِ دلربا

 

115. جواب گفتن ِ خر روباه را

115.1                           گفت خر: رو هین ز پیشم، ای عدو                     تا نبینم روی تو، ای زشت رو

115.2                           آن خدائی كه تو را بد بخت كرد                         روی زشتت را كریه و سخت كرد

115.3                           با كدامین روی میآئی به من ؟                            این چنین سغری ندارد كرگدن

115.4                           رفته ای در خون و جانم آشكار                          كه "تو را من رهبرم در مرغزار"

115.5                           تا بدیدم روی عزرائیل را                                 باز آوردی فن و تسویل را

115.6                           گر چه من ننگِ خرانم  یا خرم                           جان ورم، جان دارم، این را كی خرم؟

115.7                           آنچه من دیدم ز هول ِ بی امان                           طفل دیدی، پیر گشتی در زمان

115.8                           بی دل و جان، از نهیبِ آن شكوه                        سر نگون خود را در افکندم ز كوه

115.9                           بسته شد پایم در آن دم از نهیب                          چون بدیدم آن عذابِ بی حجیب

115.10                    عهد كردم با خدا: كای ذوالمنن                          بر گشا زین بستگی تو پای من

115.11                    تا ننوشم وسوسۀ كس بعد از این                         عهد كردم، نذر كردم، ای معین

115.12                    حق گشاده كرد آن دم، پای من                           ز آن دعا و، زاری و، هیهای من

115.13                    ور نه اندر من رسیدی شیر ِ نر                          چون بُدی در زیر ِ پنجۀ شیر،  خر ؟

115.14                    باز بفرستادت آن شیر ِعرین                             سوی من، از مكر، ای بئس القرین

115.15                    حقّ ِ ذاتِ پاكِ اللهُ الصمد                                   كه بوَد به، مار ِ بَد، از یار ِ بَد

115.16                    مار ِ بَد  جانی ستاند از سلیم                              یار ِ بَد آرد سوی نار ِ مقیم

115.17                    * مار ِ بَد زخم ار  زند بر جان زند                     یار ِ بَد بر جان و بر ایمان زند

115.18                    از قرین، بی قول و گفت و گوی ِ او                   خو بدزدد دل نهان از خوی ِ او

115.19                    چونكه او افكند بر تو سایه را                            دزدد آن بیمایه از تو مایه را

115.20                    عقل ِ تو گر اژدهائی گشت  مست                       یار ِ بَد آنرا زُمرّد دان كه هست

115.21                    دیدۀ عقلت بدو بیرون جهد                                طعن اوت، اندر كفِ طاعون نهد

115.22                    * در جهان نبود بَتر از یار ِ بَد                           مین مرا عین الیقین گشتست خَود

 

116. پاسخ دادن روباه خر را دیگر بار

116.1                           گفت روبه: صافِ ما را دُرد نیست                     لیك، تخییلاتِ  وهمی  خُرد نیست

116.2                           این همه وهم ِ تو است، ای ساده دل                    ور نه با تو، نه غشی دارم، نه غل

116.3                           از خیال ِ زشتِ خود منگر به من                        بر مُحبّان، از چه داری سوء ظن ؟

116.4                           ظنّ ِ نیكو بر  بر اخوان ِ صفا                            گر چه آید ظاهر از ایشان جفا

116.5                           این خیال و وهم بَد چون شد پدید                        صد هزاران یار را از هم بُرید

116.6                           مُشفقی گر كرد جور و امتحان                           عقل می باید كه نبود بَد گمان

116.7                           خاصه من بَد رگ نبودم، زشت قسم                    آنچه دیدی بَد نبُد، بود آن طلسم

116.8                           ور بُدی بَد آن سگالش قدر را                            عفو فرمایند از یاران خطا

116.9                           عالم ِ وهم و خیال و طبع و بیم                          هست رهرو را  یكی سدّ ِعظیم

116.10                    نقشهای این خیال ِ نقش بند                                چون خلیلی را كه  ُكه بُد، شد گزند

116.11                    گفت: هذا رَبِّی، ابراهیم ِ راد                              چونكه اندر عالم ِ وَهم اوفتاد

116.12                    ذكر ِ كوكب را چنین تأویل گفت                         آن كسی كه گوهر ِ تأویل سُفت

116.13                    عالم ِ وهم و خیال و چشم بند                             آنچنان  ُكه را ز جای خویش  َكند

116.14                    تا كه "هذا رَبِّی" آمد قال ِ او                              خربط و خر را چه باشد حال ِ او ؟

116.15                    غرق گشته عقلهای چون جبال                           در بحار ِ وهم و گرداب خیال

116.16                    * عقل ِ ثابت تر ز  ُکه را وهم بین                      گرچه فرمودست گفتن آن امین

116.17                    كوهها را هست زین طوفان فضوح                    كو امانی جز كه در كشتی نوح ؟

116.18                    زین خیال ِ ره زن ِ راهِ یقین                               گشت هفتاد و دو ملت  اهل ِ دین

116.19                    مردِ ایقان رَست از وَهم و خیال                         موی ابرو را نمیگوید هلال

116.20                    و آنكه را نور ِ عمر نبود سند                            موی ابروی كژی  راهش زند

116.21                    صد هزاران كشتی با هول و سهم                       تخته تخته گشته در دریای وهم

116.22                    كمترین  فرعون ِ چُیستِ  فیلسوف                      ماه او در برج وهمی در خسوف

116.23                    كس نداند  روسبی زن كیست آن                         وآنكه داند نبودش بر خود گمان

116.24                    چون تو را وهم ِ تو دارد خیره سر                      از چه  َگردی گِردِ وهم ِ آن دگر

116.25                    عاجزم من از منیّ ِ خویشتن                              چه نشینی  پُر منی  تو پیش ِ من ؟

116.26                    از من و ما هر که این در میزند                         عاشق خویش است و بر لا می تند

116.27                    بی من و مائی  همی جویم به جان                      تا شوم من گوی آن خوش صولجان

116.28                    هر كه بی من شد، همه من ها در اوست               یار جمله شد  چو خود را نیست دوست

116.29                    آینه بی نقش شد  یابد بها                                   زانكه شد حاكی  ز جملۀ نقشها

 

117. حكایت شیخ محمد سر رزی غزنوی قدس الله سرّه و ریاضت او که هر شب افطار ببرگ رز میکرد جهت ذلّ نفس خود

117.1                           زاهدی، در غزنی، از دانش مزی                      بُد محمد نام و، كنیت سر رزی

117.2                           بود افطارش سر ِ رز هر شبی                           هفت سال او دایم اندر مطلبی

117.3                           بس عجائب دید از شاهِ وجود                             لیك مقصودش جمال ِ شاه بود

117.4                           بر سر  ُكه رفت آن  از خویش سیر                     گفت: بنما، یا فتادم من به زیر

117.5                           گفت: نامد نوبت آن مكرمت                              ور فرو افتی نمیری، نكشمَت

117.6                           او فرو افكند خود را از  وداد                            در میان ِعمق ِآبی اوفتاد

117.7                           چون نمُرد از نكس آن جان سیر مَرد                   از فراق مرگ  بر خود نوحه كرد

117.8                           كاین حیات او را چو مرگی مینمود                     كار پیشش باژگونه گشته بود

117.9                           موت را از غیب میكرد او كدی                         "ان فی موتی حیاتی" میزدی

117.10                    موت را چون زندگی قابل شده                           با هلاكِ جان ِ خود  یكدل شده

117.11                    سیف و خنجر، چون علی، ریحان ِ او                  نرگس و نسرین عدوی جان ِ او

117.12                    بانگ آمد: رو  ز صحرا سوی شهر                    طرفه بانگی از ورای سرّ  و جهر

117.13                    گفت: ای دانای رازم مو به مو                          چه كنم در شهر از خدمت ؟  بگو

117.14                    گفت: خدمت آنكه بهر ذلّ نفس                           خویش را سازی تو چون عباس دبس

117.15                    مدتی از اغنیا  زر می ستان                              پس به درویشان ِ مسكین میرسان

117.16                    خدمتت این است، تا یك چند گاه                         گفت: سمعا ً طاعة ً ای جان پناه

117.17                    بس سؤال و بس جواب و ماجرا                         بُد میان زاهد و ربّ الوری

117.18                    كه زمین و آسمان پُر نور شد                             در مقالات آن همه مذكور شد

117.19                    لیك كوته كردم آن گفتار را                               تا ننوشد هر خسی اسرار را

 

118. آمدن شیخ بعد از چندین سال از بیابان به شهر غزنین و زنبیل گردانیدن او به اشارت غیبی و تفرقه كردن آنچه جمع آید بر فقرا. هر كه را جان ز عز لبیك است --- نامه بر نامه، پیك بر پیك است. چنانكه روزن خانه باز باشد آفتاب و ماهتاب و باران و نامه و غیره منقطع نباشد

118.1                           رو به شهر آورد آن فرمان پذیر                         شهر ِغزنین گشت از رویش مُنیر

118.2                           از فرح  خلقی به استقبال رفت                           او در آمد از رَه دزدیده  تفت

118.3                           جمله اعیان و مهان برخاستند                            قصرها از بهر ِ او آراستند

118.4                           گفت: من از خود نمائی نامدم                            جز به خواری و گدائی نامدم

118.5                           نیستم در عزم ِ قال و قیل من                             در به در گردم  به كف زنبیل  من

118.6                           بنده فرمانم كه امر است از خدا                          كه گدا باشم، گدا باشم، گدا

118.7                           در گدائی لفظ نادر ناورم                                  جز طریق ِ نر گدایان نسپرم

118.8                           تا شوم غرق ِ مذلت من تمام                              تا سقطها بشنوم از خاص و عام

118.9                           امر حق جان است و، من آن را تبع                     او طمع فرمود ذلّ من  قنع

118.10                    چون طمع خواهد ز من سلطان ِ دین                    خاك بر فرق ِ قناعت بعد از این

118.11                    او مذلت خواست، كی عزت تنم ؟                       او گدائی خواست، كی میری كنم ؟

118.12                    بعد از این كدیه و مذلت  جان ِ من                      بیست عباس اند در انبان ِ من

118.13                    شیخ در میگشت و زنبیلی به دست                      "شی ء لله" خواجه، توفیقیت هست ؟

118.14                    برتر از كرسی و عرش اسرار ِ او                      شی ء لله، شی ء لله، كار ِ او

118.15                    انبیا هر یك همین فن میزنند                               خلق ِ مفلس كدیه ایشان میكنند

118.16                    أَقْرَضُوا الله، أَقْرِضُوا الله، میزنند                        باژگون بر "انصروا الله" می تنند

118.17                    دربدر این شیخ می آرد نیاز                              بر فلك، صد در، برای شیخ  باز

118.18                    كان گدائی که به جدّ میكرد او                            بهر ِ یزدان بود، نی بهر ِ گلو

118.19                    ور بكردی نیز از بهر ِ گلو                               آن گلو از نور ِ حق دارد غلو

118.20                    در حق ِ او خورد، نان و شهد و شیر                   به ز چله، وز سه روزۀ صد فقیر

118.21                    نور می نوشد، مگو نان میخورد                        لاله میكارد، به صورت میچرد

118.22                    چون شراری  كاو خورد روغن ز شمع               نور افزاید ز خوردش بهر ِ جمع

118.23                    نان خوری را گفت حق: لا تسرفوا                     نور خوردن را نگفته ست "اكتفوا"

118.24                    آن گلوی ابتلا بُد وآن کلوا                                 فارغ از اسراف و، ایمن از غلو

118.25                    امر و فرمان بود، نی حرص و طمع                   آن چنان جان، حرص را نبود تبَع

118.26                    گر بگوید كیمیا، مس را بده                               تو به من، خود را طمع نبود فره

118.27                    * آن گدائی  که بجدّ میکرد او                            بود از آثار حکمتهای هو

118.28                    گنجهای خاك تا هفتم طبق                                 عرضه كرده بود پیش ِ شیخ ِ حق

118.29                    شیخ گفتا: خالقا، من عاشقم                               ور بجویم غیر ِ تو، من فاسقم

118.30                    هشت جنت گر در آرم در نظر                          ور كنم خدمت من از خوفِ سقر

118.31                    مؤمنی باشم سلامت جوی  من                           زانكه این هر دو بود  حظ ّ بدن

118.32                    عاشقی، كز عشق ِ یزدان خورد قوت                  صد بَدَن پیشش نیرزد ترّه توت

118.33                    وین بدَن كه دارد آن شیخ فطن                           چیز دیگر گوی و، كم خوانش بدَن

118.34                    عاشق ِعشق ِ خدا، وآنگاه مُزد ؟                         جبرئیل ِ موتمن، وآنگاه دزد ؟

118.35                    عاشق ِ آن لیلی كور و كبود                               مُلكِ عالم پیش او یك ترّه بود

118.36                    نزد او یكسان شده بُد خاك و زر                         زر چه باشد؟ كه نبُد جان را خطر

118.37                    شیر و گرگ و دَد از او واقف شده                     همچو خویشان گِرد او جمع آمده

118.38                    كاین شدست از خوی حیوان  پاك  پاك                 پُر ز عشق و لحم و شحمش زهرناك

118.39                    زهر ِ دَد باشد شكر ریز ِ خِرَد                            زانكه نیكِ نیك باشد ضدِّ بَد

118.40                    لحم ِعاشق را نیارد خورد دَد                             عشق معروف است پیش ِ نیك و بَد

118.41                    ور خورد خود فی المثل دام و دَدَش                    زهر گردد لحم عاشق، بُكشدش

118.42                    هر چه جز عشق است شد مأكول ِعشق                دو جهان یك دانه پیش ِ نول ِعشق

118.43                    دانه ای، مَر مرغ را هرگز خورد ؟                    كاهدان مَر اسب را هرگز چرَد ؟

118.44                    بندگی كن تا شوی عاشق  َلعلّ                           بندگی كسب است، آید در عمل

118.45                    بنده، آزادی طمع دارد ز جَد                              عاشق آزادی نخواهد تا ابَد

118.46                    بنده، دایم خلعت و ادرار جوست                        خلعتِ عاشق، همه دیدار ِ اوست

118.47                    در نگنجد عشق در گفت و شنید                         عشق دریائیست، قعرش ناپدید

118.48                    قطره های بحر را نتوان شمُرد                          هفت دریا پیش آن بحر است خُرد

118.49                    این سخن پایان ندارد، ای فلان                           باز رو در قصۀ شیخ ِ زمان

 

119. در معنی لولاك لما خلقتَ الافلاك

119.1                           شد چنین شیخی گدای كو به كو                          عشق آمد لا ابالی، اتقوا

119.2                           عشق جوشد بحر را مانندِ دیگ                          عشق ساید كوه را مانندِ ریگ

119.3                           عشق بشكافد فلك را صد شكاف                         عشق لرزاند زمین را از گزاف

119.4                           با محمد بود عشق ِ پاك  جفت                            بهر ِعشق ِ او خدا "لولاك" گفت

119.5                           منتهی در عشق، او چون بود فرد                       پس مر او را ز انبیا تخصیص كرد

119.6                           گر نبودی بهر ِعشق ِ پاك را                             كی وجودی دادمی افلاك را ؟

119.7                           من بدان افراشتم چرخ ِ سنی                              تا علوّ عشق را فهمی كنی

119.8                           منفعتهای دگر آید ز چرخ                                 آن چو بیضه تابع آید، این چو فرخ

119.9                           خاك را من خوار كردم یك سری                        تا ز ذلّ عاشقان بوئی بَری

119.10                    خاك را دادیم سبزی و نوی                               تا ز تبدیل ِ فقیر آگه شوی

119.11                    با تو گویند این جبال ِ راسیات                            وصفِ حال عاشقان  اندر ثبات

119.12                    گر چه آن معنیست، و این نقش، ای پسر              تا به فهم تو شود نزدیك تر

119.13                    غصه را با خار تشبیهی كنند                             آن نباشد، لیك تنبیهی كنند

119.14                    آن دل ِ قاسی كه سنگش خواندند                         نامناسب بُد، مثالی راندند

119.15                    در تصور در نیاید عین ِ آن                               عیب بر تصویر نِه، نفیش مدان

 

120. رفتن آن شیخ به خانۀ امیری بهر كدیه روزی چهار بار با زنبیل به اشارت غیبی، و عتاب كردن امیر او را بدان وقاحت، و عذر آوردن شیخ امیر را

120.1                           شیخ روزی چار كرّت  چون فقیر                       بهر كدیه رفت در قصر ِ امیر

120.2                           در  َكفـَش زنبیل و "شی ء لله" زنان                    خالق ِ جان می بجوید تای نان

120.3                           نعلهای باژگونه ست، ای پسر                            عقل ِ كلی را كند هم خیره سر

120.4                           چون امیرش دید، گفتش: ای وقیح                      گویمت چیزی، منه نامم شحیح

120.5                           * ای خس ِ بی شرم، چند این جست و جو؟           تا کی و تا چند با رزق ِ دو تو ؟

120.6                           این چه سغریّ و، چه روی است و، چه كار؟        كه به روزی اندر آئی چار بار

120.7                           كیست اینجا، شیخ، اندر بندِ تو ؟                         من ندیدم نر گدا مانندِ تو

120.8                           حرمت و آب گدایان بُرده ای                             این چه عباسی زشت آورده ای ؟

120.9                           غاشیه بر دوش تو عباس ِ دبس                          هیچ ملحد را مباد این نفس ِ نحس

120.10                    گفت: امیرا، بنده فرمانم، خموش                        ز آتشم آگه نه ای، چندین مجوش

120.11                    بهر ِ نان در خویش حرص ار دیدمی                   اِشكم نان خواره را بدریدمی

120.12                    هفت سال، از سوز ِ عشق ِ جسم پز                     در بیابان خورده ام من برگِ رز

120.13                    تا ز برگِ خشك و تازه خوردنم                          سبز گشته بود این رنگِ تنم

120.14                    تا تو باشی در حجابِ بوالبشر                            سَرسَری در عاشقان كمتر نگر

120.15                    زیركان كه موی را بشكافتند                             علم ِ هیئت را به جان دریافتند

120.16                    علم ِ نیرنجات و سحر و فلسفه                           گر چه نشناسند حقّ المعرفه

120.17                    لیك كوشیدند تا امكان ِ خود                               بر گذشتند از همه اقران ِ خود

120.18                    عشق، غیرت كرد و خود را در كشید                  شد چنین خورشید ز یشان ناپدید

120.19                    نور چشمی كه به روز استاره دید                       آفتابی چون از او رو در كشید ؟

120.20                    زین گذر كن، پندِ من بپذیر هین                          عاشقان را تو به چشم ِ عشق بین

120.21                    وقت  نازك گشته و جان در رصد                      با تو نتوان گفت ایندم عذر خَود

120.22                    فهم كن، موقوفِ آن گفتن مباش                          سینه های عاشقان كمتر خراش

120.23                    نی، گمانی بُرده ای تو زین نشاط                        حزم را مگذار و میكن احتیاط

120.24                    واجب است و، جایز است و، مستحیل                 این وسط را گیر در حزم، ای دخیل

 

121. گریان شدن امیر از نصیحتِ شیخ و عكس ِ صدق ِ او بر وی زدن و ایثار كردن مخزن بعد از گستاخی و استعصام شیخ و قبول ناكردن و گفتن كه من بی اشارتی نیارم تصرف كردن

121.1                           این بگفت و، گریه در شد های های                    اشك، غلطان بر رُخ او، جای جای

121.2                           صدق او هم بر ضمیر ِ میر زد                          عشق هر دَم طرفه دیگی می پزد

121.3                           صدق ِعاشق، بر جمادی می تند                         چه عجب گر بر دل ِ دانا زند ؟

121.4                           صدق ِ موسی، بر عصا و كوه زد                      بلكه بر دریای پُر اشكوه زد

121.5                           * صدق ِ احمد بر جمال ِ ماه زد                         بلكه بر خورشیدِ رخشان  راه زد

121.6                           رو به رو آورده هر دو در نفیر                         گشته گریان، هم امیر و هم فقیر

121.7                           ساعتی بسیار چون بگریستند                             گفت میر او را كه: خیز ای ارجمند

121.8                           هر چه خواهی از خزانه بر گزین                       گر چه استحقاق داری صد چنین

121.9                           خانه آن توست، هر چت میل هست                     بر گزین، خود هر دو عالم اندك است

121.10                    گفت: دستوری ندادندم چنین                              كه به دست خویش چیزی بر گزین

121.11                    من ز خود نتوانم این كردن فضول                     كه كنم من این دَخیلانه دخول

121.12                    این بهانه كرد و مهره در ربود                           مانع آن بُد كه عطا صادق نبود

121.13                    گرچه صادق بود و، بی غل بود و خشم               شیخ را هر صدق می نامد به چشم

121.14                    گفت: فرمانم چنین داده ست اله                          كه گدایانه برو چیزی بخواه

121.15                    * ما گدایانه از این در خواستیم                          ورنه از اموال بی پرواستیم

 

122. اشارت آمدن از غیب به شیخ، كه این دو سال به فرمان ما بستدی و دادی، بعد از این بده و مستان. دست در زیر حصیر میكن كه آن را چون انبان ابو هریره گردانیم، که هر چه خواهی بیابی عالمیان را یقین شود كه ورای این  عالمی است كه خاك به كف بگیری زر شود، مُرده در آن آید، زنده شود، نحس اكبر در آن آید، سعدِ اكبر شود، كفر ایمان شود، زهر تریاق گردد، نه داخل این عالم است نه خارج، نه فوق و نه تحت، نه متصل نه منفصل، بی چون و چگونه، و هر لحظه او را هزار اثر و نمونه، چنانكه صنعت دست با  دست، و غمزۀ چشم با چشم و فصاحت زبان با زبان، نه داخل است و نه خارج، و نه متصل و نه منفصل، و العاقل یكفیه الاشاره

122.1                           تا دو سال این كار كرد آن مردِ كار                     بعد از آن  امر آمدش از كردگار

122.2                           بعد از این  میده، ولی از كس مخواه                    ما بدادیمت ز غیب این دستگاه

122.3                           هر كه خواهد از تو، از یك تا هزار                    دست در زیر حصیرت كن بر آر

122.4                           هین، ز گنج ِ رحمتِ بی مرّ  بدِه                         در كفِ تو، خاك گردد زر، بده

122.5                           هر چه خواهندت بده، مندیش از آن                     دادِ یزدان را تو بیش از بیش دان

122.6                           در عطای ما  نه تحسیر و نه كم                         نه پشیمانی، نه حسرت، زین كرم

122.7                           دست، زیر بوریا  ُكن، ای سند                           از برای روی پوش ِ چشم ِ بد

122.8                           پس ز زیر بوریا پُر كن تو مشت                        دِه به دستِ سائل ِ اشكسته پُشت

122.9                           بعد از این از اجر ِ ناممنون بدِه                          هر كه خواهد گوهر ِ مكنون  بدِه

122.10                    رو "یدُ اللهِ فَوْقَ أَیدِیهِمْ " تو باش                         همچو دستِ حق، گزافه رزق پاش

122.11                    وام داران را ز عهده  وا رهان                          همچو باران سبز كن فرش ِ جهان

122.12                    بود یك سال دگر كارش همین                            كه بدادی زر  ز كیسۀ ربّ ِ دین

122.13                    زر شدی خاكِ سیه اندر كفش                             حاتم طائی، گدائی در صفش

 

123. دانستن شیخ ضمیر سائلان را بی گفتن و دانستن ِ قدر وام ِ وام داران بی گفتن، كه نشان ایشان باشد كه ُاخرج بصفاتی الی خلقی فمن یراک فقد رآنی

123.1                           حاجت خود گر نگفتی آن فقیر                           او بدادی و بدانستی ضمیر

123.2                           * پیش او، روشن ضمیر ِ هر کسی                     از فقیر و، وام دار و مفلسی

123.3                           هر چه در دل داشتی آن پُشت خم                       قدر ِ آن دادی، نه بسیار و نه كم

123.4                           پس بگفتندش: چه دانستی كه او                         این قدر اندیشه دارد؟ ای عمو

123.5                           او بگفتی: خانۀ دل خلوت است                          خالی از كدیه، مثال ِ جنت است

123.6                           اندر آن جز عشق ِ یزدان  كار نیست                   جز خیال ِ وصل ِ او  دیار نیست

123.7                           خانه را من روفتم از نیك و بَد                           خانه ام پُر گشت از عشق ِ احد

123.8                           هر چه بینم اندر او  غیر خدا                             آن ِ من نبود، بود عكس ِ گدا

123.9                           گر در آبی، نخل یا عرجون نمود                        جز ز عكس نخلۀ بیرون نبود

123.10                    در تگِ آب ار ببینی صورتی                            عكس بیرون باشد آن نقش، ای فتی

123.11                    لیك تا آب از قذر خالی شدن                              تنقیه شرط است  در جوی بدن

123.12                    تا نماند تیرگی و خس در او                              تا امین گردد، نماید عكس ِ رو

123.13                    جز گِل آبه در تنت كو؟ ای مقلّ                          آب صافی كن ز گِل، ای خصم ِ دل

123.14                    تو بر آنی هر دمی، كز خواب و خور                  خاك ریزی اندر این جو بیشتر

 

124. سبب دانستن ضمیرهای خلق

124.1                           چون درون ِ آب از آنها خالی است                     عكس روها از برون در آب جَست

124.2                           * پس مصفا کن درون ِ خویش را                      تا بدانی سرّ هر درویش را

124.3                           پس تو را باطن مصفا ناشده                              خانه پُر از دیو و نسناس و دَدِه

124.4                           ای خر، از استیزه مانده در خری                       كی ز ارواح مسیحا بو بَری ؟

124.5                           كی شناسی گر خیالی سر كند ؟                          كز كدامین مكمنی سر برزند ؟

124.6                           چون خلالی می شود در زهدِ تن                        تا خیالات از درونه روفتن

124.7                           * این خیال کج بروب از اندرون                       تا نگرداند تو را ز اهل برون

 

125. غالب شدن مكر روباه و زبون شدن خر از حرص

125.1                           خر بسی كوشید و او را دفع گفت                       لیك جوع الكلب با خر بود جفت

125.2                           غالب آمد حرص و صبرش، شد ضعیف              بس گلوها كه بُرَد عشق ِ رغیف

125.3                           ز آن رسولی كش حقایق داد دست                      "كاد فقر ان یكون كفر" آمدست

125.4                           گشته بود آن خر مجاعت را اسیر                       گفت: اگر مكر است یكره مُرده گیر

125.5                           زین عذابِ جوع، باری وا رهم                          گر حیات این است، من مُرده  به ام

125.6                           گر خر اول توبه و سوگند خَورد                        عاقبت هم از خری خبطی بكرد

125.7                           حرص، كور و احمق و نادان كند                       مرگ را بر احمقان آسان كند

125.8                           هست آسان مرگ بر جان ِ خران                        كه ندارند آبِ جان ِ جاودان

125.9                           چون ندارد جان ِ جاویدان شقیست                       جرأت او بر اجل، از احمقیست

125.10                    جهد كن تا جان مخلد گرددت                             تا به روز مرگ  برگی باشدت

125.11                    اعتمادش نیز بر رازق نبود                               كه بر افشاند بر او از غیب جود

125.12                    تا كنونش، فضل، بی روزی نداشت                    گر چه گه گه بر تنش جوعی گماشت

125.13                    گر نباشد جوع، صد رنج ِ دگر                           از پی هیضه بر آرد از تو سر

 

126. در فضیلت جوع و احتما

126.1                           * رنج ِ جوع اولی بود خود ز آن علل                 هم به لطف و، هم به خفت، هم عمل

126.2                           رنج ِ جوع، از رنجها پاكیزه تر                          خاصه در جوع است  صد نفع و هنر

126.3                           جوع خود سلطان داروهاست هین                      جوع در جان نِه، چنین خوارش مبین

126.4                           * جوع نور چشم باشد در بصر                         جوع باشد قابلیت در نظر

126.5                           جمله ناخوش، از مجاعت خوش شود                  جمله خوشها بی مجاعتهاست رد

 

127. تمثیل در صبر و قناعت

127.1                           آن یكی میخورد نان ِ فخفره                               گفت سائل: چون بدین داری شره ؟

127.2                           گفت: جوع از صبر چون دو تا شود                   نان ِ جو در پیش من حلوا شود

127.3                           پس توانم كه همه حلوا خورم                             چون كنم صبری، صبورم لا جرم

127.4                           خود نباشد جوع  هر كس را زبون                      كاین علف زاریست، ز اندازه برون

127.5                           جوع، مر خاصان حق را داده اند                       تا شوند از جوع  شیر ِ زورمند

127.6                           جوع هر جلفِ گدا را كی دهند ؟                        چون علف كم نیست، پیش او نهند

127.7                           كه بخور تو هم بدین ارزانئی                             تو نه ای مرغاب، مرغ ِ نانئی

127.8                           * نبود اندر سر تو را جز فکر ِ نان                    ناید اندر خاطرت جز ذکر ِ آن

127.9                           * بعد چندین سال حاصل چیستت؟                      جوع  مُردن، به بود زین زیستت

 

128. حكایت مریدی كه شیخ از حرص و ضمیر او آگاه شد و او را نصیحت كرد بر زبان و در ضمن نصیحتِ قوتِ توّكل بخشیدش، به امر حق

128.1                           شیخ می شد با مریدی، بی درنگ                       سوی شهری، نان در آنجا بود  تنگ

128.2                           ترس ِ جوع و قحط، در جان ِ مرید                     هر دمی میگشت از غفلت مزید

128.3                           شیخ واقب بود وآگاه از ضمیر                           گفت او را: چند باشی در زحیر ؟

128.4                           از برای غصۀ نان سوختی                               دیدۀ صبر و توكل دوختی

128.5                           تو نه ای ز آن نازنینان ِعزیز                            كه تو را دارند بی جوز و مویز

128.6                           جوع، رزق ِ جان ِ خاصان ِ خداست                    كی زبون ِ همچو تو گیج ِ گداست ؟

128.7                           باش فارغ، تو از آنها نیستی                              كاندر این مطبخ تو بی نان بیستی

128.8                           كاسه بر كاسه ست و، خوان بر خوان مُدام           از برای این شكم خواران ِ عام

128.9                           چون بمیری، میدود نان پیش پیش                       كای ز بیم ِ بی نوائی  ُكشته خویش

128.10                    تو برفتی، ماند نان، بر خیز گیر                         ای بكشته خویش را اندر زحیر

128.11                    * بر سر هر لقمه بنوشته عیان                          کز فلان بن، فلان بن، فلان

128.12                    هین توكل كن، ملرزان پا و دست                       رزق ِ تو، بر تو، ز تو عاشق تر است

128.13                    عاشق است و میزند او مول مول                       کاو ز بی صبریت داند، ای فضول

128.14                    گر تو را صبری بُدی، رزق آمدی                      خویش را، چون عاشقان، بر تو زدی

128.15                    این تب و لرزه  ز خوفِ جوع چیست ؟               در توكل  سیر میتانید زیست

 

129. حكایت آن گاو حریص كه هر روزه صحرا را پُر علف بیند و بچرد تا فربه شود، و تا فردا از غم روزی لاغر گردد، و سالهاست که او همچنین می بیند و اعتماد نمی کند

129.1                           یك جزیره هست سبز اندر جهان                         اندر او گاوی است  تنها، خوش دهان

129.2                           جمله صحرا را چرَد او تا به شب                       تا شود زفت و عظیم و منتجب

129.3                           شب ز اندیشه، كه فردا چه خورم ؟                     گردد او چون تار ِ مو، لاغر ز غم

129.4                           چون بر آید صبح، بیند سبز دشت                       تا میان رُسته، قصیل سبز كشت

129.5                           اندر افتد گاو با جوع البقر                                تا به شب آن را چرد او سر به سر

129.6                           تا که زفت و فربه و لمتر شود                           آن تنش از پیه و قوّت پُر شود

129.7                           باز شب اندر تب افتد از فزع                            تا شود لاغر ز خوفِ منتجع

129.8                           كه چه خواهم خورد فردا وقتِ خَور ؟                 سالها این است كار این بقر

129.9                           هیچ نندیشد كه چندین سال  من                           میخورم زین سبزه زار و زین چمن

129.10                    هیچ روزی كم نیامد روزی ام                           چیست این ترس و غم و دل سوزی ام ؟

129.11                    باز، چون شب میشود، آن گاو ِ زفت                   میشود لاغر، كه آوه، رزق رفت

129.12                    نفس، آن گاو است و، آن دشت، این جهان            كه همی لاغر شود از خوفِ نان

129.13                    كه چه خواهم خورد مستقبل؟ عجب!                   لوت، فردا از كجا سازم طلب ؟

129.14                    سالها خوردی و، كم نامد ز خَور                        تركِ مستقبل كن و، ماضی نگر

129.15                    لوت و پوتِ خورده را هم یاد آر                        منگر اندر غابر و، كم باش زار

129.16                    * قصۀ این گاو را یکسوی نه                           زان خر و زان شیر ِ نر پیغام دِه

 

130. صید كردن شیر آن خر را، و تشنه شدن شیر از كوشش، رفت به چشمه تا آب خورد، تا باز آمدن شیر جگربند و دل و جگر نیافت، از روبه پرسید كه: كو دل و جگر؟ روبه گفت: اگر او را دل و جگر بودی آنچنان سیاستی دیده بود آن روز، و به هزار حیله جان بُرده، كی بر تو باز آمدی؟ لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ

130.1                           بُرد خر را روبهك تا پیش ِ شیر                          پاره پاره كردش آن شیر ِ دلیر

130.2                           تشنه شد از كوشش  آن سلطان ِ دَد                      رفت سوی چشمه تا آبی خورد

130.3                           روبهك خورد آن جگر بند و دلش                       آن زمان، چون فرصتی شد حاصلش

130.4                           شیر چون وا گشت از چشمه به خَور                   جُست دل از خر، نه دل بُد، نه جگر

130.5                           گفت روبه را: جگر كو؟ دل چه شد؟                   كه نباشد جانور را زین دو بُد

130.6                           گفت: اگر بودی ورا دل یا جگر                         كی بدینجا آمدی بار ِ دگر ؟

130.7                           آن قیامت دیده و، آن رستخیز                            و آن ز كوه افتادن از هول ِ گریز

130.8                           گر جگر بودی و را، یا دل بُدی                         بار دیگر كی بدینجا آمدی ؟

130.9                           چون ندارد نور  دل، دل نیست آن                      چون نباشد روح، جز گِل نیست آن

130.10                    آن زُجاجی كاو ندارد نور ِ جان                          بول و قاروره ست، قندیلش مخوان

130.11                    نور ِ مصباح است دادِ ذو الجلال                        صنعت خلق است آن شیشۀ سفال

130.12                    لا جرم در ظرف باشد اعتداد                            در لهب ها نبود الا اتحاد

130.13                    نور ِ شش قندیل چون آمیختند                            نیست اندر نورشان اعداد و چند

130.14                    آن جهود، از ظرفها مشرك شدست                     نور دید آن مؤمن و مدرك شدست

130.15                    * چون نظر بر روح افتد مرد را                       پس یکی بیند خلیل و مصطفی

130.16                    چون نظر بر ظرف افتد، روح را                       پس دو بیند شیث را و نوح را

130.17                    * چونكه آبش هست جو خود آن بود                   آدمی آن است، كاو را جان بود

130.18                    این نه مردانند، اینها صورتند                            مُردۀ نانند و، كشتۀ شهوتند

 

131. حكایت آن راهب كه بروز روشن با شمع در طلب آدمی میگشت

131.1                           آن یكی با شمع بر می گشت روز                       ِگرد هر بازار، دلش پُر عشق و سوز

131.2                           بوالفضولی گفت او را: كای فلان                       هین چه میجویی به پیش هر دكان ؟

131.3                           هین چه میجوئی تو هر سو با چراغ ؟                 در میان روز ِ روشن چیست لاغ ؟

131.4                           گفت: میجویم به هر سو آدمی                            كه بود حیّ از حیاتِ آن دمی

131.5                           * گفت من جویای انسان گشته ام                        می نیابم هیچ و حیران گشته ام

131.6                           هست مردی؟ گفت: این بازار پُر                        مردمانند آخر، ای دانای حُر

131.7                           گفت: خواهم مَرد بر جادۀ دو رَه                        در ره خشم و به هنگام شره

131.8                           وقتِ خشم و وقتِ شهوت، مرد كو ؟                   طالب مردی دوانم، كو به كو

131.9                           كو در این دو حال مردی در جهان ؟                   تا فدای او كنم امروز جان

131.10                    گفت: نادر چیز میجویی، ولیك                           غافل از حكم ِ خدائی، نیک نیك

131.11                    ناظر فرعی، ز اصلی بی خبر                           فرع مائیم، اصل احكام ِ قدر

131.12                    چرخ ِ گردان را قضا گمره كند                          صد عطارد را قضا ابله كند

131.13                    تنگ گرداند جهان ِ چاره را                              آب گرداند حدید و خاره را

131.14                    ای قراری داده ره را  گام  گام                          خام ِ خامی، خام ِ خامی، خام ِ خام

131.15                    چون بدیدی گردش ِ سنگ آسیا                          آبِ جو را هم ببین آخر، بیا

131.16                    خاك را دیدی بر آمد در هوا                              در میان ِ خاك، بنگر باد را

131.17                    دیگهای فكر میبینی به جوش                             اندر آتش هم نظر میكن به هوش

131.18                    گفت حق ایوب را در مكرمت                            من به هر موئیت صبری دادمت

131.19                    هین به صبر خود مكن چندین نظر                      صبر دیدی، صبر دادن را نگر

131.20                    چند بینی گردش ِ دولاب را                               سر برون كن، هم ببین میرآب را

131.21                    تو همی گوئی كه: می بینم، ولیك                        دیدِ آن را بس علامتهاست نیك

131.22                    گردش ِ كف را چو دیدی مختصر                       حیرتت باید، به دریا در نگر

131.23                    آنكه كف را دید، سِر گویان بود                          وانكه دریا دید، او حیران بود

131.24                    آنكه كف را دید، نیتها كند                                 وانكه دریا دید، دل دریا كند

131.25                    آنكه كف را دید، باشد در شمار                          وانكه دریا دید، شد بی اختیار

131.26                    آنكه كف را دید، در گردش بود                          وانكه دریا دید، او بی غش بود

131.27                    * آنکه کف را دید، پیکارش کند                        وانکه دریا دید، بر دارش کند

131.28                    * آنکه کف را دید، گردد مستِ او                      وانکه دریا دید، باشد غرق ِ هو

131.29                    * آنکه کف را دید، آید در سخن                         وانکه دریا دید، شد بی ما و من

131.30                    * آنکه کف را دید، پالوده شود                          وانکه دریا دید، آسوده شود

 

132. دعوت كردن مسلمانی مُغی را به دین اسلام و جواب گفتن او

132.1                           مر مُغی را گفت مردی: كای فلان                      هین مسلمان شو، بباش از مومنان

132.2                           گفت: اگر خواهد خدا مومن شوم                        ور فزاید فضل هم موقن شوم

132.3                           گفت: میخواهد خدا ایمان ِ تو                             تا رهد از دستِ دوزخ جان ِ تو

132.4                           لیك نفس ِ نحس و آن شیطان ِ زشت                    میكِشندت سوی كفران و كنشت

132.5                           گفت: ای منصف، چو ایشان غالبند                     یار آن باشم كه باشد زورمند

132.6                           یار او خواهم بُدَن  كاو غالب است                      آن طرف افتم  كه غالب جاذب است

132.7                           چون خدا میخواست از من صدق ِ زفت               خواستش چه سود؟ چون پیشش نرفت

132.8                           نفس و شیطان خواهش خود پیش بُرد                  و آن عنایت قهر گشت و خُرد و مُرد

132.9                           تو یكی قصر و سرائی ساختی                           اندر او صد نقش ِ خوش افراختی

132.10                    خواستی مسجد بود، آن جای خیر                       دیگری آمد، مر آن را ساخت  دیر

132.11                    یا، تو بافیدی یكی كرباس، تا                             خوش بسازی بهر ِ پوشیدن  قبا

132.12                    تو قبا میخواستی، خصم از نبرد                         رغم تو، كرباس را  شلوار كرد

132.13                    چارۀ كرباس چه بود جان ِمن ؟                          جز زبون ِ رای آن غالب شدن

132.14                    گر زبون شد، جُرم آن كرباس چیست ؟                آنكه او مغلوبِ غالب نیست، كیست ؟

132.15                    چون كسی ناخواهِ وی  بر وی براند                    خار بُن در ملك و خانۀ او نشاند

132.16                    صاحب خانه بدین خواری بود                           كه چنین بر وی خلافت میرود

132.17                    هم خُلق گردم، من ار تازه و نوَم                        چونكه یار ِ اینچنین خواری شوم

132.18                    چونكه خواهِ نفس آمد مستعان                             تسخر آمد "ایش شاء الله كان"

132.19                    من اگر ننگِ مُغان، یا كافرم                              آن  نِیم  كه بر خدا این ظن بَرَم

132.20                    كه كسی ناخواهِ او و رغم ِ او                            گردد اندر ملكت او  حكم جو

132.21                    ملكتِ او را فرو گیرد چنین                               كه نیارد دَم زدن  دَم آفرین

132.22                    دفع او می خواهد و، می بایدش                         دیو هر دم غصّه می افزایدش

132.23                    بندۀ این دیو می باید شدن                                  چونكه غالب اوست در هر انجمن

132.24                    تا مبادا كین كِشد شیطان ز من                           پس چه دستم گیرد آنجا ذوالمنن ؟

132.25                    آنچه او خواهد  مراد او شود                             از كه كار ِ من دگر نیكو شود ؟

132.26                    حاش لله ایش شاء الله كان                                 حاكم آمد در مكان و لا مكان

132.27                    هیچ كس در ملكِ او، بی امر ِ او                         در نیفزاید سر ِ یك تار ِ مو

 

133. در بیان مثل شیطان بر درگاه رحمان

133.1                           مُلك، مُلكِ اوست، فرمان آن ِ او                          كمترین سگ بر درش شیطان ِ او

133.2                           ُتركمان را گر سگی باشد به در                          بر درش بنهاده باشد رو و سر

133.3                           كودكان ِ خانه دُمّش میكشند                               باشد اندر دستِ طفلان خوارمند

133.4                           باز اگر بیگانه ای معبر كند                               حمله بر وی، همچو شیر ِ نر كند

133.5                           كه " أَشِدَّاءُ عَلَی الكفار" شد                               با ولی  ُگل، با عدو چون خار شد

133.6                           ز آبِ تتماجی كه دادش  ُتركمان                         آنچنان وافی شدست و پاسبان

133.7                           پس سگِ شیطان، كه حق  هستش كند                  اندر او صد فكرت و حیلت تند

133.8                           آبِ روها را غذای او كند                                 تا بَرَد او  آبروی نیك و بَد

133.9                           آبِ تتماج است آب ِ روی عام                            كه سگِ شیطان از آن یابد طعام

133.10                    بر در ِ خر گاه قدرت جان او                             چون نباشد حكم را قربان؟ بگو

133.11                    گله گله، از مُرید و  از مَرید                              چون سگِ باسط  ذراعی بالوصید

133.12                    بر در كهفِ الوهیت  چو سگ                           ذرّه ذرّه، امر جو، بر جَسته رگ

133.13                    ای سگِ دیو، امتحان میكن كه تا                        چون در این ره مینهد  این خلق  پا

133.14                    حمله میكن، منع میكن، مینگر                            تا كه باشد، ماده اندر صدق و، نر

133.15                    پس، اعوذ از بهر چه باشد؟ چو سگ                  گشته باشد از ترفع  تیز تگ

133.16                    این اعوذ آن است، كای  ُتركِ خطا                      بانگ بر زن بر سگت، ره برگشا

133.17                    تا بیایم بر در ِ خرگاه تو                                   حاجتی خواهم ز جود و جاهِ تو

133.18                    چونكه  ُترك از سطوت سگ عاجز است             این اعوذ و این فغان  ناجایز است

133.19                    ُترك هم گوید اعوذ از سگ، كه من                     هم ز سگ درمانده ام  اندر وطن

133.20                    تو نمی یاری بدین در آمدن                               من نمی آرم ز در بیرون شدن

133.21                    خاك اكنون بر سر  ُترك و  ُقنق                          كه یكی سگ هر دو را بندد  ُعنق

133.22                    حاش لله،  ُترك بانگی بر زند                             سگ چه باشد؟ شیر ِ نر  خون قی كند

133.23                    ای كه خود را شیر ِ یزدان خوانده ای                  سالها شد، با سگی درمانده ای

133.24                    چون كند آن سگ برای تو شكار ؟                      چون شكار سگ شدستی آشكار

 

134. جواب گفتن مومن سنی، كافر جبری را در اثبات اختیار بنده و دلیل گفتن که: سنت راهی است كوفتۀ اقدام انبیا علیهم السلام و بر یمین آن راه به بیابان جبر كه خود را اختیار نبیند و امر و نهی را منكر شود و تاویل كند، از منكر شدن امر و نهی لازم آید انكار بهشت و دوزخ که بهشت جزای مطیعان است و دوزخ جزای مخالفان، و دیگر نگویم به چه انجامد كه العاقلُ یكفیه الاشاره، و بر یسار آن راهِ بیابان قدر است كه قدرتِ خالق را مغلوبِ قدرتِ خلق داند و از آن فسادها زاید كه آن مغ جبری بر شمرد

134.1                           گفت مومن: بشنو ای جبری خطاب                     آن ِ خود گفتی، نك آوردم جواب

134.2                           بازی خود کردی ای شطرنج باز                       بازی خصمت ببین  پهن و دراز

134.3                           نامۀ عذر خودت بر خواندی                             نامۀ سُنی بخوان، چه ماندی ؟

134.4                           آنچه گفتی جبریانه در قضا                               سِرّ آن بشنو ز من  در ماجرا

134.5                           اختیاری هست ما را در جهان                           حس را منكر نتانی شد عیان

134.6                           * اختیار خود ببین جبری مشو                          ره رها کردی، به ره آ، کج مرو

134.7                           سنگ را هرگز نگوید كس: بیا                           از كلوخی  كس كجا جوید وفا ؟

134.8                           آدمی را كس نگوید: هین بپَر                             یا  بیا ای كور و در من درنگر

134.9                           گفت یزدان: ما علی الاعمی حرج                       كی نهد بر ما حَرَج  ربّ الفرج ؟

134.10                    كس نگوید سنگ را: دیر آمدی                          یا كه، چوبا، تو چرا بر من زدی ؟

134.11                    این چنین واجستها  مجبور را                            كس نگوید، یا زند معذور را

134.12                    امر و نهی و خشم و تشریف و عتیب                  نیست جز مختار را، ای پاك جیب

134.13                    اختیارت هست در ظلم و ستم                            من از این شیطان و نفس این خواستم

134.14                    اختیار، اندر درونت ساكن است                         تا ندید او یوسفی، كف را نخَست

134.15                    اختیار و داعیه در نفس بود                              روش دید، آنگه پَر و بالی گشود

134.16                    سگ بخفته، اختیارش گشته  ُگم                          چون شكنبه دید، جُنبانید دُم

134.17                    اسب هم  حو حو كند، چون دید جو                     چون ببیند گوشت، گربه كرد  مو

134.18                    "دیدن" آمد جنبش آن اختیار                              همچو نفخی ز آتش انگیزد شرار

134.19                    پس بجنبد اختیارت چون بلیس                           شد دلاله آردت پیغام ِ ویس

134.20                    چون كه مطلوبی بر این كس عرضه كرد             اختیار ِ خفته بگشاید نبرد

134.21                    و آن فرشته  خیرها بر رغم ِ دیو                        عرضه دارد، می كند در دل غریو

134.22                    تا بجنبد اختیار ِ خیر ِ تو                                   زانكه پیش از عرضه خفتست این دو خو

134.23                    پس فرشته و دیو گشته عرضه دار                     بهر ِ تحریكِ عروق ِ اختیار

134.24                    میشود ز الهامها و وسوسه                                اختیار ِ خیر و شرت  ده كسه

134.25                    وقتِ تحلیل ِ نماز، ای با نمك                             ز آن سلام آورد  باید  بر ملك

134.26                    كه ز الهام و دعای خوبشان                              اختیار ِ این نمازم شد روان

134.27                    باز از بعدِ گنه لعنت كنی                                  بر بلیس ایرا كز اوئی منحنی

134.28                    این دو ضد عرضه كننده در سرار                     در حجابِ غیب آمد عرضه دار

134.29                    چونكه پردۀ غیب بر خیزد ز پیش                       تو ببینی روی دلالان خویش

134.30                    وز سخنشان واشناسی بی گزند                          كان سخن گو در حجاب اینها بُدند

134.31                    دیو گوید: ای اسیر ِ طبع و تن                           عرضه میكردم، نكردم زور  من

134.32                    و آن فرشته گویدت: من گفتمت                          كه از این شادی  فزون گردد غمت

134.33                    آن فلان روزت، نگفتم من چنان ؟                       كه از آن سوی است ره  سوی جنان

134.34                    ما محبّ ِ روح ِ جان افزای تو                           ساجدان  و مخلص ِ بابای تو

134.35                    این زمانت خدمتی هم میكنیم                              سوی مخدومی صلایت میزنیم

134.36                    این  ُگرُه، بابات را بوده عدی                            وز خطابِ اسْجُدُوا  كرده  ابا

134.37                    آن گرفتی، و آن ِ ما انداختی                              حقّ ِ خدمتهای ما نشناختی

134.38                    این زمان، ما را و ایشان را عیان                       در نگر، بشناس از لحن و بیان

134.39                    نیم شب چون بشنوی رازی ز دوست                  چون سخن گوید، سحر دانی كه اوست

134.40                    ور دو كس در شب خبر آرد تو را                      روز از گفتن شناسی هر دو را

134.41                    بانگِ شیر و، بانگِ سگ شب در رسید               صورت هر دو ز تاری ناپدید

134.42                    روز شد، چون باز در بانگ آمدند                      پس شناسدشان ز بانگ  آن هوشمند

134.43                    مخلص آنكه، دیو و روح ِ عرضه دار                 هر دو هستند از تتمۀ اختیار

134.44                    اختیاری هست در ما ناپدید                               چون دو مطلب دید آید در مزید

134.45                    اوستادان كودكان را میزنند                               آن ادب سنگِ سیه را كی كنند ؟

134.46                    هیچ گوئی سنگ را: فردا بیا                             ور نیائی، من دهم بَد را سزا

134.47                    هیچ عاقل مر كلوخی را زند ؟                           هیچ با سنگی عتابی كس كند ؟

134.48                    در خرد، جبر از قدر رسواتر است                     زانكه جبری حس ِ خود را منكر است

134.49                    منكر حس نیست آن مردِ قدر                             فعل ِ حق، حسی نباشد، ای پسر

134.50                    منكر فعل ِ خداوندِ جلیل                                    هست در انكار مدلول دلیل

134.51                    آن بگوید: دود هست و نار  نی                          نور ِ شمعی، بی ز شمع ِ روشنی

134.52                    وین همی بیند معیّن نار را                                نیست می گوید پی انكار را

134.53                    دامنش سوزد، بگوید: نار نیست                         جامه اش دوزد، بگوید: تار نیست

134.54                    پس تفسط آمد این دعویّ جبر                            لا جرم بدتر بود زین رو ز گبر

134.55                    گبر گوید: هست عالم، نیست ربّ                       یا ربی گوید كه نبود مستحب

134.56                    این همی گوید: جهان خود نیست هیچ                  هست سوفسطائی اندر پیچ پیچ

134.57                    جملۀ عالم مقر در اختیار                                  امر و نهی  این بیار و، آن میار

134.58                    او همی گوید كه: امر و نهی لاست                     اختیاری نیست، وین جمله خطاست

134.59                    حس را، حیوان مقر است، ای رفیق                    لیك ادراكِ دلیل آمد دقیق

134.60                    زانكه محسوس است ما را اختیار                       خوب میآید بر او تكلیفِ كار

 

135. در بیان آنکه دركِ وجدانی چون اختیار و اضطرار و خشم و اصطبار و سیری و ناهار به جای حسّ است كه زرد از سرخ بدان فرق كنند، و خُرد از بزرگ و تلخ از شیرین، و مشك از سرگین، و درشت از نرم، به حسّ مس، و سرد از گرم، و سوزان از شیر گرم، و تر از خشك، و مسّ ِ دیوار از مسّ ِ درخت معلوم کند، پس منكر وجدان  منكر حسّ باشد و زیاده كه وجدان از حسّ ظاهر تر است، زیرا که حس را توان بستن و منع كردن از احساس و بستن راه و مدخل وجدانیات را ممكن نخواهد بود، و العاقل یكفیه الاشاره

135.1                           درك وجدانی به جای حس بود                           هر دو در یك جدول، ای عم، میرود

135.2                           نغز می آید بر او كن یا مكن                              امر و نهی و ماجراها و سخُن

135.3                           اینكه، فردا این كنم، یا آن كنم                             این دلیل اختیار است، ای صنم

135.4                           و آن پشیمانی كه خوردی ز آن بُدی                    ز اختیار خویش گشتی مهتدی

135.5                           جمله قرآن امر و نهی است و وعید                     امر كردن سنگِ مَرمَر را كه دید ؟

135.6                           هیچ دانا، هیچ عاقل این كند ؟                            با كلوخ و سنگ خشم و كین كند ؟

135.7                           كه بگفتم كه چنین كن یا چنان                            چون نكردید؟ ای موات و عاجزان

135.8                           عقل كی حكمی كند بر چوب و سنگ ؟                مرد چنگی چون زند بر نقش ِ چنگ ؟

135.9                           كای غلام ِ بستهِ دست  اشكسته پا                        نیزه بر گیر و بیا سوی وغا

135.10                    خالقی كاو اختر و گردون كند                            امر و نهی جاهلانه چون كند ؟

135.11                    احتمال عجز بر حق راندی                               جاهل و گیج و سفیهش خواندی

135.12                    عجز نبود در قدر، ور خود شود                        جاهلی، از عاجزی بدتر بود

135.13                    ُترك میگوید  ُقنق را از كرم                              بی سگ و بی دلق آ  سوی درم

135.14                    وز فلان سو اندر آ، هین با ادب                         تا سگم بندد ز تو  دندان و لب

135.15                    تو بعكس آن  ُكنی، بر دَر روی                          لا جرم  از زخم ِ سگ  خسته شوی

135.16                    آنچنان رو كه غلامان رفته اند                           تا سگش گردد حلیم و مهرمند

135.17                    تو سگی با خود بری یا روبهی                          سگ بشورد از بُن هر خرگهی

135.18                    غیر ِ حق را گر نباشد اختیار                             خشم چون می آیدت بر  جُرم دار ؟

135.19                    چون همی خائی تو دندان بر عدو؟                     چون همی بینی گناه و جرم از او ؟

135.20                    گر ز سقف خانه چوبی بشكند                            بر تو افتد، سخت مجروحت كند

135.21                    هیچ خشمی آیدت بر چوب سقف ؟                      هیچ اندر كین او باشی تو وقف ؟

135.22                    كه چرا بر من زد و دستم شكست ؟                     * یا چرا بر من فتاد و کرد پست

135.23                    او عدوی جان و خصم ِ تن بُدست                       * قاصدا، در بندِ خون ِ من بُدست

135.24                    كودكان ِ خُرد را چون میزنی ؟                          چون بزرگان را منزه میكنی ؟

135.25                    آنكه دزدد مال تو، گوئی بگیر ؟                         دست و پایش را  ِببُر، سازش اسیر

135.26                    وانكه قصدِ عورتِ تو میكند                              صد هزاران خشم از تو سر زند

135.27                    ور بیاید سیل و رخت تو بَرَد                             هیچ با سیل آورد كینی  خِرد ؟

135.28                    گر بیامد باد و دستارت ربود                             كی تو را با باد  دل خشمی نمود ؟

135.29                    خشم، در تو شد بیان ِ اختیار                              تا نگوئی جبریانه اعتذار

135.30                    گر شتربان اشتری را میزند                              آن شتر قصدِ زننده میكند

135.31                    خشم ِ اشتر نیست با آن چوبِ او                         پس ز مختاری شتر بُردست  بو

135.32                    همچنین گر بر سگی سنگی زنی                        بر تو آرد حمله، گردد منثنی

135.33                    سنگ را گر گیرد، از خشم ِ تو است                   چون تو دوری و، ندارد بر تو دست

135.34                    عقل ِ حیوانی چو دانست اختیار                         این مگو، ای عقل ِ انسان، شرم دار

135.35                    روشن است این لیك از طمع ِ سحور                   آن خورنده چشم بر بندد ز نور

135.36                    چونكه  ُكلی میل ِ او نان خوردَنیست                   رو به تاریكی کند، كه روز نیست

135.37                    حرص چون خورشید را پنهان كند                      چه عجب گر پشت بر بُرهان كند ؟

135.38                    * این مثل بشنو مشو منکر بدان                         اختیار خویش را در امتحان

 

136. حكایت هم در بیان ِ تقریر اختیار خلق و بیان ِ آنكه تقدیر و قضا سلب كنندۀ اختیار نیست

136.1                           گفت دزدی شحنه را: كای پادشاه                       آنچه كردم بود آن  حكم ِ اله

136.2                           گفت شحنه: آنچه من هم میكنم                            حكم ِ حق است، ای دو چشم ِ روشنم

136.3                           از دكانی  گر كسی  تربی  بَرد                           كاین ز حكم ِ ایزد است، ای با خرد

136.4                           بر سرش كوبی دو سه مُشت، ای كره                  حكم ِ حق است اینكه اینجا باز نِه

136.5                           در یكی ترّه، چو این عذر، ای فضول                  می نیاید پیش ِ بقالی قبول

136.6                           تو بر این عذر اعتمادی میكنی                           گِردِ مار و اژدها بر می تنی

136.7                           از چنین عذر، ای سلیم ِ نانبیل                           خون و مال و زن همه كردی سبیل

136.8                           هر كسی پس سِبلت تو بر كند                            عذر آرد، خویش را مضطر كند

136.9                           حكم ِ حق گر عذر می شاید تو را                       پس بیاموز و بده فتوی مرا

136.10                    كه مرا صد آرزو و شهوت است                        دستِ من بسته ز بیم و هیبت است

136.11                    پس كرم كن، عذر را تعلیم ده                            برگشا از دست و پای من گره

136.12                    اختیاری كرده ای تو پیشه ای                            كاختیاری دارم و اندیشه ای

136.13                    ور نه، چون بگزیده ای آن پیشه را ؟                  از میان پیشه ها، ای كدخدا

136.14                    چون كه آید نوبتِ نفس و هوا                            بیست مرده اختیار آید تو را

136.15                    چون بَرَد یك حبه از تو یار  سود                        اختیار جنگ در جانت گشود

136.16                    چونکه آید نوبتِ  ُشكر ِ  نِعَم                              اختیارت نیست، وز سنگی تو كم

136.17                    دوزخت را عذر این باشد یقین                           كاندر این سوزش مرا معذور بین

136.18                    كس بدین حجت چو معذورت نداشت                   وز كفِ جلاد این دورت نداشت

136.19                    چون بدین داور جهان منظوم شد                        حال آن عالم همت  معلوم شد

 

137. حكایت هم در جوابِ جبری و اثبات اختیار خلق و صحت امر و نهی و بیان آنكه عذر جبری در هیچ ملتی و در هیچ دینی مقبول نیست و موجب خلاص نیست از سزای آن كار كه كرده است، چنانكه خلاص نیافت ابلیس ِ جبری بدان كه گفت که بِما أَغْوَیتَنِی، و القلیل یدل علی الكثیر

137.1                           آن یكی بَر رفت بالای درخت                            می فشاند آن میوه را دزدانه سخت

137.2                           صاحب باغ آمد و گفت: ای دنی                         از خدا شرمیت كو؟ چه میكنی ؟

137.3                           گفت: از باغ خدا، بندۀ خدا                                گر خورد خرما كه حق كردش عطا

137.4                           عامیانه چه ملامت میكنی ؟                               بُخل بر خوان ِ خداوندِ غنی ؟

137.5                           گفت: ای ایبك، بیاور آن رسن                           تا بگویم من جوابِ بوالحسن

137.6                           پس ببستش سخت آن دم بر درخت                      میزدش بر پشت و پهلو، چوب، سخت

137.7                           گفت: آخر از خدا شرمی بدار                            می ُكشی این بی گنه را زار  زار

137.8                           گفت: کز چوبِ خدا  این بنده اش                        میزند بر پشتِ دیگر بنده خَوش

137.9                           چوبِ حقّ و، پشت و پهلو آن ِ او                        من غلام و آلتِ فرمان ِ او

137.10                    گفت: توبه كردم از جبر، ای عیار                      اختیار است، اختیار است، اختیار

137.11                    اختیارش، اختیارت  هست كرد                          اختیارش چون سواری زیر گرد

137.12                    اختیارش، اختیار ما كند                                   امر شد بر اختیار، ای مستند

137.13                    حاكمی بر صورتِ بی اختیار                            هست هر مخلوق را در اقتدار

137.14                    تا كشد بی اختیاری صید را                              تا بَرَد، بگرفته گوش، او زید را

137.15                    لیك، بی هیچ آلتی  صُنع ِ صمد                          اختیارش را كمند او كند

137.16                    اختیارش زید را قیدی كند                                 بی سگ و بی دام، چون صیدی  ُكند ؟

137.17                    آن دروگر حاكم چوبی بود                                و آن مصور حاكم خوبی بود

137.18                    هست آهنگر بر آهن قیمّی                                 هست بنـّا هم بر آلت حاكمی

137.19                    نادر این باشد كه چندین اختیار                           ساجد آید ز اختیارش بنده وار

137.20                    قدرتِ تو بر جمادات از نبرد                             كی "جمادی" را از آنها نفی كرد ؟

137.21                    قدرتش بر اختیارات  آنچنان                              نفی نكند اختیاری را از آن

137.22                    خواستش  میگوی بر وجه كمال                         كه نباشد نسبت جبر و ضلال

137.23                    چونكه گفتی: كفر ِ من خواهِ وی است                  خواهِ خود را  نیز هم میدان كه هست

137.24                    زانكه بی خواهِ تو، خود، كفر ِ تو نیست                كفر ِ بی خواهش، تناقض گفتنیست

137.25                    امر، عاجز را قبیح است و ذمیم                         خشم  بدتر، خاصه از ربّ ِ رحیم

137.26                    گاو، گر یوغی نگیرد، میزنند                            هیچ گاوی كاو نپَرد، شد نژند ؟

137.27                    گاو چون معذور نبود  در فضول                       صاحبِ گاو از چه معذور است و دول ؟

137.28                    چون نه ای رنجور، سر را بر مبند                     اختیارت هست، برسبلت مخند

137.29                    جهد كن كز جام ِ حق یابی  نوی                         بی خود و بی اختیار آنگه شوی

137.30                    آنگه  آن می را بوَد  ُكل اختیار                          تو شوی معذور ِ مطلق، مست وار

137.31                    هر چه گوئی، گفتۀ  می  باشد آن                        هر چه روبی، رفتۀ  می  باشد آن

137.32                    كی  ُكند آن مست جز عدل و صواب ؟                كه ز جام ِ حق چشیدست او شراب

137.33                    جادوان، فرعون را گفتند: بیست                        مست را پروای دست و پای نیست

137.34                    دست و پای ما  می  آن واحد است                      دستِ ظاهر، سایه است و كاسد است

137.35                    * چون به سر بَر شد ز جام ِ او مدام                   خانۀ دل را فرو گیرد تمام

 

138. در معنی ما شاء الله كان، یعنی خواست  خواستِ اوست، و رضا  رضای اوست، و از خشم و ردّ دیگران تنگ دل مباشید، كان اگر چه لفظ ماضی است لیكن در فعل ِ خدا ماضی و مستقبل نباشد كه "لیس عند الله صباح و لا مساء"

138.1                           قول بنده "ایش شاء الله كان"                              بهر آن نبود كه  منبل شو در آن

138.2                           بلكه تحریض است بر اخلاص و جد                   كاندر آن خدمت فزون شو  مستعد

138.3                           گر بگویند: آنچه میخواهی تو راد                       كار كار توست بر حسبِ مراد

138.4                           آنگه ار منبل شوی جایز بود                             كانچه خواهی، و آنچه جوئی، آن شود

138.5                           چون بگویند "ایش شاء الله كان"                         حكم، حكم اوست، مطلق جاودان

138.6                           پس چرا صد مَرده اندر ورد او؟                        بر نگردی بندگانه گردِ او ؟

138.7                           گر بگویند: آنچه میخواهد وزیر                         خواست آن ِ اوست اندر دار و گیر

138.8                           گردِ او گردان شوی صد مَرده زود                     تا بریزد بر سرت احسان و جود

138.9                           یا گریزی از وزیر و قصر او                           این نباشد جُست و جوی نصر ِ او

138.10                    باژگونه زین سخن كاهل شوی                           منعكس ادراك و خاطر، ای غوی

138.11                    امر، امر ِ آن فلان خواجه ست هین                     چیست؟ یعنی: با جز او كمتر نشین

138.12                    گردِ خواجه  َگرد، چون امر آن ِ اوست                كاو  ُكشد دشمن، رهاند جان ِ دوست

138.13                    هر چه او خواهد همان یابی یقین                        یاوه كم رو، خدمتِ او بر گزین

138.14                    نی  چو حاكم اوست، گِرد او مَگرد                     تا شوی نامه سیاه و روی زرد

138.15                    * چونکه حاکم اوست، او را گیر و بس               غیر او را نیست حکم و دسترس

138.16                    حق بود تاویل كان گرمت  ُكند                           پُر امید و چست و با شرمت كند

138.17                    ور كند سُستت حقیقت این بدان                           هست تبدیل و، نه تاویل است آن

138.18                    این برای گرم كردن آمدست                              تا بگیرد ناامیدان را دو دست

138.19                    معنی قرآن ز قرآن پُرس و بس                          وز كسی  كاتش زدَست اندر هوس

138.20                    پیش ِ قرآن گشته قربانی و پست                         تا كه عین ِ روح ِ آن قرآن شدست

138.21                    روغنی  كاو شد فدای  ُگل  به  ُكل                      خواه روغن بوی ُكن، خواهی تو  ُگل

138.22                    * گر نمیدانی، بجو تأویل آن                             تا بتابد بر دلت آن را عیان

 

139. در بیان معنی جف القلم یعنی جف القلم و كتب لا یستوی الطاعة و المعصیة لا یستوی الامانة و السرقة، جف القلم ان لا یستوی الشكر و الكفران، جف القلم إِنَّ اللَّهَ لا یضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ

139.1                           همچنین تاویل ِ "قد جفّ القلم"                            بهر تحریض است بر شغل ِ اهم

139.2                           پس قلم بنوشت كه  هر كار را                           لایق ِ آن هست تاثیر و جزا

139.3                           كژ روی، جف القلم، كژ آیدت                           راستی آری، سعادت زایدت

139.4                           چون بدُزدد، دست شد جفّ القلم                         خورد باده، مست شد جفّ القلم

139.5                           ظلم آری، مدبری جفّ القلم                               عدل آری، بر خوری جفّ القلم

139.6                           تو روا داری؟ روا باشد كه حق                          همچو معزول آید از حكم ِ سبق؟

139.7                           كه ز دست من برون رفته ست كار                     پیش من چندین میا، چندین مزار

139.8                           بلكه معنی آن بود "جفّ القلم"                            نیست یكسان پیش من  عدل و ستم

139.9                           فرق بنهادم میان خیر و شر                               فرق بنهادم ز بَد هم از بَتر

139.10                    ذرّه ای  گر در تو افزونی ادب                          باشد از یارت، بداند فضل ِ رب

139.11                    قدر آن ذرّه تو را افزون دهد                             ذرّه چون كوهی قدم بیرون نهد

139.12                    پادشاهی كه به پیش ِ تختِ او                             فرق نبود از امین و ظلم جو

139.13                    آن كه می لرزد ز بیم ردّ ِ او                              وانكه طعنه میزند بر جدّ ِ او

139.14                    فرق نکند، هر دو یك باشد برش                         شاه نبود، خاك تیره بر سرش

139.15                    ذره ای گر جهدِ تو افزون شود                          در ترازوی خدا موزون شود

139.16                    پیش این شاهان همیشه جان  َكنی                        بی خبر ایشان ز غدر و روشنی

139.17                    گفت غمازی كه: بَد گوید تو را                          ضایع آرد خدمتت را سالها

139.18                    پیش ِ شاهی كاو سمیع است و بصیر                   گفتِ غمازان  نباشد جای گیر

139.19                    جمله غمازان از او آیس شوند                           سوی ما آیند و  افزایند پند

139.20                    بَد همی گویند شه را پیش ِ ما                             كه برو "جف القلم"، كم كن وفا

139.21                    معنی "جفّ القلم" كی آن بود؟                            كه جفاها با وفا یكسان شود

139.22                    بل جفا را هم جفا "جفّ القلم"                            و آن وفا را هم وفا "جفّ القلم"

139.23                    عفو باشد، لیك كو فرّ ِ امید ؟                             كه بود بنده ز تقوی رو سپید

139.24                    دزد را گر عفو باشد، بُرد جان                           لیک کی خازن شود پیش ِ شهان؟

139.25                    ای امین الدّین ربانی، بیا                                  كز امانت رُست هر تاج و لوا

139.26                    پور ِ سلطان  گر بر او خائن شود                       آن سرش از تن بدان باین شود

139.27                    ور غلام هندوئی آرد وفا                                  دولت او را میزند طال ِ بقا

139.28                    چه غلام؟ ار بر دری سگ با وفاست                  در دل ِ سالار  او را صد رضاست

139.29                    زین، چو سگ را بوسه بر پوزش زند                 گر بود شیری، چه پیروزش كند؟

139.30                    جز مگر دزدی كه خدمتها كند                           صدق ِ او بیخ ِ جفا را بر كند

139.31                    چون فضیل ِ ره زنی  كاو راست باخت               زانكه ده مَرده به سوی توبه تاخت

139.32                    و آنچنان كه ساحران  فرعون را                        رو سیه كردند از صبر و وفا

139.33                    دست و پا دادند در جرم قوَد                              آن به صد ساله عبادت كی شود ؟

139.34                    تو كه پنجه سال خدمت كرده ای                         كی چنین صدقی به دست آورده ای ؟

 

140. حكایت آن درویش كه در هری  غلامان ِعمیدِ خراسانی را آراسته دید و بر اسبان تازی و قباهای زربفت و كلاههای مغرق و غیر آن، پرسید كه: اینها كدام امیرانند و چه شاهانند؟ گفتند او را كه: اینها امیران نیستند اینها غلامان عمیدِ خراسانند، روی به آسمان كرد كه: ای خدا غلام پروردن از عمید خراسان بیاموز، آنجا مستوفی را عمید گویند

140.1                           آن یكی، گستاخ رو، اندر هری                          چون بدیدی او غلام ِ مهتری

140.2                           جامۀ اطلس كمر زرّین روان                             روی كرد او سوی قبلۀ آسمان

140.3                           كای خدا، زین خواجۀ صاحب منن                     چون نیاموزی تو بنده داشتن ؟

140.4                           بنده پروردن بیاموز، ای خدا                             زین رئیس و اختیار ِ شهر ِ ما

140.5                           بود محتاج و برهنه و بی نوا                             در زمستان، لرز لرزان از هوا

140.6                           انبساطی كرد آن از خود بری                            جرأتی بنمود او از لمتری

140.7                           اعتمادش بر هزاران موهبت                             كه ندیم ِ حق شد اهل ِ معرفت

140.8                           گر ندیم ِ شاه گستاخی كند                                  تو مكن، چون تو نداری آن سند

140.9                           حق میان داد و، میان به از كمر                         گر كسی تاجی دهد، او داد  سَر

140.10                    تا یكی روزی، كه شاه آن خواجه را                    متهم كرد و ببستش دست و پا

140.11                    آن غلامان را شكنجه مینمود                              كه دفینۀ خواجه بنمائید زود

140.12                    سِرّ او با من بگوئید ای خسان                            ور نه بُرَّم از شما دست و لسان

140.13                    مدت یك ماهشان تعذیب كرد                             روز و شب اشكنجه و افشار و درد

140.14                    پاره پاره كردشان و، یك غلام                           راز ِ خواجه وانگفت از اهتمام

140.15                    گفتش اندر خواب هاتف: كای كیا                       بنده بودن هم بیاموز و  بیا

140.16                    ای دریده پوستین ِ یوسفان                                 گر بدرّد گرگت، آن از خویش دان

140.17                    زانكه می بافی همه روزه  بپوش                        زانچه میكاری همه ساله  بنوش

140.18                    فعل ِ توست این غصه های دم به دم                    این بود معنی ِ "قد جفّ القلم"

140.19                    كه نگردد سنت ما از رشد                                نیك را نیكی بود، بَد راست بَد

140.20                    كار كن هین تا سلیمان زنده است                        تا تو دیوی، تیغ او بُرنده است

140.21                    چون فرشته گشت، از تیغ ایمن است                   وز سلیمان ایمن و، از خوف رَست

140.22                    از سلیمان هیچ او را خوف نیست                       دشمن دیو است و، از وی ایمنیست

140.23                    حكم او بر دیو باشد، نی مَلك                             رنج در خاك است، نی فوق ِ فلك

140.24                    ترك كن این جبر را كه بس  ُتهیست                    تا بدانی سِرّ سِرّ جبر چیست

140.25                    ترك كن این جبر ِ جمع ِ منبلان                           تا خبر یابی از آن جبر ِ چو جان

140.26                    ترك کن معشوقی و، كن عاشقی                         ای گمان بُرده كه خوب و فایقی

140.27                    ای كه در معنی ز شب خامُش تری                     گفتِ خود را چند جوئی مشتری ؟

140.28                    سر بجنبانند پیشت بهر ِ تو                                رفت در سودای ایشان دهر ِ تو

140.29                    تو مرا گوئی: حسد اندر مپیچ                             چه حسد آرد كسی از فوت؟ هیچ

140.30                    هست تعلیم ِ خَسان، ای یار ِ شوخ                       همچو نقش ِ خوب كردن بر كلوخ

140.31                    خویش را تعلیم كن، عشق و نظر                       كان بود "کالنقش فی جرم الحجر"

140.32                    نفس ِ تو با توست شاگردِ وفا                             غیر شد فانی، كجا جوئی؟ كجا؟

140.33                    تا كنی مر غیر را حبر و سنی                           خویش را بَد خو و خالی میكنی

140.34                    متصل شد چون دلت با آن عدن                          هین بگو، مَهراس از خالی شدن

140.35                    امر ِ "قُلْ " زین آمدش، كای راستین                    كم نخواهد شد، بگو، دریاست این

140.36                    "أَنْصِتُوا"، یعنی كه آبت را بلاغ                         هین تلف كم  ُكن، كه لب خشك است باغ

140.37                    این سخن پایان ندارد، ای پدر                            این سخن را ترك كن، پایان نگر

140.38                    غیرتم آید كه پیشت بیستند                                 بر تو می خندند و، عاشق نیستند

140.39                    عاشقانت در پس پردۀ كرم                                بهر تو، نعره زنان بین  دم به دم

140.40                    عاشق ِ آن عاشقان ِغیب باش                             عاشقان ِ پنج روزه  كم تراش

140.41                    كه بخوردندت به خدعه جذبه ای                        سالها ز یشان ندیدی حبّه ای

140.42                    چند هنگامه نهی بر راهِ عام                              کام جُستی، بر نیامد هیچ كام

140.43                    وقتِ صحت، جمله یارند و حریف                      وقت درد و غم، بجز حق كو الیف ؟

140.44                    وقتِ درد و غم بجز حق هیچ كس                       خود نباشد مر تو را فریاد رَس

140.45                    پس همان درد و مرض را یاد دار                      چون ایاز، از پوستین گیر اعتبار

140.46                    پوستین، آن حالتِ دردِ تو است                          كه گرفته ست آن ایاز  آن را به دست

 

141. باز جواب گفتن ِ كافر ِ جبری مومن سنی را كه به اسلام و به ترك اعتقادِ جبرش دعوت میكرد و دراز شدن مناظره از طرفین، كه مادۀ اشكال و جواب را نبُرّد الا عشق ِ حقیقی كه او را پروای آن نماند،  ذلك فضل اللَّه یؤتیه من یشاء

141.1                           كافر ِ جبری جواب آغاز كرد                            كه از آن عاجز شد آن بیچاره مرد

141.2                           لیك، گر من آن جوابات و سؤال                         جمله وا گویم، بمانم زین مقال

141.3                           ز آن مهم تر  گفتنیها هستِمان                             كه بدان، فهم ِ تو به  یابد نشان

141.4                           اندكی گفتیم زآن بحثِ عتل                                ز اندكی پیدا شود قانون ِ كل

141.5                           در میان جبری و اهل قدر                                همچنین بحث است تا حشر، ای پسر

141.6                           گر فروماندی ز دفع ِ خصم ِ خویش                    مذهب ایشان بر افتادی ز پیش

141.7                           چون  برون شوشان  نبودی در جواب                 پس رمیدندی از آن راهِ تباب

141.8                           چون كه مقضی بُد  رواج ِ آن روش                    میدهدشان از دلایل  پرورش

141.9                           تا نگردد ملزم از اشكال خصم                           تا بود محجوب از اقبال خصم

141.10                    تا كه این هفتاد و دو ملت مدام                           در جهان ماند الی یوم القیام

141.11                    چون جهان ِ ظلمت است و غیب  این                   از برای سایه میباید زمین

141.12                    عزت مخزن بود اندر بها                                 كه بَر او بسیار باشد قفلها

141.13                    تا قیامت ماند این هفتاد و دو                             كم نیاید مبتدع را گفت و گو

141.14                    عزّتِ مقصد بود، ای ممتحن                             پیچ پیچ ِ راه و، عقبه و، راه زن

141.15                    عزّت كعبه بود و آن ناحیه                                دزدی اعراب و، طول ِ بادیه

141.16                    هر روش، هر ره، كه آن محمود نیست                عقبه ای و مانعی و ره زنیست

141.17                    این روش خصم و حقودِ آن شده                         تا مقلد در دو ره حیران شده

141.18                    صدق ِ هر دو ضد  ببیند در طریق                     تا رود در راه خود خوش هر فریق

141.19                    ور جوابش نیست، می بندد ستیز                        بر همان دم، تا به روز رستخیز

141.20                    كه مهان ِ ما بدانند این جواب                             گر چه از ما شد نهان وجه صواب

141.21                    پوز بندِ وسوسه  عشق است و بس                      ور نه كی وسواس را بسته ست كس ؟

141.22                    عاشقی شو، شاهدِ خوبی بجو                             صیدِ مرغابی همی ُكن جو به جو

141.23                    كی بَری ز آن آب؟ كآبت را برد                         كی كنی ز آن فهم؟ فهمت را خورَد

141.24                    غیر این معقولها، معقولها                                 یابی اندر عشق، با فرّ و بها

141.25                    غیر این عقل ِ تو، حق را عقلهاست                     كه بدان تدبیر ِ اسبابِ شماست

141.26                    تا بدین عقل آوری ارزاق را                             ز آن دگر مَفرَش كنی اطباق را

141.27                    عشر امثالت دهد یا هفت صد                            چون ببازی عقل  در عشق ِ صمد

141.28                    آن زنان چون عقلها درباختند                             بر رواق ِعشق ِ یوسف تاختند

141.29                    عقلشان یك دم سِتد ساقیّ عمر                            سیر گشتند از خرد، باقیّ عمر

141.30                    اصل ِ صد یوسف جمال ِ ذو الجلال                    ای كم از زن، شو فدای آن جمال

141.31                    عشق بُرّد بحث را، ای جان و، بس                     كاو  ز گفت و گو شود  فریاد رس

141.32                    حیرتی آید ز عشق آن نطق را                           زهره نبوَد كه  ُكند او ماجرا

141.33                    كاو بترسد، گر جوابی وا دهد                            گوهری از لنج ِ او بیرون فتد

141.34                    لب ببندد سخت او  از خیر و شر                        تا مبادا، كز دهان، افتد  گهر

141.35                    همچنانكه گفت آن یار ِ رسول                            چون نبی، بر خواندی بر ما فصول

141.36                    آن رسول ِ مجتبی وقتِ نثار                              خواستی از ما حضور و صد وقار

141.37                    آنچنان كه بر سرت مرغی بوَد                           كز فواتش جان ِ تو لرزان شود

141.38                    پس نیاری هیچ جنبیدن ز جا                              تا نگیرد مرغ ِ خوبِ تو  هوا

141.39                    دَم نیاری زد، ببندی سرفه را                            تا نباید ناگهان  پَرّد  هما

141.40                    ور كست شیرین بگوید یا ترُش                          بر لب انگشتی نهی، یعنی خمش

141.41                    حیرت، آن مرغ است، خاموشت كند                   بر نهد سر پوش و، پُر جوشت كند

 

142. پرسیدن پادشاه قاصدا ً ایاز را كه، چندین غم و شادی با چارق و پوستین كه جماد است چراست؟  تا ایاز را در سخن آورد

142.1                           ای ایاز، این مهرها بر چارُقی                           چیست آخر؟ همچو بر بُت عاشقی

142.2                           همچو مجنون، بر رُخ لیلی خویش                      كرده ای تو چارُقی را دین و كیش

142.3                           با دو كهنه، مهر ِ جان آمیخته                             هر دو را در حجره ای آویخته

142.4                           چند گوئی با دو كهنه  نو سُخن؟                         در جمادی میدمی سِرّ ِ كهن

142.5                           چون عرب، با ربع و اطلال، ای ایاز                  میكشی، از عشق، گفتِ خود دراز

142.6                           چارُقت، رُبع كدامین آصف است ؟                     پوستین گوئی قمیص یوسف است

142.7                           همچو ترسا،  كه شمارد با كشش                        جُرم یك ساله ز هر گونه بَدیش

142.8                           تا بیامرزد كشیشش آن گناه                                عفو او را  عفو داند از اِله

142.9                           نیست آگه آن كشش از جُرم و داد                       لیك، بس جادوست عشق و اعتقاد

142.10                    دوستی در وهم صد یوسف  َتند                         اسحر از هاروت و ماروت است خود

142.11                    صورتی پیدا كند بر یادِ او                                جذبِ صورت آردت در گفت و گو

142.12                    راز گوئی پیش ِ صورت صد هزار                    آنچنان كه یار گوید پیش ِ یار

142.13                    نی بدانجا صورتی، نه هیكلی                            زاده از وی صد أَ لَسْتُ و صد بلی

142.14                    آنچنان كه مادر ِ دل بُرده ای                              پیش ِ گور ِ بچۀ نو مُرده ای

142.15                    رازها گوید به جدّ و اجتهاد                               مینماید زنده او را  آن جماد

142.16                    حیّ و قائم داند او آن خاك را                             چشم و گوشی داند او  خاشاك را

142.17                    پیش ِ او هر ذره ای زآن خاكِ گور                     گوش دارد، هوش دارد، وقتِ شور

142.18                    مستمع داند به جدّ  آن خاك را                            خوش نگر این عشق ِ ساحرناك را

142.19                    آنچنان بر خاكِ گور ِ تازه او                              دم به دم خوش مینهد، با اشك، رو

142.20                    كه به وقت زندگی هرگز چنان                           روی ننهاده ست بر پور ِ جوان

142.21                    از عزا چون بگذرد یک چند روز                      کم شود آن آتش و آن عشق و سوز

142.22                    بعد از آن، ز آن گور هم خواب آیدش                  از جمادی هم، جمادی زایدش

142.23                    زانكه، عشق افسون ِ خود  ِبربود و رفت              ماند خاكستر، چو آتش رفت  تفت

142.24                    عشق بر مُرده نباشد پایدار                                عشق را بر حَیّ ِ جان افزای دار

142.25                    آنچه بیند آن جوان در آینه                                 پیر اندر خشت بیند عاینه

142.26                    پیر، عشق توست، نی موی سپید                        دستگیر ِ صد هزاران  ناامید

142.27                    عشق صورتها بسازد در فراق                          نامصور سر کشد وقتِ تلاق

142.28                    كه منم آن اصل ِ اصل ِ هوش و مست                  بر صور عكسی ز حُسن ِ ما بُدست

142.29                    پرده ها را این زمان برداشتم                             حُسن را بی واسطه بفراشتم

142.30                    زانكه بس با عكس ِ من دریافتی                         قوّتِ تجرید ذاتم یافتی

142.31                    چون از این سو جذبۀ من شد روان                     او كشش را می نبیند در میان

142.32                    مغفرت میخواند از جرم و خطا                          از پس آن پرده، از لطفِ خدا

142.33                    چون ز سنگی چشمه ای جاری شود                   سنگ اندر چشمه متواری شود

142.34                    كس نخواند بعد از آن  آن را حجر                      زانكه جاری شد از آن سنگ و گهر

142.35                    كاسه ها دان این صور را، و اندر او                   آنچه حق ریزد  بدان گیرد علو

 

143. حکایت تسلی کردن خویشان مجنون را از عشق لیلی

143.1                           ابلهان گفتند مجنون را ز جهل                            حُسن ِ لیلی نیست چندان، هست  سهل

143.2                           بهتر از وی صد هزاران دل ربا                        هست همچون ماه در شهر، ای کیا

143.3                           * نازنین تر زو هزاران حوروَش                      هست، بگزین زآن همه یک یار ِ خَوش

143.4                           * وارهان خود را و ما را نیز هم                       از چنین سودای زشتِ متهم

143.5                           گفت: صورت  كوزه است و حُسن، می               مِی، خدایم میدهد از طرفِ وی

143.6                           مَر شما را سِركه داد از كوزه اش                       تا نباشد عشق ِ اوتان  گوش كش

143.7                           از یكی كوزه دهد زهر و عسل                          هر یكی را  دستِ حق  عز و جل

143.8                           كوزه می بینی، ولیكن آن شراب                         روی ننماید به چشم ِ ناصواب

143.9                           قاصِراتُ الطَّرْفِ باشد ذوق جان                        جز به خصم ِ خویش ننماید نشان

143.10                    قاصِراتُ الطَّرْفِ باشد آن مُدام                           وین حجابِ ظرفها، همچون خیام

143.11                    هست دریا خیمه ای، در وی حیات                     بط را، لیكن  كلاغان را ممات

143.12                    زهر باشد مار را، هم قوت و برگ                     غیر او را، زهر او درد است و مرگ

143.13                    صورتِ هر نعمتی و محنتی                              هست آن را دوزخ، این را جنتی

143.14                    پس همه اجسام و اشیا  تبصرون                        اندر او قوت است و هم لا تبصرون

143.15                    هست هر جسمی چو كاسه و كوزه ای                 اندر او، هم قوت و، هم دل سوزه ای

143.16                    كاسه پیدا، اندر او پنهان رغد                            طاعمش داند كز آن چه میخورد

143.17                    صورتِ یوسف  چو جامی بود خوب                  ز آن پدر میخورد صد بادۀ طروب

143.18                    باز  اخوان را  از آن  زهرآب بود                      كاندر ایشان زهر ِ كینه میفزود

143.19                    باز  از وی مَر زلیخا را شِكر                            می كشید از عشق  افیونی دگر

143.20                    غیر آنچه بود مر یعقوب را                               بود از یوسف غذا  آن خوب را

143.21                    گونه گونه شربت و كوزه یكی                           تا نماند در می ِ غیبت  شكی

143.22                    باده از غیب است و  كوزه زین جهان                  كوزه پیدا، باده در وی بس نهان

143.23                    بس نهان از دیدۀ نامحرمان                               لیك بر محرم هویدا و عیان

143.24                    یا الهی  سُكِّرَتْ أبصارنا                                   فاعفُ عَنا اثقلت اوزارُنا

143.25                    یا خَفیا قد ملأتَ الخافِقین                                  قد عَلوت فَوقَ  ُنور المشرقین

143.26                    أنتَ سِرٌ كاشفٌ اسرارنا                                    أنتَ فجرٌ مَفجرٌ  انهارنا

143.27                    یا خفی الذاتِ محسوسَ العطا                             أنتَ كالماء و نحنُ  َكالرحا

143.28                    أنتَ  َكالریح و نحنُ كالغبار                               تختفی الرّیح و غبراها جهار

143.29                    تو بهاری، ما چو باغ ِ سبز و خَوش                    او نهان و آشكارا  بخشِشَش

143.30                    تو چو جانی، ما مثال ِ دست و پا                        قبض و بسط دست از جان شد روا

143.31                    تو چو عقلی، ما مثال این زبان                          این زبان از عقل دارد این بیان

143.32                    تو مثال شادی و ما خنده ایم                              كه نتیجۀ شادی فرخنده ایم

143.33                    جنبش ما هر دمی خود اشهد است                       كه گواهِ ذو الجلال ِ سرمد است

143.34                    گردش سنگ آسیا در اضطراب                         اشهد آمد بر وجودِ جوی آب

143.35                    ای برون از وهم و قال و قیل ِ من                      خاك بر فرق ِ من و تمثیل ِ من

143.36                    بنده نشكیبد ز تصویر خوشت                            هر دمی گوید كه: جانم مفرشت

143.37                    همچو آن چوپان كه میگفت: ای خدا                    پیش چوپان و محبّ ِ خود بیا

143.38                    تا شِپش جویم من از پیراهنت                            چارقت دوزم  ببوسم دامنت

143.39                    كس نبودش در هوا و عشق جفت                       لیك قاصر بود از تسبیح، گفت

143.40                    عشق ِ او خرگاه بر گردون زده                          جان سگ خرگاه چوپان آمده

143.41                    چونكه بحر ِعشق ِ یزدان جوش زد                     بر دل او زد، تو را بر گوش زد

 

144. حكایت جوحی كه چادر پوشیده و در وعظ  میان ِ زنان نشسته و حركتی كرد که زنی او را بشناخت كه مرد است و نعره ای کشید

144.1                           واعظی بُد بس گزیده در بیان                            زیر منبر، جمع ِ مردان و زنان

144.2                           رفت جوحی چادر و روبند ساخت                      در میان آن زنان شد  ناشناخت

144.3                           سائلی پرسید واعظ را به راز                            موی عانه هست نقصان ِ نماز ؟

144.4                           گفت واعظ: چون شود عانه دراز                       پس كراهت باشد از وی در نماز

144.5                           یا به نوره، یا سُترّه  بسترش                              تا نمازت كامل آید خوب و خوش

144.6                           گفت سائل: آن درازی تا چه حد؟                        شرط باشد تا نماز اكمل بود

144.7                           گفت: چون قدر جوی گردد به طول                    پس ستردن فرض باشد، ای سئول

144.8                           * پیش جوحی یک زنی بنشسته بود                    هوش را بر وعظِ  واعظ بسته بود

144.9                           گفت او را جوحی: ای خواهر ببین                     عانۀ من باشد اکنون این چنین

144.10                    بهر ِ خشنودی حق  پیش آر دست                       كان به مقدار كراهت آمدست ؟

144.11                    دستِ زن در كرد در شلوار ِ مرد                       خرزه اش بر دستِ زن آسیب كرد

144.12                    نعره ای زد سخت اندر حال زن                         گفت واعظ: بر دلش زد گفتِ من

144.13                    صدق را زین زن بیاموزید، هین                        چونکه بر دل زد ورا گفتِ چنین

144.14                    گفت: نی، بر دل نزد، بر دست زد                      وای اگر بر دل زند، ای بی خِرد

144.15                    بر دل ِ آن ساحران زد اندكی                             شد عصا و دستِ ایشان را یكی

144.16                    گر ز پیری در ربائی تو عصا                           بیش رنجد  كان گروه  از دست و پا

144.17                    نعرۀ لا ضَیرَ بر گردون رسید                           هین  ِببُر، چون جان ز جان كندن رهید

144.18                    چون بدانستیم ما کاین تن نه ایم                          از وَرای تن  به یزدان میزئیم

144.19                    ای  ُخنك آنرا كه ذاتِ خود شناخت                      اندر َامن ِ سرمدی قصری بساخت

144.20                    كودكی گرید پی جوز و مویز                            پیش ِعاقل باشد آن بس سهل چیز

144.21                    پیش ِ دل جوز و مویز آمد جسد                          طفل، كی در دانش ِ مردان رَسد ؟

144.22                    هر كه محجوب است، او خود كودكیست              مرد آن باشد، كه بیرون از شكیست

144.23                    گر به ریش و خایه مَردَستی كسی                       هر بُزی را ریش و مو باشد بسی

144.24                    پیشوای بَد بود آن بز شتاب                               می بَرد اصحاب را پیش ِ قصاب

144.25                    ریش را شانه زدی كه، سابقم                            سابقی، لیكن به سوی درد و غم

144.26                    هین روش بُگزین و تركِ ریش كن                      تركِ این ما و من و تشویش كن

144.27                    ریش ِ خود را خنده زاری کرده ای                     ناز  کم کن، چونکه ریش آورده ای

144.28                    تا شوی چون بوی  ُگل با عاشقان                       پیشوا و رهنمای  ُگلستان

144.29                    چیست بوی  ُگل؟ دَم ِعقل و خرد                        شد قلاوز  رهِ ملكِ ابد

 

145. فرمودن شاه دیگر باره ایاز را كه شرح ِ چارق و پوستین آشكارا بگو تا خواجه تاشانت از آن اشارت پند گیرند كه الدین نصیحة

145.1                           سِرّ ِ چارق را بیان كن، ای ایاز                         پیش ِ چارق چیستت چندین نیاز ؟

145.2                           تا نیوشد سنقر و بك یارقت                               سِرّ ِ سِرّ ِ پوستین و چارقت

145.3                           ای ایاز، از تو غلامی نور یافت                         نورت از پستی سوی گردون شتافت

145.4                           حَسرتِ آزادگان شد بندگی                                بندگی را خود تو دادی زندگی

145.5                           مؤمن آن باشد، كه اندر جزر و مد                      كافر از ایمان ِ او حسرت خورد

 

146. حكایت كافری كه گفتندش در عهدِ ابایزید كه مسلمان شو، و جواب گفتن او ایشان را

146.1                           بود  گبری در زمان ِ بایزید                              گفت او را یك مسلمان ِ سعید

146.2                           كه چه باشد گر تو اسلام آوری ؟                        تا بیابی صد نجات و سروری

146.3                           گفت: این اسلام اگر هست، ای مرید                    آنكه دارد شیخ ِ عالم بایزید

146.4                           من ندارم طاقتِ آن تابِ آن                                كان فزون آمد ز كوششهای جان

146.5                           گرچه در ایمان و دین ناموقنم                            لیك در ایمان ِ او بس مؤمنم

146.6                           دارم ایمان كاو ز جمله برتر است                       بس لطیف و با فروغ و با فر است

146.7                           مؤمن ِ ایمان ِ اویم در جهان                              گر چه مُهرم هست محكم بر دهان

146.8                           باز ایمان، خود گر ایمان ِ شماست                      نی بدان میل استم و، نی اشتهاست

146.9                           آنكه صد میلش سوی ایمان بود                          چون شما را دید، آن فاتر شود

146.10                    زانكه، نامی بیند و، معنیش  نی                          چون  بیابان را مفازه گفتنی

146.11                    چون به ایمان ِ شما او بنگرد                             عشق او  ز آوردِ ایمان  بفسرد

 

147. حكایت آن مؤذن ِ زشت آواز كه در كافرستان بانگ زد از برای نماز و مردِ كافر او را هدیها داد

147.1                           * این حکایت یاد گیر، ای تیز هوش                   صورتش بگذار و معنی را نیوش

147.2                           یك مؤذن داشت بس آواز ِ بَد                             * شب همه شب میدری حلق ِ خَود

147.3                           * خوابِ خوش بر مردمان کرده حرام                 در صداع افتاده از وی خاص و عام

147.4                           * کودکان ترسان از او در جامه خواب               مرد و زن ز آواز ِ او اندر عذاب

147.5                           * مجتمع گشتند مر توضیع را                           بهر دفع زحمت و تصدیع را

147.6                           * پس طلب کردند او را در زمان                       اقچها دادند و گفتند: ای فلان

147.7                           * از اذانت جمله آسودیم ما                               بس کرَم کردی شب و روز، ای کیا

147.8                           * چون رسید از تو به هر یک دولتی                  خواب رفت از ما کنون هم مدتی

147.9                           * بهر آسایش، زبان کوتاه کن                            در عوض مان همتی همراه کن

147.10                    قافله میشد به کعبه از وَله                                 اقچه بستد، شد روان با قافله

147.11                    * شبگهی کردند اهل کاروان                            منزل اندر موضع ِ کافرستان

147.12                    وآن مؤذن، عاشق ِ آواز ِ خَود                            در میان ِ كافرستان بانگ زد

147.13                    چند گفتندش: مگو بانگِ نماز                            كه شود جنگ و عداوتها دراز

147.14                    او ستیزه كرد و، بس بی احتراز                         گفت در كافرسِتان، بانگِ نماز

147.15                    جمله گان خائف  ز فتنۀ عامه ای                        خود بیامد كافری با جامه ای

147.16                    شمع و حلوا و یکی جامۀ لطیف                         هدیه آورد و بیامد چون الیف

147.17                    پُرس پُرسان، كاین موذن كو؟ كجاست؟                كه صدای بانگِ او راحت فزاست

147.18                    هین چه راحت بود ز آن آواز ِ زشت ؟                کاو فتاد از وی بناگه در كنشت

147.19                    دختری دارم لطیف و بس سنی                          آرزو میبود او را  مؤمنی

147.20                    هیچ این سودا نمی رفت از سرش                       پندها میداد چندین كافرش

147.21                    در دل ِ او مهر ِ ایمان رُسته بود                         همچو مجمر بود این غم، من چو عود

147.22                    در عذاب و درد و اِشكنجه بُدم                           كه بجنبد سلسلۀ او دم به دم

147.23                    هیچ چاره میندانستم در آن                                تا فرو خواند این مؤذن  این اذان

147.24                    گفت دختر: چیست این مكروه بانگ ؟                 كه به گوشم آمد این دو چار دانگ

147.25                    من همه عمر این چنین آواز ِ زشت                     هیچ نشنیدم در این دیر و كنشت

147.26                    خواهرش گفتا كه: این بانگ اذان                       هست اعلام و شعار ِ مومنان

147.27                    باورش نامد، بپرسید از دگر                              آن دگر هم گفت: آری ای قمر

147.28                    چون یقین گشتش، رُخ او زرد شد                       از مسلمانی دل ِ او سرد شد

147.29                    باز رستم من ز تشویش و عذاب                         دوش خوش خفتم در آن بی خوف خواب

147.30                    راحتم این بود از آواز ِ او                                 هدیه آوردم به  ُشكر، آن مرد كو؟

147.31                    چون بدیدش گفت: این هدیه بگیر                       چون مرا گشتی مجیر و دستگیر

147.32                    آنچه كردی با من از احسان و بَر                        بندۀ تو گشته ام من مستمر

147.33                    گر به مال و ملك و ثروت فردمی                       من دهانت را پُر از زر كردمی

147.34                    هست ایمان شما زرق و مجاز                           راهزن، همچونكه آن بانگِ نماز

147.35                    لیك از ایمان و صدق بایزید                              چند حسرت در دل و جانم رسید

147.36                    همچو آن زن، كاو جماع ِ خر بدید                      گفت: آوه، ز آن خر ِ فحل ِ فرید

147.37                    گر جماع این است کآید از خران                        در  ُكس ما میریند  این شوهران

147.38                    داد جملۀ داد ایمان بایزید                                  آفرینها بر چنین شاهِ فرید

147.39                    قطرۀ ایمانش در بحر ار رود                            بحر اندر قطره اش غرقه شود

147.40                    همچو آتش، ذره ای در بیشه ها                         کاندران ذره شود بیشه فنا

147.41                    چون خیالی، در دل شه یا سپاه                           میکند در جنگ خصمان را تباه

147.42                    یك ستاره در محمّد رو نمود                              تا فنا شد کفر ِ هر گبر و جهود

147.43                    * یک ستاره در محمد شد سطرب                      تا فنا شد کفر ِ جمله شرق و غرب

147.44                    آنكه ایمان یافت، رفت اندر امان                         كفرهای باقیان شد در گمان

147.45                    كفر ِ صرفِ اولین باری نماند                            یا مسلمانی و یا بیمی نشاند

147.46                    این به حیلت آب و روغن كردنیست                    این مثلها كفو ذرّه نور نیست

147.47                    ذره نبود جز ز چیزی منجسم                            ذره نبود شارق لا ینقسم

147.48                    گفتن "ذره"، مُرادم دان خفی                              مَحرم دریا نه ای، این دَم  كفی

147.49                    آفتابِ نیّر ِ ایمان ِ شیخ                                      گر نماید رُخ ز شرق ِ جان ِ شیخ

147.50                    جمله پستی نور گیرد تا  ثری                            جمله بالا خُلد گردد اخضری

147.51                    او یكی جان دارد از نور ِ منیر                           او یكی تن دارد از خاكِ حقیر

147.52                    ای عجب، این است او، یا آن؟ بگو                     كه بماندم در شكال و جست و جو

147.53                    گر وی این است، ای برادر، چیست آن ؟             پُر شده از نور ِ او هفت آسمان

147.54                    ور  وی آن است، این بدن، ای دوست چیست؟      ای عجب، زین دو كدامین است و كیست ؟

 

148. حكایت آن زن كه گفت شوهر را كه: گوشت را گربه خورد، شوهر گربه را به ترازو بر كشید، گربه نیم من بر آمد، گفت: ای زن، گوشت نیم من بود و افزون، اگر این گوشت است، گربه كو؟ و اگر این گربه است، گوشت كو؟

148.1                           بود مردی كدخدا، او را زنی                             سخت طناز و پلید و رهزنی

148.2                           هر چه آوردی، تلف كردیش زن                        مرد مضطر گشته اندر تن زدن

148.3                           بهر ِ مهمان گوشت آورد آن معیل                       سوی خانه، با دو صد جهدِ طویل

148.4                           زن بخُوردش با شراب و با رباب                       مرد آمد گفت دفع ناصواب

148.5                           مرد گفتش: گوشت كو؟ مهمان رسید                   پیش ِ مهمان لوت میباید كشید

148.6                           گفت زن: این گربه خورد آن گوشت را                گوشتِ دیگر خر، گرت باید  هلا

148.7                           گفت: ای ایبك  ترازو را بیار                            تا که گربه بر كِشم گیرم عیار

148.8                           بر كشیدش، بود گربه  نیم من                            پس بگفتش مرد: كای محتاله زن

148.9                           * گوشت، نیم من بود افزون یك ستیر                  هست گربه  نیم من هم، ای ستیر

148.10                    این اگر گربه ست، پس آن گوشت كو؟                 ور بود این گوشت، بنما گربه تو؟

148.11                    بایزید، ار این بود، آن روح چیست؟                    ور وی آن روح است، این تصویر كیست ؟

148.12                    حیرت اندر حیرت است ای یار ِ من                    این نه كار توست، نی هم كار ِ من

148.13                    هر دو او باشد، ولیك از ریع و زرع                   دانه باشد اصل و، كاهِ اوست فرع

148.14                    حكمت این اضداد را با هم ببست                        ای قصاب، این گِردِ ران، با  َگردن است

148.15                    روح بی قالب نتاند كار كرد                              قالبِ بی جان بود بیکار و سرد

148.16                    * قالبت بی جان کم از خاکست دوست                 روح چون مغز است، قالب همچو پوست

148.17                    * قالب بی جان نمیآید به کار                             سعی کن جانی به دست آر، ای عیار

148.18                    قالبت پیدا و آن جان بس نهان                            راست شد زین هر دو اسبابِ جهان

148.19                    خاك را بر سَر زنی، سَر نشكند                          آب را بر بََر زنی، بَر نشكند

148.20                    گر تو میخواهی كه سَر را بشكنی                       آب را و خاك را بر هم زنی

148.21                    چون شكستی سر، رود آبش به اصل                   خاك سوی خاك آید روز ِ فصل

148.22                    حكمتی كه حق نمود از ازدواج                          گشت حاصل از نیاز و از لجاج

148.23                    باشد آنگه ازدواجاتِ دگر                                 لا سمع اذنٌ و لا عینٌ بصر

148.24                    گر شنیدی اذن، كی ماندی اذن ؟                        یا كجا كردی دگر ضبطِ سخن ؟

148.25                    گر بدیدی برف و یخ، خورشید را                      از یخی برداشتی امّید را

148.26                    آب گشتی بی عروق و بی گره                           که ز لطف از باد میگشتی زره

148.27                    پس شدی درمان ِ جان ِ هر درخت                      هر درختی از قدومش نیك بخت

148.28                    آن یخی بفسرده در خود مانده ای                        "لامساسی" بر درختان خوانده ای

148.29                    لیس یالف لیس یولف جسمه                              لیس الا شحّ نفس قسمه

148.30                    نیست ضایع زو شود تازه جگر                         لیك نبود پیك سلطان ِ خضر

148.31                    ای ایاز، استارۀ تو بس بلند                               نیست هر برجی عبورش را پسند

148.32                    هر وفا را كی پسندد همتت؟                              هر صفا را كی گزیند صفوتت ؟

 

149. حكایت آن امیر كه غلام را گفت كه: می بیار، غلام رفت و سبوی می  آورَد، در راه زاهدی بود که امر معروف میكرد، سنگی زد و سبوی او را بشكست، امیر بشنید، قصدِ گوشمال زاهد كرد، این قضیه در عهد عیسی علیه السلام بود كه هنوز می  حرام نشده بود لیكن زاهد منع لذ ّت و تنعم میكرد

149.1                           بود امیری، خوش دلی، می  خواره ای                كهفِ هر مخمور و هر بی چاره ای

149.2                           مشفقی، مسكین نوازی، عادلی                           مکرمی، زر بخشی و، دریا دلی

149.3                           شاهِ مردان و امیر المؤمنین                               راه بان و راز دان و دور بین

149.4                           دور ِ عیسی بود و ایام ِ مسیح                            خلق، دل دار و كم آزار و ملیح

149.5                           آمدش مهمان به ناگاهان شبی                             هم امیری، جنس ِ او، خوش مذهبی

149.6                           باده می بایستشان در نظم ِ حال                          باده بود آن وقت مأذون و حلال

149.7                           باده شان كم بود، گفت او با غلام                        رو سبو پُر كن، به ما آور مدام

149.8                           از فلان راهب كه دارد خمر ِ خاص                    تا ز خاص و عام، جان یابد خلاص

149.9                           جرعه ای ز آن جام ِ راهب آن  ُكند                     كه هزاران جره و خُمدان كند

149.10                    اندر آن می  مایۀ پنهانی است                            آنچنان كاندر عبا  سلطانی است

149.11                    تو به دلق ِ پاره پاره كم نگر                              كه سیه كردند از بیرون  زر

149.12                    از برای چشم ِ بَد مردود شد                              وز برون آن لعل  دود آلود شد

149.13                    گنج و گوهر كی میان ِ خانه هاست؟                    گنجها پیوسته در ویرانه هاست

149.14                    گنج ِ آدم، چون به ویران بُد دفین                        گشت طینش چشم بندِ آن لعین

149.15                    او نظر میكرد در طین سُست سُست                    جان همی گفتش كه: طینم سَدّ ِ توست

149.16                    دو سبو بستد غلام و خوش دوید                         در زمان، تا دیر ِ رُهبانان رسید

149.17                    زر بداد و بادۀ چون زر خرید                            سنگ داد و در عوض  گوهر خرید

149.18                    باده ای كان بر سر ِ شاهان جهد                         تاج ِ زر بر تارك ساقی نهد

149.19                    فتنه ها و شورها انگیخته                                  بندگان و خسروان آمیخته

149.20                    استخوانها رفته، جمله جان شده                          تخت و تخته آن زمان یكسان شده

149.21                    وقتِ هشیاری  چو آب و روغنند                        وقت مستی  همچو جان اندر تنند

149.22                    * چون هریسه لحم و گندم عرق هم                    هیچ سبقی نی در ایشان فرق هم

149.23                    چون هریسه گشته، آنجا فرق نی                        نیست فرقی، كاندر آنجا غرق نی

149.24                    اینچنین باده همی بُرد آن غلام                            سوی قصر ِ آن امیر ِ نیك نام

149.25                    پیشش آمد زاهدی، غم دیده ای                           خشك مغزی، در بلا چسبیده ای

149.26                    تن ز آتشهای دل بگداخته                                 خانه از غیر ِ خدا پرداخته

149.27                    گوشمال ِ محنتِ بی زینهار                                داغها، بر داغها، چندین هزار

149.28                    دیده هر ساعت خلش در اجتهاد                          روز و شب چسبیده او بر اجتهاد

149.29                    سال و مه در خاک و خون آمیخته                      صبر و حلمش نیم شب بگریخته

149.30                    * دید در شب او غلامی نیک پی                       در شتابش او زمین میکرد طی

149.31                    گفت زاهد: در سبوها چیست آن ؟                       گفت: باده، گفت: بهر كیست آن ؟

149.32                    گفت: این زآن ِ فلان میر ِ اجل                           گفت: طالب را چنین باشد عمل ؟

149.33                    طالب یزدان و، آنگه عیش و نوش؟                    بادۀ شیطان و، آنگه نیم هوش ؟

149.34                    هوش تو بی می چنین پژمرده است                     هوشها باید بر آن هوش ِ تو بَست

149.35                    تا چه باشد هوش تو هنگام سُكر؟                        ای چو مرغی گشته صیدِ دام ِ سُكر

 

150. در بیان حکایت ضیاء بلخ و شیخ اسلام تاج بلخ و لطیفه گفتن ضیاء

150.1                           آن ضیاء بلخ  خوش الهام بود                            دادِر ِ آن تاج شیخ اسلام بود

150.2                           * از برای علم خلقی پیش او                             گشته دائم در ملازم درس جو

150.3                           تاج ِ شیخ اسلام دار الملكِ بلخ                            بود كوته قد و كوچك، همچو فرخ

150.4                           گر چه فاضل بود و فحل و ذو فنون                    این ضیا اندر ظرافت بُد فزون

150.5                           او بسی كوته، ضیا بی حدّ دراز                         بود شیخ اسلام را صد كبر و ناز

150.6                           زین برادر ننگ و عارش آمدی                         وین ضیا هم واعظی بُد با هدی

150.7                           روز ِ مجلس اندر آمد آن ضیا                            بارگه، پُر قاضیان و اصفیا

150.8                           كرد شیخ اسلام از كبر ِ تمام                              مر برادر را ضیت  نصف القیام

150.9                           * پس ضیا چون دید کبر اندر سرش                   انفعالی داد حالی در خورش

150.10                    گفت: آری، بس درازی بهر ِ مُزد                       اندكی از آن قدِ سَروت هم  ِبدُزد

150.11                    پس تو را، خود عقل کو یا هوش كو؟                  تا خوری می، ای تو دانش را عدو

150.12                    روت بس زیباست، نیلی هم بكش                       ضحكه باشد نیل بر روی حبش

150.13                    در تو نوری كی در آمد؟ ای غوی                      تا تو می نوشی و ظلمت جو شوی

150.14                    سایه در روز است جُستن قاعده                         در شبِ ابری تو سایه جو شده

150.15                    گر حلال آمد پی قوتِ عوام                               طالبان ِ دوست را  آمد حرام

150.16                    عاشقان را باده  خون ِ دل بود                            چشمشان بر راه و بر منزل بود

150.17                    در چنین راهِ بیابان ِ مخوف                               این قلاوُز ِ خرد  با صد كسوف

150.18                    خاك در چشم ِقلاوُزان زنی                               كاروان را گمره  و هالک كنی

150.19                    نان ِ جو، حقا ً حرام است و فسوس                     نفس را، در پیش نِه، نان ِ سبوس

150.20                    دشمن ِ راهِ خدا را خوار دار                              دزد را منبر منه، بر دار  دار

150.21                    دزد را، تو دست بُبریدن پسند                            از بُریدن عاجزی، دستش ببند

150.22                    گر نبندی دست او، دستِ تو بست                       ور تو پایش نشكنی، پایت شكست

150.23                    تو عدو را  می  دهی و نی شكر                         بهر چه؟ گو: زهر نوش و خاك خَور

150.24                    زد ز غیرت بر سبو سنگ و شكست                   او سبو انداخت، از زاهد بجست

 

151. در بیان خبر یافتن امیر و خشم آلوده رفتن بر سر زاهد

151.1                           رفت پیش ِ میر، گفتش: باده كو ؟                       ماجرا را گفت یك یك پیش ِ او

151.2                           میر چون آتش شد و برجَست راست                    گفت: بنما خانۀ زاهد كجاست

151.3                           تا بدین  ُگرز ِ گران كوبم سرش                         آن سر ِ بی دانش ِ مادر غرش

151.4                           او چه داند امر ِمعروف؟ از سگی                       طالبِ معروفی است و  ُشهرگی

151.5                           تا بدین سالوس  خود را جا كند                          تا به چیزی  خویش را پیدا كند

151.6                           او ندارد خود هنر، الا همان                              كه تسلس میكند با مردمان

151.7                           او اگر دیوانه است و فتنه كاو                            داروی دیوانه باشد كیر ِ گاو

151.8                           تا كه شیطان از سرش بیرون رود                      بی لتِ خربندگان، خر چون رود؟

151.9                           میر بیرون جَست و دبّوسی به دست                    نیم شب آمد به زاهد، نیم مست

151.10                    خواست كشتن مردِ زاهد را ز خشم                     مردِ زاهد گشت پنهان زیر ِ پشم

151.11                    مردِ زاهد می شنید از میر  آن                           زیر پشم ِ آن رسن تابان نهان

151.12                    گفت: در رو گفتن ِ زشتی مَرد                           آینه تاند، كه رو را سخت كرد

151.13                    روی باید، آینه وار، آهنین                                تات گوید: روی زشتِ خود ببین

 

152. حكایت مات كردن دلقك سیّد شاه ترمد را

152.1                           شاه با دلقك همی شطرنج باخت                          مات كردش زود، خشم ِ شه بتاخت

152.2                           گفت: شه شه، و آن شهِ كبرآورش                       یك یك از شطرنج میزد بر سرش

152.3                           كه بگیر اینك شهت، ای قلتبان                           صبر كرد و گفت دلقک: الامان

152.4                           دست دیگر باختن فرمود میر                             او چنان لرزان  كه عور از زمهریر

152.5                           باخت دستِ دیگر و  شه مات شد                        وقتِ شه شه گفتن و میقات شد

152.6                           بر جهید آن دلقك و در  ُكنج رفت                       شِش نمد بر خود فکند از بیم ِ تفت

152.7                           زیر بالشها و زیر شش نمد                                خفت پنهان تا ز خشم ِ شه رهد

152.8                           گفت شه: هی هی، چه كردی چیست این؟             گفت: شه شه، شه شه، ای شاهِ گزین

152.9                           كی توان حق گفت؟ جز زیر لحاف                      با چو تو خشم آور آتش سجاف

152.10                    ای تو مات و من ز زخم ِ شاه مات                      میزنم شه شه ز زیر رختهات

 

153. باز رجوع به حکایت امیر و زاهد و اجتماع خلق

153.1                           چون محله پُر شد از هیهای میر                         وز لگد بر در زدن، وز دار و گیر

153.2                           خلق بیرون جَست زود از چپ و راست               كای مقدم، وقتِ عفو است و رضاست

153.3                           مغز او خشك است و عقلش این زمان                  كمتر است از عقل و فهم ِ كودكان

153.4                           زهد و پیری، ضعف بر ضعف آمده                    و اندر آن زهدش گشادی ناشده

153.5                           رنج دیده، گنج نادیده ز یار                               كارها كرده، ندیده مُزدِ كار

153.6                           یا نبود آن كار ِ او را خود گهر                           یا نیامد وقتِ پاداش، از قدر

153.7                           یا كه بود آن سعی  چون سعی جهود                    یا جزا، وابستۀ میقات بود

153.8                           مَر  ورا درد و مصیبت این بس است                  كاندر این وادی پُر خون بی كس است

153.9                           چشم پُر درد و، نشسته او به  ُكنج                       رو ترُش كرده، فرو افكنده لنج

153.10                    نی یكی كحال  كاو را غم خورد                         عقل هم نی، كاو به كحلی ره بَرَد

153.11                    اجتهادی میكند با وهم و ظن                              كار در بوك است تا نیكو شدن

153.12                    زآن رهش دور است تا دیدار ِ دوست                  كه نماندش مغز ِ سر، از عشق پوست

153.13                    ساعتی او با خدا اندر عتاب                              كه نصیبم رنج آمد زین جناب

153.14                    ساعتی با بختِ خود اندر جدال                          كه همه پَرّان و، ما ببریده بال ؟

153.15                    هر كه محبوس است اندر بو و رنگ                   گر چه در زهد است، خود باشد بتنگ

153.16                    تا برون آید از این ننگین مناخ                           كی شود خویش ِ خوش و صدرش فراخ؟

153.17                    زاهدان را در خلا پیش از گشاد                         تیغ و استرّه نشاید هیچ داد

153.18                    كز ضجر خود را بدراند شكم                            غصۀ آن بی مرادیها و غم

153.19                    * بی مرادیهای این دنیا خوش است                    با مرادی تند خودی و سرکش است

 

154. در بیان بی طاقتی سالکان پیش از گشاد و قصد کردن حضرت مصطفی علیه السلام افکندن خود را از كوه حرّا از وحشت حجاب و نمودن جبرئیل علیه السلام خود را به وی و منع کردن و بشادت دادن

154.1                           مصطفی را هجر چون بفراختی                         خویش را از كوه می انداختی

154.2                           تا بگفتی جبرئیلش هین مكن                              كه تو را بس دولت است از امر ِ  ُكن

154.3                           مصطفی ساكن شدی ز انداختن                          باز هجران آوریدی تاختن

154.4                           باز خود را سر نگون از كوه او                         می فکندی از غم و اندوه او

154.5                           باز خود پیدا شدی آن جبرئیل                            كه مكن ای پادشاهِ بی بدیل

154.6                           همچنین میبود تا كشفِ حجیب                            تا بیابید آن گهر را او ز جیب

154.7                           بهر هر محنت چه خود را می ُكشند؟                   اصل ِ محنتهاست این، چونش  ُكشند؟

154.8                           از فدائی مردمان را حیرتیست                           هر یكی از ما فدائی سیرتیست

154.9                           ای خنك آن كاو فدا كردست تن                          بهر آن، كارزد فدای او شدن

154.10                    باری، این مقبل فدای این فن است                      كاندرآن  صد زندگی در كشتن است

154.11                    عاشق و معشوق و عشقش بر دوام                     در دو عالم بهره مند و نیك نام

154.12                    هر یكی چونكه فدائی فنیست                             كاندر آن ره  صرفِ عُمر و كشتنیست

154.13                    ُكشتنی اندر غروبی یا شروق                            كه نه شایق ماند آنگه، نه مشوق

154.14                    یا كرامی ارحموا اهل الهوی                             شأنهم  ِورد التوی بعد التوی

154.15                    عفو كن ای میر  بر سختیّ او                            در نگر در درد و بَد بختی او

154.16                    تا ز جُرمت هم خدا عفوی  ُكند                          زلتت را مغفرت در آکند

154.17                    تو ز غفلت بس سبو بشكسته ای                         در امیدِ عفو  دل بر بسته ای

154.18                    عفو كن تا عفو یابی در جزا                              میشكافد مو قدر اندر سزا

154.19                    * مو شکافان قدر را هوش دار                          قصۀ ما را تو نیکو گوش دار

154.20                    * باز بشنو قصۀ میران دگر                              تا بیابی زین حکایت صد خبر

 

155. جواب گفتن امیر مر آن شفیعان را و قبول نکردن شفاعت به جهت گستاخی که کرده است و سبو را شکسته

155.1                           میر گفت: او كیست تا سنگی زند؟                      بر سبوی ما، سبو را بشكند

155.2                           چون گذر سازد به كویم شیر ِ نر                        ترس ترسان بگذرد، با صد حذر

155.3                           * بلکه بگذارد ز هیبت پنجه را                          مور گردد پیش ِ قهرم اژدها

155.4                           * بندۀ ما را چرا آزُرد دل ؟                              كرد ما را پیش مهمانان خجل

155.5                           شربتی كان به ز خون ِ اوست  ریخت                  این زمان، همچون زنان، از ما گریخت

155.6                           لیك، جان از دستِ من او كی برَد؟                      گر شود چون مرغ  و بر بالا پرَد

155.7                           تیر ِ قهر ِ خویش بر پَرّش زنم                            پَرّ و بال ِ مُرده ریگش بركنم

155.8                           * ور شود چون ماهی اندر آب در                      از نهیب من شود زیر و زبر

155.9                           * ور رود در سنگِ سخت، از كوششم                از دل ِ سنگش كنون بیرون كِشم

155.10                    * جان نخواهد بُرد از شمشیر ِ من                      ور کند صد حیله و تدبیر و فن

155.11                    من  ِبرانم بر تن ِ او ضربتی                              كان بود مر دیگران را عبرتی

155.12                    * کار او سالوس و زرق و حیلت است                لیک مقصودش بیان ِ شهرت است

155.13                    با همه سالوس و، با ما نیز هم                           دادِ او و صد چو او این دَم دهم

155.14                    * بر سرش چندان زنم گرز گران                       کز تنش بیرون رود گنج ِ روان

155.15                    خشم خونخوارش شده بُد سركشی                       از دهانش میدرخشید آتشی

 

156. دست و پای امیر بوسیدن و دوّم بار لابه كردن شفیعان و همسایگان زاهد

156.1                           آن شفیعان از دم ِ هیهای او                               چند بوسیدند دست و پای او

156.2                           كای امیر، از تو نشاید كین كشی                        باده گر نبود، تو بی باده خوشی

156.3                           باده، سرمایه ز لطفِ تو بَرَد                              لطفِ آب، از لطفِ تو حسرت خورد

156.4                           پادشاهی كن، ببخشش ای رحیم                          ای كریم ابن الكریم ابن الكریم

156.5                           هر شرابی بندۀ این قدّ و خدّ                               جمله مستان را بوَد بر تو حسد

156.6                           هیچ محتاج ِ می گلگون نه ای                            َترك كن گلگونه، تو گلگونه ای

156.7                           ای رخ ِ گلگونه ات شمس الضحی                      ای گدای رنگِ تو گلگونه ها

156.8                           باده كاندر خم همی جوشد نهان                          ز اشتیاق روی تو جوشد چنان

156.9                           ای همه دریا، چه خواهی كرد  نم؟                      وی همه هستی، چه میجویی عدم ؟

156.10                    ای مه تابان، چه خواهی كرد گرد؟                     ای كه خور در پیش ِ رویت  روی زرد

156.11                    تو خوشی و خوب و كان ِ هر خوشی                  تو چرا خود منت باده كشی ؟

156.12                    تاج ِ كرّمناست بر فرق ِ سرت                           طوق أَعْطَیناكَ آویز بَرَت

156.13                    جوهر است انسان و، چرخ او را عرض              جمله فرع و سایه اند و، تو غرض

156.14                    * علم جوئی از کتبهای فسوس؟                         دوق جوئی تو ز حلوای سبوس ؟

156.15                    ای غلامت عقل و تدبیرات و هوش                    چون چنینی، خویش را ارزان فروش

156.16                    خدمتت بر جمله هستی مفترض                          جوهری چون عجز دارد با عرض

156.17                    بحر علمی، در نمی  پنهان شده                          در سه گز تن، عالمی پنهان شده

156.18                    می چه باشد؟ یا جماع و یا سماع                        تا تو جویی زان نشاط و انتفاع ؟

156.19                    آفتاب از ذره کی شد وام خواه ؟                         زهره ای از خمره کی شد جام خواه؟

156.20                    جان ِ بی كیفی شده محبوس ِ كیف                       آفتابی حبس ِعقده، اینت حیف

 

157. باز جواب و دفع گفتن ِ امیر مر شفیعان را

157.1                           گفت: نی نی، من حریفِ آن میم                         من به ذوق ِ این خوشی قانع نیم

157.2                           وارهیده از غم ِ خوف و امید                             كژ همی گردم به هر سو همچو بید

157.3                           من چنان خواهم كه همچون یاسمین                     كژ شوم، گاهی چنان، گاهی چنین

157.4                           همچو شاخ ِ بید یا زان چپّ و راست                   كه ز بادش گونه گونه رقصهاست

157.5                           آنكه خو كردست با شادی  می                           این خوشی را كی پسندد؟ خواجه کی؟

157.6                           انبیا ز آن زین خوشی بیرون شدند                      كه سرشته در خوشی حق بُدند

157.7                           زانكه جانشان این خوشی ها دیده بود                  این خوشیها پیششان بازی نمود

157.8                           * هر که را نور حقیقی رو نمود                        کی شود قانع به تاریکی و دود؟

157.9                           * وآنکه در جوع او طعام الله خَورد                   کی ز  نان و شوربا حسرت بَرَد ؟

157.10                    * وآنکه باشد خفته اندر گلستان                          میل گلخن کی کند چون ابلهان ؟

157.11                    چون کند مستسقی از آب اجتناب؟                       چون کند مخمور دوری از شراب ؟

157.12                    * سیر نبود هیچ عاشق از حبیب                        صبر نکند هیچ رنجور از طبیب

157.13                    * عاشق از معشوق کی باشد جهان؟                   چون به او بیند همه کون و مکان

157.14                    * هیچکس بر غیر ِ حق عاشق نشد                     واقفِ آن سرّ بجز خالق نشد

157.15                    با  بُتِ زنده كسی که گشت یار                           مرده را کی در كِشد اندر كنار؟

157.16                    * مرده را کس در کنار آرد؟ مگر                      کاو ندارد از جهان ِ جان خبر

 

158. تفسیر این آیه كه "وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِی الْحَیوانُ لَوْ كانُوا یعْلَمُونَ"، كه در و دیوار و عرصۀ آن عالم و آب و كوزه و میوه و درخت همه زنده اند و سخن گو و سخن شنو و جهت آن فرموده حضرت مصطفی صلی الله علیه وآله و سلم "الدنیا جیفه و طلابها كلاب"، و اگر آخرت را حیات نبودی، آخرت هم چون دنیا جیفه بودی، جیفه را نه از برای بوی زشت بل برای مردگیش جیفه خوانند

158.1                           آن جهان، چون ذرّه ذرّه زنده اند                        نكته دانند و سخن گوینده اند

158.2                           در جهان ِ مُرده شان آرام نیست                          كاین علف جز لایق انعام نیست

158.3                           هر كه را  ُگلشن بود بزم و وطن                        كی خورد او باده اندر گولخن؟

158.4                           جای روح پاك  علیین بود                                 * جای روح هر نجس  سجین بود

158.5                           جای بلبل  ُگلبن و نسرین بود *                          كِرم باشد كش وطن سرگین بود

158.6                           بهر ِ مخمور ِ خدا  جام ِ طهور                           بهر ِ منکر آبِ شور ِ پُر نفور

158.7                           هر كه را عدل ِعمر ننمود دست                         پیش او حجّاج ِ خونی عادل است

158.8                           دختران را لعبتِ مُرده دهند                               كه ز لعبِ زندگان نا آگهند

158.9                           چون ندارند از مروّت زور و دست                    كودكان را تیغ چوبین بهتر است

158.10                    كافران قانع به نقش ِ انبیا                                  كه نگاریده ست اندر دیده ها

158.11                    ز آن مهان ما را چو دور ِ روشنیست                  هیچ مان پروای نقش و سایه نیست

158.12                    آن یكی نقشش نشسته در جهان                           و آن دگر نقشش چو مه در آسمان

158.13                    این دهانش نكته گویان با جلیس                          و آن دگر با حق به گفتار و انیس

158.14                    گوش ظاهر ضبط این افسانه كن                        گوش ِ باطن جاذبِ اسرار ِ  ُكن

158.15                    چشم ِ ظاهر ضابطِ حلیۀ بشر                             چشم ِ سر حیران ما زاغ البصر

158.16                    * دست ظاهر میکند داد و ستد                          دستِ باطن بر در فردِ صمد

158.17                    پای ظاهر در صفِ مسجد صواف                     پای معنی فوق ِ گردون در طواف

158.18                    جزو جزوش را تو بشمر همچنین                       این درون ِ وقت و آن بیرون ِ حین

158.19                    این كه در وقت است باشد تا اجل                       و آن دگر یار ِ ابد قرن ازل

158.20                    هست یك نامش "ولی الدّولتین"                          وان دگر نامش "امام القبلتین"

158.21                    خلوت و چله بر او لازم نماند                            هیچ عزمی  مر ورا عازم نماند

158.22                    قرص ِ خورشید است خلوت خانه اش                 كی حجاب آرد شبِ بیگانه اش ؟

158.23                    علت و پرهیز شد، بحران نماند                          كفر ِ او ایمان شد و، كفران نماند

158.24                    چون الف از استقامت شد به پیش                       او ندارد هیچ از اوصافِ خویش

158.25                    گشت فرد از كسوتِ خوهای خویش                    شد برهنه جان به جان افزای خویش

158.26                    چون برهنه رفت پیش شاهِ فرد                           شاهش از اوصافِ قدسی جامه كرد

158.27                    خلعتی پوشید از اوصافِ شاه                            بر پرید از چاه بر ایوان ِ جاه

158.28                    این چنین باشد، چو دردی صاف گشت                از بُن ِ طشت آمد او بالای طشت

158.29                    در بُن ِ طشت، ار چه بود او دردناك                   شومی آمیزش ِ اجزای خاك

158.30                    یار ِ ناخوش پَرّ و بالش بسته بود                        ور نه او در اصل بس برجسته بود

158.31                    چون عتابِ اهْبِطُوا انگیختند                              همچو هاروتش نگون آویختند

158.32                    بود هاروت از ملایك بیگمان                            از عتابی شد معلق همچنان

158.33                    سر نگون ز آن شد كه از سر دور ماند                خویش را سر کرد و، تنها پیش راند

158.34                    آن سبد خود را چو پُر از آب دید                        كرد استغنا و از دریا بُرید

158.35                    در جگر چون قطره ای آبش نماند                      بحر، رحمت كرد و، او را باز خواند

158.36                    رحمتِ بی علتی، بی خدمتی                              آید از دریا مبارك ساعتی

158.37                    الله الله، گِرد دریا باز گرد                                 گر چه باشند اهل دریا روی زرد

158.38                    تا كه آید لطف و بخشایش گری                          سرخ گردد روی زرد از گوهری

158.39                    زردی رو بهترین ِ رنگهاست                            زانكه اندر انتظار ِ آن لقاست

158.40                    لیك سرخی بر رُخی كان لامع است                     بهر ِ آن آمد كه جانش قانع است

158.41                    كه طمع لاغر كند، زرد و ذلیل                          نی ز درد و علت آید او علیل

158.42                    چون ببیند روی زردِ بی سقم                             خیره گردد عقل ِ جالینوس هم

158.43                    چون طمع بستی تو در انوار ِ هو                       مصطفی گوید كه: ذلت نفسهُ

158.44                    نور، بی سایه لطیف و عالی است                      آن مشبك  سایۀ غربالی است

158.45                    عاشقان عریان همی خواهند تن                          پیش عریانان چه جامه؟ چه بدن؟

158.46                    روزه داران را بود آن نان و خوان                     خر مگس را چه ابا، چه دیگدان

 

159. دیگر باره خطاب شاه ایاز را كه تاویل كار خود بگو و مشكل ِ منكران را بگو و طاعنان را بحل كن كه ایشان را در آن التباس رها كردن مروّت نیست

159.1                           این سخن از حدّ و اندازه ست بیش                      ای ایاز، اكنون بگو احوال ِ خویش

159.2                           * هین بگو احوال خود را ای ایاز                      گرچه تصویر ِ حکایت شد دراز

159.3                           هست احوال ِ تو از كان ِ نوی                            تو بدین احوال كی راضی شوی ؟

159.4                           هین حكایت كن از این احوال ِ خوش                   خاك بر احوال و درس ِ پنج و شش

159.5                           حال ِ باطن گر نمی آید به گفت                           حال ِ ظاهر گویمت در طاق و جفت

159.6                           كه ز لطف یار  تلخیهای مات                            گشت بر جان خوشتر از قند و نبات

159.7                           ز آن نبات ار  َگرد در دریا رود                         تلخی دریا همه شیرین شود

159.8                           صد هزار احوال آمد همچنین                            باز سوی غیب رفتند، ای امین

159.9                           حال ِ امروزی  به دی  مانند  نی                        همچو جو اندر روش، كش بند  نی

159.10                    شادی هر روز از نوعی دگر                            فكرتِ هر روز را دیگر اثر

 

160. تمثیل ِ تن آدمی به مهمان خانه و تمثیل اندیشه های مختلف به مهمانان و عارفِ صابر در آن اندیشه ها چون مردِ مهمان دوست

160.1                           هست مهمانخانه این تن، ای جوان                      هر صباحی ضیفِ نو آید در آن

160.2                           نی، غلط گفتم که آید دم به دم                             ضیف تازه، فکرت و شادی و غم

160.3                           * میزبان ِ تازه رو شو، ای خلیل                        در مبند و منتظر شو در سبیل

160.4                           هر چه آید از جهان ِ غیب وش                           در دلت ضیف است، او را دار  خَوش

160.5                           هین مگو كه ماند اندر گردنم                             كه هم اكنون باز پَرّد در عدم

 

161. حكایت مهمان و کدخدا و زن و بیان فضیلت مهمانداری

161.1                           آن یكی را بیگهان آمد  ُقنق                               ساخت او را همچو طوق  اندر عنق

161.2                           خوان كشید او را، كرامتها نمود                         آن شب  اندر كوی ایشان سور بود

161.3                           مرد، زن را گفت پنهانی سخن                           كامشب ای خاتون، دو جامۀ خواب كن

161.4                           بستر ما را بگستر سوی در                               بهر ِ مهمان گستر آن سوی دگر

161.5                           گفت زن: فرمان برم خدمت كنم                         سمع و طاعت، ای دو چشم ِ روشنم

161.6                           هر دو بستر گسترید و رفت زن                         سوی ختنه سور كرد آنجا وطن

161.7                           ماند مهمان ِعزیز و شوهرش                            ُنقل بنهادند از خشك و ترش

161.8                           در سمر گفتند هر دو منتجَب                             سر گذشتِ نیك و بَد  تا نیم شب

161.9                           بعد از آن مهمان ز خواب و از سمر                    شد در آن بستر كه بود آن سوی در

161.10                    شوهر از خجلت بدو چیزی نگفت                      كه مرا این سوست، ای جان، جای خفت

161.11                    وز برای خوابِ تو ای بوالكرم                          بستر آن سوی دگر افكنده ام

161.12                    آن قراری كه به زن او کرده بود                        گشت مبدل آن طرف مهمان غنود

161.13                    آن شب آنجا سخت باران در گرفت                     كز شکوهِ ابرشان آمد شگفت

161.14                    زن بیامد بر گمان ِ آنكه شو                               سوی در خفته ست، و آن سو آن عمو

161.15                    رفت عریان در لحاف آن دم عروس                   داد مهمان را به رغبت چند بوس

161.16                    گفت: میترسیدم ای مردِ كلان                            زآنچه میترسیدم آمد خود همان

161.17                    مردِ مهمان را گِل و باران نشاند                         بر تو چون صابون ِ سلطانی بماند

161.18                    اندر این باران و گِل، او كی رود؟                      بر سر و جان تو  او تاوان شود

161.19                    زود مهمان جَست و گفت: ای زن بهل                 موزه دارم، من ندارم غم  ز گِل

161.20                    من روان گشتم، شما را خیر باد                         در سفر یك دم مبادا روح شاد

161.21                    تا كه زوتر جانب معدن رود                             كاین خوشی اندر سفر ره زن شود

161.22                    زن پشیمان شد از این گفتار ِ سرد                       چون رمید و رفت آن مهمان ِ فرد

161.23                    زن بسی گفتش كه: آخر ای امیر                        گر مزاحی كردم از طیبت مگیر

161.24                    لابه و زاری زن سودی نداشت                          رفت و ایشان را در آن حسرت گذاشت

161.25                    جامه ازرق كرد از غم مرد و زن                       صورتش دیدند شمعی بی لگن

161.26                    میشد و، صحرا ز نور ِ شمع ِ مرد                      چون بهشت از ظلمتِ شب گشته فرد

161.27                    كرد مهمان  خانه، خانۀ خویش را                       از غم و از خجلتِ این ماجرا

161.28                    در درون ِ هر دو از راهِ نهان                            هر زمان گفتی خیال ِ میهمان

161.29                    كه بُدم یار ِ خضر صد گنج ِ جود                        می فشاندم، لیك روزیتان نبود

 

162. تمثیل ِ فكر ِ هر روزینه كه در دل آید به مهمان نو كه از اول روز در خانه فرود آید و تحكم و بد خوئی كند و فضیلت مهمانداری و ناز مهمان كشیدن

162.1                           هر زمان فكری چو مهمان ِ عزیز                       آید اندر سینه چون جان ِ عزیز

162.2                           فكر را، ای جان، به جای شخص دان                  زانكه شخص از فكر دارد قدر، هان

162.3                           فكر ِ غم  گر راهِ شادی میزند                            كارسازیهای شادی میكند

162.4                           خانه میروبد به تندی او ز غیر                          تا در آید شادی نو ز اصل خیر

162.5                           می فشاند برگ زرد از شاخ ِ دل                        تا بروید برگِ سبز ِ متصل

162.6                           میكـَند از بیخ  سرور ِ كهنه را                            تا خرامد سرو نو از ماورا

162.7                           غم  َكند بیخ ِ كژ ِ پوسیده را                               تا نماید بیخ ِ رو پوشیده را

162.8                           غم ز دل  هر چه بریزد یا برد                           در عوض حقا ً كه بهتر آورد

162.9                           خاصه آنرا كه یقینش باشد این                           كه بوَد غم بندۀ اهل ِ یقین

162.10                    گر ترُش روئی نیارد ابر و برق                         رز بسوزد از تبسمهای شرق

162.11                    سعد و نحس  اندر دلت مهمان شود                     چون ستاره  خانه خانه میرود

162.12                    آن زمان كه او رهین ِ برج توست                       باش همچون طالعش شیرین و چُست

162.13                    تا كه چون با مه شود او متصل                          ُشكر گوید از تو با سلطان ِ دل

162.14                    هفت سال  ایوب با صبر و رضا                        در بلا خوش بود با ضیفِ خدا

162.15                    تا چو واگردد بلای سخت رو                            پیش ِ حق گوید به صد گون  ُشكر ِ او

162.16                    كز محبت، با من محبوب  ُكش                           رو نكرد ایوب یك لحظه  ُترُش

162.17                    از وفا و خجلتِ حکم ِ خدا                                 بود چون شیر و عسل  او با بلا

162.18                    فكر در سینه در آید  نو به نو                             خند خندان پیش ِ او تو باز رو

162.19                    كه اعدنی خالقی من شرّه                                  لا تحرّمنی انل من برّه

162.20                    ربّ اوزعنی لشكر ما اری                                لا تعقب حسرة لی ان مضی

162.21                    آن ضمیر ِ رو ترُش را پاس دار                         آن ترُش را چون شكر شیرین شمار

162.22                    ابر اگر چه هست ظاهر رو ترُش                       ُگلشن آرنده ست ابر و  شوره  ُكش

162.23                    فكرتِ غم را مثال ِ ابر دان                               با ترُش، تو رو ترُش  كم كن چنان

162.24                    بو  كه  آن گوهر به دستِ او بود                        جهد كن  تا از تو او راضی شود

162.25                    ور ندارد گوهر و نبوَد غنی                              عادتِ شیرین ِ خود افزون  ُكنی

162.26                    جای دیگر سود دارد عادتت                             ناگهان روزی بر آید حاجتت

162.27                    فكرتی كز شادیت مانع شود                              آن  به امر و حكمتِ صانع شود

162.28                    تو مخوان دو چار دانگش، ای جوان                   بو كه نجمی باشد و  صاحب قران

162.29                    تو مگو فرعیست، او را اصل گیر                      تا شوی پیوسته بر مقصود  چیر

162.30                    ور تو او را فرع گیری و مضر                         چشم تو در اصل باشد منتظر

162.31                    زهر آمد انتظار اندر چشش                               دائما در مرگ باشی زآن روش

162.32                    اصل دان آن را، بگیرش در كنار                       باز ره   دایم ز مرگِ انتظار

 

163. دیگر بار خطاب ِ شاه با ایاز و نواختن او ایاز را

163.1                           ای ایاز ِ پُر نیاز ِ صدق كیش                             صدق ِ تو از بحر و از كوهست بیش

163.2                           نی به وقتِ شهوتت باشد عثار                           نی رود عقل چو كوهت كاه وار

163.3                           نی به وقتِ خشم و كینه صبرهات                      سُست گردد در قرار و در ثبات

163.4                           هست مردی این، نه از ریش و ذكر                    ور نه بودی میر ِ مردان  كیر ِ خر

163.5                           حق  كه را خوانده ست در قرآن رجال؟               كی بود این جسم را آنجا مجال ؟

163.6                           روح حیوان را چه قدر است  ای پدر؟                 آخر از بازار ِ قصابان گذر

163.7                           صد هزاران سر نهاده بر شكم                           ارزشان از دنبه و از گوشت  كم

163.8                           * تا توانی بندۀ شهوت مشو                               در پی شهوت مکن جان را گرو

163.9                           ورنه شهوت خان و مانت بر کند                        زنده ات در گور ِ تاریک افکند

163.10                    روسپی باشد كه از جولان ِ كیر                          عقل ِ او موشی شود، شهوت چو شیر

163.11                    * اندر این معنی حکایت گویمت                        تا دل از شهوت به کلی شویمت

 

164. وصیت كردن آن پدر  دختر را كه از این شوهر که تو راست خود را نگاهدار تا حامله نشوی

164.1                           خواجه ای بود و مر او را دختری                      زهره خدّی، مه رُخی، سیمین بری

164.2                           گشت بالغ، داد دختر را به شوی                        شو نبود اندر كفایت كفو ِ او

164.3                           خربزه  چون در رسد  شد آبناك                         گر بنشكافی، تبه گشت و هلاك

164.4                           چون ضرورت بود، دختر را بداد                      او به ناكفویش، از خوفِ فساد

164.5                           گفت دختر را: كز این دامادِ نو                           خویشتن پرهیز كن، حامل مشو

164.6                           كه ضرورت بود عقدِ این گدا                            این غریبِ خوار را  نبود وفا

164.7                           ناگهان بجهد،  ُكند تركِ همه                              بر تو طفل ِ او بماند مظلمه

164.8                           گفت دختر: ای پدر، خدمت كنم                          هست پندت دل پذیر و مغتنم

164.9                           هر دو روزی و سه روزی  آن پدر                    دختر خود را بفرمودی حذر

164.10                    * اینچنین قومی به عالم هم بُدند                         کز چنین نوعی نصیحت گر شدند

164.11                    حامله شد ناگهان دختر از او                             چونکه بُد هر دو جوان، خاتون و شو

164.12                    از پدر آن را نهان میداشتش                              پنج ماهه گشت كودك، یا كه شش

164.13                    گشت پیدا، گفت بابا: چیست این؟                        من تو را گفتم كز او دوری گزین

164.14                    این وصیتهای من خود باد بود ؟                         چون نكردت پند و وعظم هیچ سود؟

164.15                    گفت: بابا، چون كنم پرهیز من؟                         آتش و پنبه است بی شك مرد و زن

164.16                    پنبه را پرهیز از آتش كجاست ؟                         یا در آتش كی حفاظست و تقاست؟

164.17                    گفت: کی گفتم كه سوی او مرو؟                        تو پذیرای منی او مشو

164.18                    در زمان ِ حال و انزال و خوشی                        خویش را باید كه از وی در كشی

164.19                    گفت: كی دانم كه انزالش كی است؟                    این نهان است و به غایت دور دست

164.20                    گفت: چشمش چون كلاپیسه شود                        فهم كن، كان وقتِ انزالش بود

164.21                    گفت: تا چشمش كلاپیسه شدن                            كور گشته است این دو چشم ِ شوخ ِ من

164.22                    * نیست هر عقل حقیری پایدار                          وقتِ حرص و، وقتِ خشم و كارزار

 

165. وصف ضعیفِ دل و سستی آن صوفی سایه پروردۀ مجاهده ناكردۀ داغ ِعشق ناکشیده و به سجده و دست بوس عام و به حرمت نظر كردن و به انگشت نمودن ایشان كه امروز در زمانه صوفی اوست. غرّه شدن و به وَهم چون معلم كودكان رنجور شدن و با آن وهم كه من مجاهدم مرا در این راه پهلوان میدانند با غازیان به غزا رفته كه به ظاهر نیز هنر بنمایم جهاد را، اگر چه در جهاد اكبر مستثناام، جهادِ اصغر چه محل دارد؟

165.1                           رفت یك صوفی به لشكر در غزا                       ناگهان آمد قطاریق ِ وغا

165.2                           ماند صوفی با بنه و خیمه و ضعاف                    فارسان راندند تا صفّ ِ مصاف

165.3                           مثقلان ِ خاك بر جا ماندند                                 سابقون السابقون  در راندند

165.4                           جنگها كرده، مظفر آمدند                                  باز گشته با غنایم  سودمند

165.5                           ارمغان دادند، كای صوفی تو نیز                       او برون انداخت، نستد هیچ چیز

165.6                           پس بگفتندش كه: خشمینی چرا ؟                        گفت: من محروم ماندم از غزا

165.7                           ز آن تلطف هیچ صوفی خوش نشد                     كاو میان ِ غزو  خنجر كش نشد

165.8                           پس بگفتندش كه: آوردیم اسیر                           آن یكی را بهر ُكشتن تو بگیر

165.9                           سر ببُرش  تا تو هم غازی شوی                        اندكی خوش گشت صوفی، دل قوی

165.10                    كآب را گر در وضو صد روشنیست                   چونكه آن نبود، تیمم كردنیست

165.11                    بُرد آن صوفی اسیر ِ بسته را                             در پس خرگاه تا آرد وغا

165.12                    ماند آنجا دیر صوفی با اسیر                             قوم گفتند: ای عجب! چون شد فقیر؟

165.13                    كافر ِ بسته دو دست، او كشتنیست                      بسملش را موجبِ تاخیر چیست ؟

165.14                    شخص آمد در تفحص از پی اش                        دید كافر را به بالای وی اش

165.15                    همچو نر بالای ماده آن اسیر                             خفته همچون شیر بالای فقیر

165.16                    دستها بسته، همی خائید او                                از سر استیزه،  صوفی را گلو

165.17                    گبر میخائید با دندان گلوش                               صوفی افتاده به زیرش، رفته هوش

165.18                    دست بسته گبر  همچون گربه ای                       خسته كرده حلق ِ او  بی حربه ای

165.19                    نیم  ُكشتش كرده با دندان اسیر                           ریش او پُر خون ز حلق ِ آن فقیر

165.20                    همچو تو، كز دستِ نفس ِ بسته دست                   همچو آن صوفی زبون گشتیّ و پَست

165.21                    ای شده عاجز ز تلّ ِ كیش تو                             صد هزاران كوهها در پیش ِ تو

165.22                    زین سر ِ پُشته بمُردی از شكوه                          چون روی بر عقبهای همچو كوه ؟

165.23                    غازیان كشتند كافر را به تیغ                             هم در آن ساعت ز حمیت بی دریغ

165.24                    بر رُخ صوفی زدند آب و گلاب                         تا به هوش آمد ز بی هوشی و تاب

165.25                    چون به خویش آمد  بدید آن قوم را                     پس بپرسیدند چون بُد ماجرا

165.26                    الله الله، این چه حال است ای عزیز؟                   این چنین بیهوش گشتی از چه چیز ؟

165.27                    از اسیر ِ نیم  ُكشتِ بسته دست                           این چنین مدهوش افتادی و پست؟

165.28                    گفت: چون قصدِ سرش كردم به خشم                  طرفه در من بنگرید آن شوخ چشم

165.29                    چشم را وا كرد پهن او سوی من                        چشم گردانید و شد هوشم ز تن

165.30                    گردش چشمش مرا لشكر نمود                           می نیارم گفت چون پُر هول بود

165.31                    قصه كوته كن، كز آن چشم این چنین                   رفتم از خود، اوفتادم بر زمین

 

166. نصیحت مبارزان او را كه با این دل و زَهره كه تو داری كه از كلاپیسه شدن چشم ِ كافر ِ اسیری دست بسته بیهوش شوی و دشنه از دستت بیفتد، زینهار که ملازم مطبخ ِ خانقاه باش و سوی پیكار مرو تا رسوا نشوی

166.1                           قوم گفتندش: به پیكار و نبرد                             با چنین زَهره كه تو داری  مگرد

166.2                           گِردِ مطبخ گرد اندر خانقاه                                تا دگر رسوا نگردی در سپاه

166.3                           چون ز چشم ِ آن اسیر ِ بسته دست                      غرقه گشتی،  َكشتی تو درشكست

166.4                           پس میان حملۀ شیران ِ نر                                 كه بود با تیغشان چون گوی سر

166.5                           كه ز طاقا طاق گردنها زدن                              طاق طاق جامه كوبان ممتهن

166.6                           * که ز  َفشافَش تیر ِ جانستان                            ابر آزاری خجل در امتحان

166.7                           كی توانی كرد در خون آ شنا ؟                          چون نه ای با جنگ مردان آشنا

166.8                           بس تن ِ بی سر كه دارد اضطراب                      بس سر بی تن به خون بر  چون حباب

166.9                           زیر دست و پای اسبان در غزا                          صد فنا كان غرقه گشته در فنا

166.10                    این چنین هوشی كه از موشی پرید                      اندر آن صف، تیغ چون خواهد كشید ؟

166.11                    چالشت این حمزه خوردن نیست این                    تا تو بر مالی به خوردن آستین

166.12                    نیست حمزه خوردن، اینجا تیغ بین                      حمزه ای باید در این صف  آهنین

166.13                    * نیست لوتِ چرب، تیغ و خنجر است                جان بباید باخت، چه جای سر است؟

166.14                    كار ِ هر نازك دلی نبود قتال                             كه گریزد از خیالی چون خیال

166.15                    كار  ُتركان است، نی تركان، برو                       جای تركان خانه باشد، خانه شو

166.16                    * غزوه کی تانی کز آن چشم اینچنین؟                 رفتی از دست و فتادی بر زمین

 

167. حكایت عیاضی، رحمه الله تعالی كه هفتاد بار به غزو رفته بود و غزاها كرده بامید شهید شدن، چون از جهادِ اصغر به جهاد اكبر شتافت و خلوت گزید، آواز طبل غازیان شنید. نفس او را رنجه داشتی جهت غزا کردن و او نفس را در این دعوت متهم مینمود

167.1                           گفت عیّاضی: نوَد بار آمدم                               تن برهنه، خویش بر صفها زدم

167.2                           بی زره رفتم میان ِ تیغ و تیر                             تا یكی تیری خورم من  جایگیر

167.3                           تیر خوردن بر گلو یا مقتلی                               در نیابد جز شهیدِ مُقبلی

167.4                           در تنم یك جایگه بی زخم نیست                         این تنم از تیر چون پرویزنیست

167.5                           لیك بر مقتل نیامد تیرها                                    كار ِ بخت است این، نه جلدیّ و دها

167.6                           چون شهادت روزی جانم نبود                           رفتم اندر خلوت و در چله زود

167.7                           در جهادِ اكبر افكندم بدن                                   در ریاضت كردن و لاغر شدن

167.8                           بانگِ طبل ِغازیان آمد به گوش                          كه خرامیدند جیش ِ غزو كوش

167.9                           نفس از باطن مرا آواز داد                                كه به گوش حس رسیدم بامداد

167.10                    خیز هنگام غزا آمد، برو                                  خویش را در غزو كردن كن گرو

167.11                    گفتم: ای نفس خبیث بی وفا                               از كجا میل غزا ؟ تو از كجا ؟

167.12                    راست گو ای نفس كین حیلت گریست                  ور نه نفس ِ شهوت از طاعت بریست

167.13                    گر نگوئی راست حمله آرمت                            در ریاضت سخت تر افشارمت

167.14                    نفس بانگ آورد آن دم از درون                         با فصاحت، بی دهان اندر فسون

167.15                    كه مرا هر روز اینجا می ُكشی                          جان ِ من چون جان ِگبران می كشی

167.16                    هیچ كس را نیست از حالم خبر                          كه مرا تو می كشی بی خواب و خور

167.17                    در غزا بجهم به یك زخم از بدن                         خلق بیند مردی و ایثار من

167.18                    گفتم: ای نفسك، منافق زیستی                            هم منافق می مُری، تو چیستی؟

167.19                    خوار و خود روی و مُرائی بوده ای                   در دو عالم اینچنین بیهوده ای

167.20                    نذر كردم كه ز خلوت هیچ من                           سر برون نارم، چو زنده ست این بدن

167.21                    زانكه در خلوت هر آنچه تن  ُكند                        نز برای روی مرد و زن كند

167.22                    جنبش و آرامش اندر خلوتش                             جز برای حق نباشد نیتش

167.23                    این جهاد اكبر است، آن اصغر است                    هر دو كار رستم است و حیدر است

167.24                    كار ِ آن كس نیست  كاو را عقل و هوش              پَرّد از تن، چون کند موشی خروش

167.25                    آن چنان كس را بباید چون زنان                         دور بودن از مصاف و از سنان

167.26                    صوفئی آن، صوفئی این، اینت حیف                   آن ز سوزن مرده، این را طعمه سیف

167.27                    نقش ِ صوفی باشد، او را نیست جان                   صوفیان بَد نام هم  زین صوفیان

167.28                    بر در و دیوار جسم ِ گِل سرشت                        حق ز غیرت نقش صد صوفی نوشت

167.29                    تا ز سحر آن نقشها جنبان شود                           تا عصای موسوی پنهان شود

167.30                    نقشها را میخورد صدق ِ عصا                           چشم ِ فرعون است پُر  َگرد و حصا

 

168. حکایت مجاهدی دیگر و جان بازی او در غزا

168.1                           صوفئی دیگر میان ِ صفّ ِ حرب                       اندر آمد بیست بار از بهر ِ ضرب

168.2                           زخم خورد و بَست زخمی را كه خَورد                بار دیگر حمله آورد و نبرد

168.3                           تا نمیرد تن به یك زخم از گزاف                        تا خورد او بیست زخم اندر مصاف

168.4                           با مسلمانان به كافر وقتِ كرّ                             وانگشت او با مسلمانان به فرّ

168.5                           حیفش آمد كاو به زخمی جان دهد                       جان ز دستِ صدق ِ او آسان رهد

 

169. حكایت آن مجاهد كه از همیان سیم هر روز یك درم در خندق افکندی به تفاریق از بهر ستیزه با نفس ِ حرص ورز و سرزنش ِ نفس كه "چون اندازی، یک بار انداز تا از این ماجرا خلاصی یابم كه الیاس احدی الراحتین"، و جواب او

169.1                           آن یكی بودش به كف در، چل درم                      هر شب افكندی یكی در آب یم

169.2                           تا كه گردد سخت بر نفس ِ مجاز                        در تأنی، دردِ جان كندن دراز

169.3                           * نفس او فریاد کردی هر شبی                         در فتادی زار در تاب و تبی

169.4                           * که چرا می نفکنی یکبارگی؟                          ُکشتی ام در غصه و بیچارگی

169.5                           * بهر حق، یکبارگی بگذار دین                         نفس را کالبأس احدی الراحتین

169.6                           * او نگشتی ملتفت مر نفس را                          همچنین  ُکشتی مر او را در عنا

 

170. رجوع به حکایت آن مجاهد در قتال

170.1                           همچنین آن صوفی اندر وقتِ جنگ                     بهر حق بگرفته بُد بر نفس تنگ

170.2                           با مسلمانان به كرّ او پیش رفت                          وقتِ فرّ  او وانگشت از خصم تفت

170.3                           زخم ِ دیگر خورد، آن را هم ببست                     بیست كرّت تیر و، رمح از وی شكست

170.4                           بعد از آن قوت نماند، افتاد پیش                          مقعد صدق او ز صدق ِعشق ِ خویش

170.5                           صدق، جان دادن بود، هین سابقوا                      از نبی بر خوان "رجالٌ صدقوا "

170.6                           این همه مُردن نه مرگ صورتست                     این بدن مر روح را چون آلتست

170.7                           ای بسا خامی كه ظاهر خونش ریخت                  لیك نفس ِ زنده آن جانب گریخت

170.8                           آلتش بشكست و، ره زن زنده ماند                       نفس زنده ست، ار چه مركب خون فشاند

170.9                           اسب  ُكشت و، ره نرفت آن خیره سر                  ماند خام و زشت و از حق بی خبر

170.10                    گر به هر خونریزئی  َگشتی شهید                       كافر  ُكشته بُدی هم بوسعید

170.11                    ای بسا نفس ِ شهیدِ معتمد                                  مُرده در دنیا، چو زنده میرود

170.12                    روح ِ رهزن مُرد و، تن كه تیغ ِ اوست                هست باقی در كفِ آن غزو جوست

170.13                    تیغ آن تیغ است، مرد آن مرد نیست                    لیك آن صورت تو را حیران كنیست

170.14                    نفس چون مبدل شود  این تیغ ِ تن                       باشد اندر دستِ صنع ذوالمنن

170.15                    آن یكی مردیست، قوتش جمله درد                      وان دگر مردی تی جان، همچو گرد

 

171. حکایت خلیفه مصر و شاه موصل و فرستادن لشگر به طلب کنیزک و صفت كردن غمازان و نقس او بر کاغذ بستن

171.1                           مر خلیفۀ مصر را غماز گفت                            كه: شهِ موصل، به حوری گشت جفت

171.2                           یك كنیزك دارد او اندر كنار                              كه به عالم نیست مانندش نگار

171.3                           در بیان ناید، كه حُسنش بیحد است                      نقش او این است كاندر كاغذ است

171.4                           نقش در كاغذ چو دید آن كیقباد                          خیره گشت و جام از دستش فتاد

171.5                           پهلوانی را فرستاد آن زمان                               سوی موصل با سپاهی بس گران

171.6                           كه اگر ندهد به تو آن ماه را                              بَركن از بُن آن در و درگاه را

171.7                           ور دهد،  َتركش كن و مه را بیار                       تا كشم من بر زمین مه در كنار

171.8                           پهلوان شد سوی موصل با حشم                         با هزاران رستم ِ صاحب علم

171.9                           چون ملخها بی عدد بر گردِ دشت                       قاصدِ اهلاك اهل ِ شهر گشت

171.10                    هر نواحی منجنیقی از نبرد                               همچو كوهِ قاف او بر كار كرد

171.11                    زخم تیر و سنگهای منجنیق                              تیغها در گرد چون برق ِ بریق

171.12                    هفته ای كرد این چنین خون ریز گرم                  برج ِ سنگین سُست شد چون موم نرم

171.13                    شاهِ موصل دید پیكار مهول                               پس فرستاد از درون پیشش رسول

171.14                    كه چه میخواهی ز خون مومنان؟                       ُكشته می گردند زین حرب گران

171.15                    گر مرادت ملك شهر موصل است                      بی چنین خونریزی اینت حاصل است

171.16                    من روم بیرون شهر، اینك در آ                          تا نگیرد خون مظلومان تو را

171.17                    ور مرادت گوهر و سیم و زر است                    این ز ملك شهر خود آسان تر است

171.18                    * هر چه میباید تو را از سیم و زر                     میفرستم، چیست این آشوب و شرّ؟

 

172. ایثار كردن صاحب موصل آن كنیزك را به خلیفه تا خون ریزی مسلمانان زیاد نشود

172.1                           چون رسول آمد به پیش ِ پهلوان                         * گفت پیغام ملک را آن زمان

172.2                           * گفت: من نه ملک میخواهمم نه مال                 لیک میجویم یکی صاحب جمال

172.3                           داد كاغذ کاندر او نقش و نشان                          * گفت: پیشش بر بگو او را عیان

172.4                           * کاندر این کاغذ نگر چه صورت است              زود بفرستش که ملک و جانت رَست

172.5                           این کنیزک خواهم، او را طالبم                          هین بده، ور نه هم اكنون غالبم

172.6                           * چون رسولش بازگشت و گفت حال                 داد کاغذ را و بنمود آن مثال

172.7                           گشت معلومش، چه گفت آن شاهِ نر؟                    صورتی كم گیر و زود او را ببر

172.8                           من نیم در عهد ایشان بُت پرست                         بُت  بر ِ آن بُت پَرست اولی تر است

172.9                           * با تبرک داد دختر را و بُرد                            سوی لشکرگاه و در ساعت سپرد

172.10                    روی دختر چون بدید آن پهلوان                         گشت عاشق بر جمالش آن زمان

172.11                    عشق، بحری، آسمان  بر وی كفی                      چون زلیخا در هوای یوسفی

172.12                    دور ِ گردون را  ز موج ِ عشق دان                     گر نبودی عشق، بفسُردی جهان

172.13                    كی جمادی محو گشتی در نبات ؟                       كی فدای روح گشتی نامیات ؟

172.14                    روح كی گشتی فدای آن دمی ؟                          كز نسیمش حامله شد مریمی

172.15                    هر یكی بر جا  فسُردی همچو یخ                        كی بدی پرّان و جویان چون ملخ ؟

172.16                    ذره ذره  عاشقان ِ آن جمال                               می شتابد در علو  همچون نهال

172.17                    سَبَّحَ لله هست اشتاباتشان                                  تنقیۀ تن می كنند  از بهر ِ جان

172.18                    پهلوان، چَه را  چو  رَه پنداشته                          شوره اش خوش آمده، حب كاشته

172.19                    چون خیالی دید آن خفته به خواب                       جفت شد با او  و  از وی رفت آب

172.20                    چون بجَست از خواب و شد بیدار زود                دید  كان لعبت به بیداری نبود

172.21                    گفت: بر هیچ  آبِ خود بُردم، دریغ                     عشوۀ آن عشوه دِه خوردم، دریغ

172.22                    پهلوان ِ تن بُد او، مردی نداشت                          تخم مردی در زمین ِ ریگ كاشت

172.23                    مركبِ عشقش دریده صد لگام                           نعره میزد لاابالی: کالحمام

172.24                    ایش ابالی بالخلیفة فی الهوی                             استوی عندی وجودی و التوی

172.25                    این چنین سوزان و گرم، آخر مكار                     مشورت كن با یكی دانسته کار

172.26                    مشورت كو؟ عقل كو؟ سیلابِ آز                       در خرابی كرد ناخنها دراز

172.27                    بین ایدی سدّ و سوی خلف  سد                          پیش و پس كی بیند آن مفتون ِ خد ؟

172.28                    آمده در قصدِ جان  سیل ِ سیاه                            تا كه روبه افكند شیری به چاه

172.29                    از چهی بنموده معدومی خیال                            در چه اندازد اسود كالجبال

172.30                    هیچ كس را با زنان محرم مدار                          كه مثال این دو  پنبه ست و شرار

172.31                    آتشی باید نشسته  ز آبِ حق                              همچو یوسف معتصم اندر رهق

172.32                    كز زلیخای لطیفِ  سرو قد                               همچو شیران، خویشتن را واكشد

172.33                    * نفس ِ خود را کی توان کردن زبون ؟               جز به امداد عقول ِ ذوفنون

172.34                    * جانب اتمام ِ قصه باز ران                             کاین سخن پایان ندارد پهلوان

172.35                    باز گشت از موصل و میشد به راه                     تا فرود آمد به بیشه و مرج گاه

172.36                    آتش عشقش فروزان آنچنان                              كه ندانست او زمین  از آسمان

172.37                    قصدِ آن مه كرد اندر خیمه او                            عقل كو و از خلیفه  خوف كو ؟

172.38                    چون زند شهوت در این وادی شرار                   عقل را سوزد در آن شعله چو خار

172.39                    صد خلیفه گشته كمتر از مگس                          پیش ِ چشم ِ آتشینش آن نفس

172.40                    چون بُرون انداخت شلوار و نشست                    در میان پای زن  آن زن پرست

172.41                    چون ذكر سوی مقر میرفت راست                     رستخیز و غلغل از لشكر بخاست

172.42                    بر جهید او كون برهنه سوی صف                     ذوالفقار ِ همچو آتش او بكف

172.43                    دید شیر نر  سیه از نیستان                                بر زده بر قلب لشكر  ناگهان

172.44                    تازیان  چون دیو در جوش آمده                         هر طویله و خیمه را بر هم زده

172.45                    شیر ِ نر گنبد همی كرد از لغز                           در هوا  چون موج ِ دریا  بیست گز

172.46                    پهلوان  مردانه بود و بی حذر                            پیش ِ شیر آمد  چو شیر ِ مستِ نر

172.47                    زد به شمشیر و سرش را بر شكافت                    زود سوی خیمۀ مه رو شتافت

172.48                    چونكه خود را او بدان حورا نمود                      مردی او همچنان بر پای بود

172.49                    با چنان شیری به چالش گشت جفت                    مردی او ماند بر پای و نخفت

172.50                    آن بتِ شیرین لقای ماه رو                                در تعجب ماند  از مردی او

172.51                    جفت شد با او به شهوت آن زمان                       متحد گشتند حالی آن دو جان

172.52                    ز اتصال این دو جان با یکدگر                          میرسد از غیبشان جانی دگر

172.53                    رو نماید از طریق ِ زادنی                                گر نباشد از علوقش رهزنی

172.54                    هر كجا دو كس، به مهری یا به كین                    جمع آید، ثالثی زاید یقین

172.55                    لیك اندر غیب زاید آن صور                             چون روی آن سو  ببینی از نظر

172.56                    آن نتایج از قرانات تو زاد                                هین مگرد از هر قرینی زود شاد

172.57                    منتظر میباش آن میقات را                                صدق دان  الحاق ذرّیات  را

172.58                    كز عمل زائیده اند و از علل                              هر یكی را صورتِ نطق و کلل

172.59                    بانگشان در میرسد ز آن خوش خصال                كای ز ما غافل، هلا زوتر تعال

172.60                    منتظر در غیب جان مرد و زن                          مول مولت چیست؟ زوتر گام زن

 

173. پشیمان شدن آن سر لشكر از خیانتی كه كرد و سوگند دادن ِ او آن كنیزك را كه به خلیفه باز نگوید از آنچه رفت

173.1                           راه گم كرد او، از آن صبح دروغ                      چون مگس افتاد اندر دیگِ دوغ

173.2                           چند روزی هم بر این بُد بعد از آن                      شد پشیمان از چنین جرم ِ گران

173.3                           داد سوگندش كه: ای بَدر ِ منیر                           کن حذر تا شه نگردد زین خبیر

173.4                           * در شفاعت گفت: کای خورشید رو                  با خلیفه زآنچه شد چیزی مگو

173.5                           * مختصر گویم، ببُرد آن پهلوان                        مر کنیزک را سوی شاه جهان

173.6                           چونکه دید او آن کنیزک  مست گشت                  پس ز بام افتاد او را نیز طشت

173.7                           دید صد چندان كه وصف اشنیده بود                   كی بود خود  دیده مانند شنود ؟

173.8                           وصف، تصویر است بهر چشم ِ هوش                 صورت آن چشم دان، نی آن ِ گوش

 

174. پرسیدن شخصی از بزرگی، فرق ِ میان ِ حقّ و باطل را

174.1                           * یک مثالی گویم اکنون گوش دار                     فهم کن امثال و معنی هوش دار

174.2                           كرد مردی از سخندانی سؤال                            حق و باطل چیست ای نیكو مقال ؟

174.3                           گوش را بگرفت و گفت: این باطل است              چشم، حق است و، یقینش حاصل است

174.4                           آن به نسبت باطل آمد پیش ِ این                          نسبت است اغلب سخنها، ای امین

174.5                           ز آفتاب ار كرد خفاش احتجاب                          نیست محجوب از خیال ِ آفتاب

174.6                           خوفِ او خود از خیالش میشود                          واز خیالش سوی ظلمت میبرد

174.7                           آن خیال ِ نور می ترساندش                              بر شبِ ظلمات  می چفساندش

174.8                           از خیال ِ دشمن و تصویر اوست                        كه تو بر چفسیده ای بر یار و دوست

174.9                           موسیا، كشف لمع بر  ُكه فراشت                        آن مخیّل  تابِ تحقیقت نداشت

174.10                    هین مشو غرّه بدان كه قابلی                              مر خیالش را و زین ره  واصلی

174.11                    از خیال ِ حرب  نهراسید كس                            "لا شجاعه قبل حرب" این دان و بس

174.12                    بر خیال حرب حیز اندر فكر                             میكند چون رستمان صد كرّ و فرّ

174.13                    نقش رستم  كاو به حمامی بود                           قرن  حملۀ فكر ِ هر خامی بود

174.14                    این خیال ِ سَمع چون مبصر شود                        حیز چه بود؟ رستمی مضطر شود

174.15                    جهد كن  كز گوش در چشمت رود                      آنچه باطل مینمودت حق شود

174.16                    ز آن سپس  گوشت شود همطبع ِ چشم                  گوهری گردد دو گوش ِ همچو پشم

174.17                    بلكه جملۀ تن چو آئینه شود                               جمله چشم و گوهر ِ سینه شود

174.18                    گوش انگیزد خیال و آن خیال                            هست دلالۀ وصال ِ آن جمال

174.19                    جهد كن تا آن خیال افزون شود                          تا دلاله رهبر ِ مجنون شود

174.20                    آن خلیفۀ گول هم یك چند نیز                             ریش گاوی كرد خوش با آن كنیز

174.21                    ملك را  تو ملك غرب و شرق گیر                      چون نمی ماند، تو آن را برق گیر

174.22                    ملكتی كان می نماند جاودان                              ای دلت خفته، تو آن را خواب دان

174.23                    تا چه خواهی كرد آن باد و بروت                       كه بگیرد همچو جلادان گلوت

 

175. در بیان ضعفِ عقل منکران بعث

175.1                           هم در این عالم بدان كه مأمنیست                        از منافق كم شنو، كاو گفت: نیست

175.2                           حجتش این است، گوید هر دمی                         گر بُدی چیزی دگر، من دیدمی

175.3                           گر نبیند كودكی احوال عقل                              عاقلی هرگز كند از عقل نقل ؟

175.4                           ور نبیند عاقلی احوال ِ عشق                             كم نگردد ماهِ نیكو فال ِ عشق

175.5                           حُسن ِ یوسف  دیدۀ اخوان ندید                           از دل یعقوب كی شد ناپدید؟

175.6                           مر عصا را چشم موسی چوب دید                      چشم ِ غیبی  افعی و آشوب دید

175.7                           چشم سَر با چشم سِرّ در جنگ بود                      غالب آمد چشم سِرّ حجت نمود

175.8                           چشم موسی دستِ خود را دست دید                     پیش ِ چشم ِ غیب  نوری بُد پدید

175.9                           این سخن پایان ندارد  در كمال                           پیش هر محروم باشد این خیال

175.10                    چون حقیقت پیش او  َفرج و گلوست                   كم بیان  ُكن پیش او اسرار ِ دوست

175.11                    پیش ما  َفرج و گلو باشد خیال                           لاجرم هر دم نماید جان جمال

175.12                    هر كه را فرج و گلو آئین و خوست                    آن "لكم دین وَلی دِینِ" بهر اوست

175.13                    با چنان انكار  كوته كن سخن                             احمدا كم گوی با گبر ِ كهن

 

176. آمدن خلیفه نزد آن کنیز جهت شهوت رانی و جماع

176.1                           آن خلیفه كرد رای اجتماع                                سوی آن زن رفت از بهر جماع

176.2                           ذِكر او كرد و  َذكر بر پای كرد                         قصد خفت و خیز ِ مهرافزای كرد

176.3                           چون میان پای آن خاتون نشست                         پس قضا آمد ره عیشش ببست

176.4                           خشت خشتِ موش در گوشش رسید                    خفت مردی، شهوتش كلی رمید

176.5                           وهم ِ آن، كز مار باشد آن صریر                        كه همی جنبد به تندی از حصیر

 

177. خنده گرفتن آن كنیزك را از ضعفِ شهوتِ خلیفه و قوتِ شهوت آن پهلوان و فهم كردن خلیفه حال او را و پرسیدن

177.1                           زن چو دید آن سُستی او، از شگفت                     آمد اندر قهقهه، خنده اش گرفت

177.2                           یادش آمد مردی آن پهلوان                                كاو بكشت او شیر و  اندامش چنان

177.3                           غالب آمد خندۀ زن شد دراز                              جهد میكرد و، نمیشد لب فراز

177.4                           سخت میخندید، همچون بنگیان                           غالب آمد خنده بر سود و زیان

177.5                           هر چه اندیشید، خنده میفزود                             همچو بندِ سیل ِ ناگاهان گشود

177.6                           گریه و خنده، غم و شادی دل                            هر یكی را معدنی دان مستقل

177.7                           هر یكی را مخزن و مفتاح آن                            ای برادر، در كفِ فتاح دان

177.8                           هیچ ساكن می نشد آن خنده رو                           پس خلیفه تیره گشت و تند خو

177.9                           زود شمشیر ِ چو آتش بركشید                            گفت: سِرّ خنده  را گو، ای پلید

177.10                    در دلم زین خنده ظنی اوفتاد                             راستی گو، عشوه نتوانیم داد

177.11                    ور خلاف راستی بفریبیم                                  یا بهانۀ چرب آری تو  به  دَم

177.12                    من بدانم، در دل من روشنیست                          بایدت گفتن هر آنچه گفتنیست

177.13                    در دل ِ شاهان  تو ماهی دان سطبر                     گر چه  گه گه شد ز غفلت زیر ِ ابر

177.14                    یك چراغی هست در دل وقتِ گشت                    وقت خشم و حرص اندر زیر ِ طشت

177.15                    آن فراست این زمان یار من است                       گر نگوئی آنچه حق ِ گفتن است

177.16                    من بدین شمشیر بُرّم گردنت                              سود می ندهد بهانه كردنت

177.17                    * این زمان بُکشم تو را بی هیچ شک                  تیغ را کرد او حواله، گفت: نک

177.18                    ور بگوئی راست  آزادت كنم                            حق ِ یزدان نکشمت، شادت كنم

177.19                    هفت مصحف در زمان بر هم نهاد                      خورد سوگند و چنین تقریر داد

 

178. فاش كردن آن كنیزك راز را با خلیفه از بیم ِ زخم شمشیر و اكراه خلیفه كه: راست گو سبب این خنده را و گر نه بكشمت

178.1                           زن چو عاجز گشت، گفت احوال را                    مردی آن رستم ِ صد زال را

178.2                           شرح آن گردك كه اندر راه بود                          یك به یك او با خلیفه وانمود

178.3                           شیر  ُكشتن، سوی خیمه آمدن                            و آن  َذكر قائم چو شاخ ِ كرگدن

178.4                           او بدان قوّت که از شیر ِ شکار                          هیچ تغییرش نشد، بُد برقرار

178.5                           تو بدین سُستی که چون کردی بگوش                  خشت خشتِ موشکی، رفتی ز هوش

178.6                           من چو دیدم از تو این و از وی آن                      زآن سبب خندیدم ای شاهِ جهان

178.7                           رازها را میكند حق آشكار                                چون بخواهد رُست تخم ِ بَد، مكار

178.8                           این بهار ِ نو ز بعدِ برگ ریز                             هست بُرهان بر وجودِ رستخیز

178.9                           آتش و باد، ابر و آب و آفتاب                            رازها را می برآرند از تراب

178.10                    در بهاران  سِرّها پیدا شود                                هر چه خوردست این زمین رسوا شود

178.11                    بر دَمَد آن از دهان و از لبش                             تا پدید آید ضمیر و مذهبش

178.12                    سِرّ ِ بیخ ِ هر درختی و خورَش                          جملگی پیدا شود آن بر سرش

178.13                    هر غمی كز وی تو دل آزرده ای                       از خمار ِ می  بُوَد  كان خورده ای

178.14                    لیك، كی دانی كه آن رنج ِ خمار                         از كدامین می  برآمد آشكار ؟

178.15                    این خمار اشكوفۀ آن دانه است                           آن شناسد كآگه و فرزانه است

178.16                    شاخ و اشكوفه نماند دانه را                              نطفه كی ماند تن ِ مردانه را ؟

178.17                    نیست ماننده هیولا با اثر                                  دانه كی ماننده آمد با شجر ؟

178.18                    نطفه از نان است، كی ماند به نان ؟                    مردم از نطفه ست، كی باشد چنان ؟

178.19                    جنی از نار است، كی ماند به نار ؟                     از بخار است ابر و، نبود چون بُخار

178.20                    از دم ِ جبریل عیسی شد پدید                             كی به صورت همچو او شد ناپدید ؟

178.21                    آدم از خاك است، كی ماند به خاك ؟                    هیچ انگوری نمی ماند به تاك

178.22                    كی بود طاعت چو خلد پایدار ؟                          كی بود دزدی به شكل ِ پای دار ؟

178.23                    هیچ اصلی نیست مانند اثر                                پس ندانی اصل ِ رنج و دردِ سر

178.24                    لیك بی اصلی نباشد این جزا                              بی گناهی كی برنجاند خدا ؟

178.25                    آنچه اصل است و كشندۀ هر شی است                 گر نمی ماند به وی هم از وی است

178.26                    پس بدان، رنجت نتیجۀ زلتیست                          آفتِ این ضربتت از شهوتی است

178.27                    گر ندانی این گنه را ز اعتبار                            زود زاری كن، طلب كن اغتفار

178.28                    سجده كن صد بار، میگو: ای خدا                       نیست این غم غیر ِ در خورد و سزا

178.29                    ای تو سبحان، پاك از ظلم و ستم                        كی دهی بی جرم جان را درد و غم ؟

178.30                    من معین می ندانم جرم را                                لیك هم جرمی بباید گرم را

178.31                    چون بپوشیدی سبب را ز اعتبار                        دائما ً آن جرم را پوشیده دار

178.32                    كاین جزا اظهار جرم ِ من بود                           واز سیاست دزدیم ظاهر شود

178.33                    باز گردم سوی توبه شاه باز                              تا شود معلوم اسرار ِ نیاز

 

179. عزم كردن شاه چون واقف شد بر آن خیانت كه بپوشد و عفو كند و او را به وی دهد و دانست كه آن فتنه جزای قصدِ او بود و ظلم او بر صاحبِ موصل كه "وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیهاو إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ" و ترسیدن كه اگر انتقام كشد، آن انتقام هم بر سر او آید چنانكه این ظلم و طمع بر سرش آمد

179.1                           شاه با خود آمد، استغفار كرد                             یادِ جُرم و زلت و اصرار كرد

179.2                           گفت با خود: آنچه كردم با كسان                        شد جزای آن  به جان ِ من رسان

179.3                           قصدِ جفتِ دیگران كردم ز جاه                          بر من آمد آن و  افتادم به چاه

179.4                           من در ِ خانۀ كس دیگر زدم                              او در ِ خانۀ مرا زد  لاجرم

179.5                           هر كه با اهل كسان شد فسق جو                         اهل خود را دان كه قوّاد است او

179.6                           زآنكه مثل آن  جزای او شود                             چون جزای سَیئه  مثلش بود

179.7                           چون سبب كردی كشیدی سوی خویش                 مثل آن را، پس تو دَیّوثی ز پیش

179.8                           غصب كردم از شه موصل كنیز                        غصب كردند از من او را زود نیز

179.9                           او امین من بُد و لالای من                                خاینش كرد آن خیانتهای من

179.10                    نیست وقتِ كین گزاری و انتقام                         من به دست خویش كردم كار ِ خام

179.11                    گر كِشم كینه از آن میر و حرم                           آن تعدّی هم بیاید بر سرم

179.12                    همچنان كاین ظلم آمد در جزا                            آزمودم، باز نزمایم  ورا

179.13                    دردِ صاحبِ موصلم گردن شكست                      من نیارم این دگر را نیز خست

179.14                    داد حقمان از مُكافات آگهی                               گفت:  ِان عُدتم به عُدنا به

179.15                    چون فزونی كردن اینجا سود نیست                    غیر صبر و مرحمت  محمود نیست

179.16                    "رَبّنا انا ظلمنا" سهو رفت                                رحمتی كن، ای رحیمیهات زفت

179.17                    عفو كردم، تو هم از من عفو كن                        از گناهان ِ نو و جرم ِ كهُن

179.18                    * گفت: اكنون ای كنیزك وامگو                        این سخن را كه شنیدم من ز تو

179.19                    پاس دار و بر کسی عرضه مکن                        آنچه گفتی، ای کنیزک، زین سخُن

179.20                    با امیرت جفت خواهم كرد من                           الله الله، زین حكایت دَم مَزن

179.21                    تا نگردد او ز رویم شرمسار                             كاو یكی بَد كرد و، نیكی صد هزار

179.22                    بارها من امتحانش كرده ام                                خوب تر از تو بدو بسپرده ام

179.23                    در امانت یافتم او را تمام                                  این قضایی بود هم از كردِهام

 

180. خواندن خلیفه پهلوان را و کنیزک را به او عقد کردن

180.1                           پس به خود خواند آن امیر ِ خویش را                  ُكشت در خود خشم ِ قهر اندیش را

180.2                           كرد با او یك بهانۀ دل پذیر                               كه شُدستم زین كنیزك من نفیر

180.3                           ز آن سبب كز غیرت و رشكِ كنیز                      مادر فرزند دارد صد ازیز

180.4                           مادر فرزند را  بَس  حق هاست                         او نه در خوردِ چنین جور و جفاست

180.5                           رشك و غیرت میبرد خون میخورد                     زین كنیزك سخت تلخی میبرد

180.6                           چون كسی را  داد خواهم این كنیز                      پس تو را اولیتر است این، ای عزیز

180.7                           كه تو جانبازی نمودی بهر او                            خوش نباشد دادن او را جز به تو

180.8                           عقد كردش با امیر او را و داد                           خشم را و حرص را یک سو نهاد

180.9                           گر بُدش سُستی ز نرّی خران                             بود او را مردی پیغمبران

 

181.  در بیان "نَحْنُ قَسَمْنا"، كه یكی را قوت و شهوت خران دهد و یكی را صفا و صفوَتِ فرشتگان

تخمهائی که شهوتی  َنبُوَد --- بر ِ او جز قیامتی  َنبُوَد
سر ز هوا تافتن از سروریست ---  تركِ هوا قوتِ پیغمبریست

181.1                           تركِ خشم و شهوت و حرص آوری                    هست مردی و رگِ پیغمبری

181.2                           نرّی خر  گو مباش اندر رگش                           حق همی داند "الغ بگلر بگش"

181.3                           مُرده ای باشم، به من حق بنگرد                         به از آن که زنده باشم دور و رَد

181.4                           مغز ِ مردی این شناس و، پوست آن                    آن بُوَد در دوزخ و، این در جَنان

181.5                           حفت الجنة مكاره را رسید                                حفت النار از هوا آمد پدید

181.6                           ای ایاز ِ نرّه شیر ِ دیو  ُكش                               مردی خر كم، فزون مردی هُش

181.7                           آنچه چندین صدر ادراكش نكرد                         لعبِ كودك بود پیشت، اینت مَرد

181.8                           ای بدیده لذتِ امر مرا                                      جان سپرده بهر امرم در وفا

181.9                           * ای که از تعظیم امرش آگهی                          این حکایت گوش کن، گر والهی

181.10                    داستان ِ ذوق ِ امر و چاشنیش                            بشنو اكنون در بیان ِ معنویش

 

182. دادن شاه محمود گوهر را بزم به دستِ وزیر كه این بچند ارزد و مبالغه كردن وزیر در قیمت و فرمودن ِ شاه وزیر را كه این را بشكن و گفتن وزیر كه این گوهر نفیس را چگونه بشكنم

182.1                           * گفت روزی شاه محمود غنی                          آن شه غزنین و سلطان ِ سنی

182.2                           یک صباحی جانب دیوان شتافت                        جمله اركان را در آن دیوان بیافت

182.3                           گوهری بیرون كشید او مستنیر                          پس نهادش زود در دستِ وزیر

182.4                           گفت: چون است و چه ارزد این گهر؟                 گفت: بیش ارزد ز صد خروار  زر

182.5                           گفت: بشكن، گفت: چونش بشكنم؟                       نیك خواهِ مخزن و مالت  منم

182.6                           چون روا دارم كه مثل این گهر                          كه نیاید در بها  گردد هدر؟

182.7                           گفت: شاباش و بدادش خلعتی                            گوهر از وی بستد آن شاهِ فتی

182.8                           كرد ایثار ِ وزیر آن شه ز جود                           هر لباس و حله  كاو پوشیده بود

182.9                           ساعتیشان كرد مشغول سخن                             از قضیۀ تازه و سِرّ كهن

182.10                    بعد از آن دادش به دست حاجبی                         كه: چه ارزد این به دست طالبی؟

182.11                    گفت: ارزد این به نیمۀ مملكت                           حافظش بادا خدا از مهلكت

182.12                    گفت: بشكن، گفت: ای خورشید تیغ                     بس دریغ است این شكستن، بس دریغ

182.13                    قیمتش بگذار، بین تاب و لمع                            كه شدست این نور ِ روز  او را تبع

182.14                    دست كی جنبد مرا در كسر او؟                          كی خزانۀ شاه را باشم عدو؟

182.15                    شاه خلعت داد و ادرارش فزود                          پس دهان در مدح ِ عقل ِ او گشود

182.16                    بعد یك ساعت به دست میر داد                          دُرّ را، کاین امتحان كن  ِبازدیاد

182.17                    او همین گفت و همه میران همین                        هر یكی را خلعتی داد او ثمین

182.18                    جامگیهاشان همی افزود شاه                             آن خسیسان را ببُرد از ره  به چاه

182.19                    همچنین گفتند پنجه شصت امیر                          جملگان، یك یك، به تقلیدِ وزیر

182.20                    گر چه تقلید است استون ِ جهان                          هست رسوا هر مقلد ز امتحان

182.21                    شاه چون کرد امتحان ِ جملگان                           مال و خلعت بُرد هر یک بیکران

182.22                    * همچنان در دور گردان شد گهر                      تا به دست آن ایاز ِ دیده ور

182.23                    * آخرین بنهاد در کفّ ِ ایاز                              گفت او را: کای حریفِ دیده باز

182.24                    * یک به یک دیدند این گوهر، تو هم                  در شعاعش در نگر، ای محترم

 

183. رسیدن آن گوهر آخر دور به دست ایاز و كیاست ایاز و مقلد ناشدن او ایشان را، و مغرور ناشدن او به مال و خلعت و جامگی افزون كردن، و مدح ِ عقل ایشان كردن، كه نشاید مقلد را مسلمان دانستن اگر مسلمان باشد، و نادر باشد كه مقلد ثبات كند بر آن اعتقاد و مقلد از آن امتحانها به سلامت بیرون آید كه ثبات بینایان ندارد

183.1                           ای ایاز، اكنون بگوئی  كاین گهر                       چند می ارزد بدین تاب و هنر

183.2                           گفت: افزون ز آنچه تانم گفت من                       گفت: اكنون زود خُردش در شكن

183.3                           سنگها در آستین بودش شتاب                            خُرد كرد و، پیش او بود این صواب

183.4                           ز اتفاق ِ طالع با دولتش                                   دست داد آن لحظه نادر حکمتش

183.5                           یا بخواب این دیده بود آن با صفا                        كرده بود اندر بغل دو سنگ را

183.6                           همچو یوسف كاندرون ِ قعر چاه                         كشف شد پایان كارش از اله

183.7                           هر كه را فتح و ظفر پیغام داد                           پیش او یك شد مُراد و نامُراد

183.8                           هر كه پایندان وی شد وصل ِ یار                       او چه ترسد از شكستِ كارزار ؟

183.9                           چون یقین گشتش كه خواهد كرد مات                  فوتِ اسب و پیل باشد ترّهات

183.10                    گر بَرد اسبش هر آنكه اسب جوست                    اسبِ او گوئی كه پیش آهنگِ اوست

183.11                    مرد را با اسب كی خویشی بود ؟                       عشق ِ اسبش از پی پیشی بود

183.12                    بهر صورتها مكش چندین زحیر                         بی صداع صورتی معنی بگیر

183.13                    هست زاهد را غم ِ پایان كار                             تا چه باشد حال او روز ِ شمار

183.14                    عارفان ز آغاز گشته هوشمند                            از غم و احوال ِ آخر فارغند

183.15                    بود عارف را غم ِ خوف و رجا                         سابقه دانیش  خورد آن هر دو را

183.16                    دید كاو سابق زراعت كرد ماش                         او همی داند چه خواهد بود چاش

183.17                    عارف است او، باز رَست از خوف و بیم             های و هو را كرد تیغ ِ حق دو نیم

183.18                    بود او را بیم و امید از خدا                               خوف  فانی شد، عیان شد آن رجا

183.19                    * خوف طی شد، جملگی امید شد                       نور گشت و تابع خورشید شد

183.20                    * ز امتحان شاه بود آگه ایاز                             در فریب شه نشد گمره ایاز

183.21                    * خلعت و ادرار از راهش نبُرد                        کرد گوهر ز امر شاه او خُرد و مُرد

 

184. تشنیع ِ امیران ایاز را كه: چرا چنین گوهر را شكستی؟ و جواب او

184.1                           چون شكست او گوهر خاص آن زمان                 ز آن امیران خاست بس بانگ و فغان

184.2                           كاین چه بی باكیست؟ و الله كافر است                  هر كه این پُر نور گوهر را شكست

184.3                           و آن جماعت، جمله از جهل و عما                     در شكسته دُرّ ِ امر ِ شاه را

184.4                           قیمت گوهر، نتیجۀ مهر و ود                            بر چنان خاطر چرا پوشیده شد ؟

184.5                           گفت ایاز: ای مهتران ِ نامور                             امر شه بهتر به قیمت، یا گهر ؟

184.6                           * امر سلطان به بود پیش شما                           یا كه این نیكو گهر؟ بهر ِ خدا

184.7                           ای نظرتان بر گهر، بر شاه نی                          قبله تان غول است و، جادۀ راه نی

184.8                           من ز شه بر می نگردانم نظر                            من چو مشرك روی نارم در حجر

184.9                           بی گهر  جانی كه رنگین سنگِ راه                     بر گزیند، پس نهد او امر ِ شاه

184.10                    پُشت سوی لعبتِ  ُگل رنگ كن                          عقل در رنگ آورنده  دنگ كن

184.11                    اندر آ  در جو، سبو بر سنگ زن                        آتش اندر بو و اندر رنگ زن

184.12                    گر نه ای در راهِ دین از ره زنان                        رنگ و بو مَپرست  مانند زنان

184.13                    * گوهر امر شه بود، ای ناکسان                        جمله بشکستید گوهر را عیان

184.14                    * چون ایاز این راز بر صحرا فکند                   جمله ارکان خوار گشتند و نژند

184.15                    سر فرو انداختند آن سروران                             عذر گویان گشته زین نسیان به جان

184.16                    از دل ِ هر یك دو صد آه آن زمان                       همچو دودی میشدی بر آسمان

 

185. قصد کردن شاه به قتل امیران و شفاعت كردن ایاز آنها را که العفو اولی

185.1                           كرد اشارت شه به جلاد كهن                             كه ز صدرم این خسان را پاک كن

185.2                           این خسان چه لایق صدر ِ منند؟                         كز پی سنگ امر ما را بشكنند

185.3                           امر ِ ما پیش چنین اهل ِ فساد                             بهر ِ رنگین سنگ شد خوار و كساد

185.4                           پس ایاز ِ مهر افزا بر جهید                               پیش تختِ آن الغ سلطان دوید

185.5                           سجده كرد و پس گلوی خود گرفت                     كای قبادی كز تو چرخ آرد شگفت

185.6                           ای همائی كه همایان فرّخی                               از تو دارند و، سخاوت هر سخی

185.7                           ای كریمی كه كرمهای جهان                             محو گردد پیش ِ ایثارت نهان

185.8                           ای لطیفی كه  ُگل سُرخت چو دید                       از خجالت پیرهن را بر درید

185.9                           از غفوری تو غفران چشم سیر                          روبهان بر شیر  از عفو ِ تو چیر

185.10                    غیر ِ عفو تو كه را دارد سند                             هر كه با امر تو بی باكی كند

185.11                    غفلت و گستاخی این مجرمان                            از وفور ِ عفو توست، ای عفو ران

185.12                    دائما غفلت ز گستاخی دمد                                كه برد تعظیم از دیده رمد

185.13                    غفلت و نسیان بد آموخته                                  ز آتش تعظیم گردد سوخته

185.14                    هیبتش بیداری و فطنت دهد                              سهو و نسیان از دلش بیرون جهد

185.15                    وقتِ غارت، خواب ناید خلق را                         تا نبرُباید كسی زو دلق را

185.16                    خواب، چون در میرَمَد از بیم ِ دلق                     خواب و نسیان كی بود با بیم حلق ؟

185.17                    "لا تواخذ، ان نسینا" شد گواه                             كه بود نسیان به وجهی هم گناه

185.18                    زانكه استكمال ِ تعظیم او نكرد                           ور نه نسیان در نیاوردی نبرد

185.19                    گر چه نسیان لا بد و ناچار بود                          در سبب ورزیدن او مختار بود

185.20                    كاو تهاون كرد در تعظیم ها                              تا كه زآن نسیان شد و سهو و خطا

185.21                    همچو مستی كاو جنایتها كند                              گوید او: معذور بودم من ز خود

185.22                    گویدش: لیكن سبب، ای زشت كار                      از تو بُد دَر رفتن ِ آن اختیار

185.23                    بیخودی نامد به خود، توش خوانده ای                 اختیار از خود نشد، توش رانده ای

185.24                    گر رسیدی مستئی بی جهدِ تو                            حفظ كردی ساقی جان عهدِ تو

185.25                    پُشت دارت او بُدی و عذر خواه                         من غلام ِ زلتِ مستِ اله

185.26                    عفوهای جمله عالم ذره ای                               عكس ِعفوت، ای ز تو هر بهره ای

185.27                    عفوها گفته ثنای عفو ِ تو                                  نیست كفوش أَیهَا النَّاسُ اتقوا

185.28                    جانشان بخش و ز خودشان هم مران                   كام ِ شیرین ِ تواند، ای كامران

185.29                    رحم كن بر آنكه او روی ِ تو دید                        ُفرقتِ تلخ ِ تو چون خواهد چشید ؟

185.30                    از فراق ِ تلخ میگوئی سخُن                               هر چه خواهی كن، ولیكن این مكن

185.31                    * در جهان نبود بَتر از هجر یار                        این سخن از عاشق خود گوش دار

185.32                    صد هزاران مرگِ تلخ از دستِ تو                      نیست مانندِ فراق ِ شستِ تو

185.33                    تلخی هجر از ذكور و از اناث                           دور دار ای مُجرمان را مستغاث

185.34                    بر امیدِ وصل ِ تو مُردن خوش است                    تلخی هجر ِ تو فوق آتش است

185.35                    گبر میگوید میان آن سقر                                  چه غمم بودی گرم كردی نظر ؟

185.36                    كان نظر شیرین كنندۀ رنجهاست                        ساحران را خونبهای دست و پاست

 

186. تفسیر گفتن ساحران فرعون را در وقتِ سیاست كه لا ضَیرَ إِنَّا إِلی  رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ

186.1                           نعرۀ لا ضَیرَ بشنید آسمان                                 چرخ گوئی شد پی آن صولجان

186.2                           ضربتِ فرعون ما را نیست ضیر                       لطفِ حق غالب بود بر قهر غیر

186.3                           گر بدانی سِرّ ما را، ای مضل                            می رَهانیمان ز رنج، ای كوردل

186.4                           هین بیا این سو ببین كان ارغنون                        می زند "یا لَیتَ قَوْمِی یعلمون"

186.5                           داد ما را فضل ِ حق فرعونئی                           نی چنین فرعونی بی عونئی

186.6                           سر بر آر و ملك بین زنده و جلیل                       ای شده غرّه به ملک مصر و نیل

186.7                           گر تو تركِ این نجس خرقه  ُكنی                        نیل را در نیل ِ جان غرقه كنی

186.8                           هین بدار از مصر، ای فرعون، دست                 در میان ِ مصر ِ جان، صد مصر هست

186.9                           تو "انا ربی" همی گوئی مدام                             غافل از ماهیت این هر دو نام

186.10                    "رب"، بر مربوب  كی لرزان بود ؟                   كی انا دان بندِ جسم و جان بود ؟

186.11                    نك انا مائیم رسته از انا                                    از انای پر بلای پر عنا

186.12                    آن انائی بر تو ای سگ  شوم بود                       در حق ِ ما دولتِ محتوم بود

186.13                    گر نبودیت این انای كینه كش                            كی زدی بر ما چنین اقبال خوش ؟

186.14                    شكر ِ آن كز دار ِ فانی میرهیم                            بر سر این دار  پندت میدهیم

186.15                    دار ِ قتل ِ ما براق ِ رحمت است                         دار ِ ملك تو غرور و غفلت است

186.16                    این حیاتی خفیه در نقش ِ ممات                          و آن مماتی خفیه در قشر ِ حیات

186.17                    مینماید نور، نار و،  نار، نور                            ور نه دنیا كی بُدی دار الغرور ؟

186.18                    هین مكن تعجیل، اول نیست شو                         چون غروب آری، بر آر از شرق  ضو

186.19                    زان انائی در ازل دل تنگ شد                           این انا دل بیخود و جان دنگ شد

186.20                    * آن انائی سرد گشت و ننگ شد                        این انا خم داده همچون چنگ شد

186.21                    از انا چون رَست، اكنون شد انا                         آفرین بر آن انای بی عنا

186.22                    ز آن انای بی عنا  خوش گشت جان                    شد جهان او زان انای اینجهان

186.23                    او گریزان و انا اندر پیش                                 میدود چون دید ویرانی وی اش

186.24                    طالب اوئی، نگردد طالبت                                چون بمُردی، طالبت شد  مطلبت

186.25                    زنده ای، كی مرده شو  شوید تو را ؟                  طالبی، كی مطلبت جوید تو را ؟

186.26                    اندر این بحث، ار خرد ره بین بُدی                     فخر ِ رازی  راز دار دین بُدی

186.27                    لیك چون من لم یذق لم یدر بود                          عقل و تخییلات او حیرت فزود

186.28                    كی شود كشف از تفكر این انا ؟                         این انا مكشوف شد بعد الفنا

186.29                    می فتد این عقلها در افتقاد                                در مغاكیّ حلول و اتحاد

186.30                    ای ایاز ِ گشته فانی ز اقتراب                            همچو اختر در شعاع آفتاب

186.31                    بلكه چون نطفه مُبَدّل تو به تن                            نه از حلول و اتحادِ مفتتن

186.32                    عفو كن، ای عفو در صندوق تو                        سابق لطفی و ما مسبوق ِ تو

 

187. مجرم دانستن ایاز خود را در این شفاعت گری و عذر این جرم خواستن و در آن عذر خواهی خود را مجرم دانستن، و این شكستگی از عظمتِ شاه خیزد كه أعلمكم بالله اخشاكم من الله إِنَّما یخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ

187.1                           من كه باشم كه بگویم: عفو كن؟                         ای تو سلطان و خلاصۀ امر ِ  ُكن

187.2                           من كه باشم كه بوَم من با منت؟                          ای گرفته جمله  من ها  دامنت

187.3                           من كه آرم رحم ِ خلم آلود را                              ره نمایم علم ِ حلم اندود را

187.4                           صد هزاران صفع را ارزانیم                            گر زبون ِ صفعها گردانیم

187.5                           من کیم تا پیشت اعلامی  كنم؟                            یا كه  وا یادت دهم  شرطِ كرَم

187.6                           آنچه معلوم تو نبوَد چبود آن ؟                            وآنچه یادت نیست  كو اندر جهان ؟

187.7                           ای تو پاك از جهل و، علمت پاك از آن                كه فراموشی كند وی را نهان

187.8                           هیچ كس را، تو كسی انگاشتی                           همچو خورشیدش به نور افراشتی

187.9                           چون كسم كردی، اگر لابه كنم                           مستمع شو لابه ام را از كرَم

187.10                    زانكه از نقشم چو بیرون بُرده ای                       آن شفاعت هم  تو خود را كرده ای

187.11                    چون ز رَختِ من  ُتهی گشت این وطن                ترّ و خشكِ خانه نبود آن ِ من

187.12                    هم دعا از من روان كردی چو آب                      هم ثباتش بخش و گردان مستجاب

187.13                    هم تو بودی اول آرندۀ دعا                                هم تو باش آخر اجابت را رجا

187.14                    تا زنم من لاف، كان شاهِ جهان                           بهر بنده عفو كرد از مجرمان

187.15                    درد بودم  سر به سر من  خود پسند                    كرد شاهم داروی هر دردمند

187.16                    دوزخی بودم پُر از شور و شری                       كرد دستِ فضل ِ اویم  كوثری

187.17                    هر كه را سوزید دوزخ در قوَد                          من برویانم دگر بار از جسد

187.18                    كار كوثر چیست؟ كه هر سوخته                        گردد از وی نابت و اندوخته

187.19                    قطره قطره او منادیّ كرم                                 كانچه دوزخ سوخت، من باز آورم

187.20                    * همچو مرهم بر سر ِ زخم عفن                        ینبت لحما ً جدیدا ً خالصا ً

187.21                    هست دوزخ همچو سرمای خزان                       هست كوثر چون بهار ِ گلستان

187.22                    هست دوزخ همچو مرگ و چون فنا                   هست کوثر نفخ ِ صور از کبریا

187.23                    * هست دوزخ همچو مرگ و خاكِ گور               هست كوثر بر مثال ِ نفخ ِ صور

187.24                    ای ز دوزخ سوخته اجسامتان                            سوی كوثر می كِشد اكرامتان

187.25                    چون خلقت الخلق كی یربح علی                         لطف تو فرمود ای قیوم ِ حی

187.26                    "لا لان  اربح علیهم"  جودِ توست                       كه شود زو جمله ناقصها درست

187.27                    عفو كن زین ناقصان ِ تن پرست                        عفو از دریای عفو اولی تر است

187.28                    عفو ِ خلقان  همچو جوی و همچو سیل                هم بدان دریا همی تازند خیل

187.29                    عفوها هر شب از این دل پاره ها                       چون كبوتر سوی تو آید  شها

187.30                    بازشان وقت سحر پرّان كنی                             تا به شب محبوس این ابدان كنی

187.31                    پَر زنان بار ِ دگر تا وقتِ شام                            میپرند از عشق ِ آن ایوان و بام

187.32                    تا كه از تن  تار ِ وصلت بُگسلند                         پیش تو آیند، كز تو مُقبلند

187.33                    پَر زنان ایمن ز رجع ِ سر نگون                         در هوا "كانا إِلَیهِ راجعون"

187.34                    بانگ می آید "تَعالَوْا" ز آن كرم                         بعد از آن رجعت نماند درد و غم

187.35                    بس غریبیها كشیدید از جهان                             قدر من دانسته باشید  ای مهان

187.36                    زیر سایۀ این درختم  مستِ ناز                          هین بیندازید پاها را دراز

187.37                    پایهای پُر عنا  از بهر دین                                بر كنار و  دستِ حوران خالدین

187.38                    حوریان گشته مغمز مهربان                              كز سفر باز آمدند این صوفیان

187.39                    صوفیان ِ صافیان چون نور خور                       مدتی افتاده بر خاك و قذر

187.40                    بی اثر پاك از قذر باز آمدند                              همچو نور ِخور سوی قصر بلند

187.41                    این گروه مجرمان هم، ای مجید                         جمله سرهاشان به دیواری رسید

187.42                    بر خطا و جرم خود واقف شدند                         گر چه مات كعبتین ِ شه بُدند

187.43                    رو به تو كردند اكنون، اه كنان                          ای كه لطفت مجرمان را  ره كنان

187.44                    راه ده آلودگان را، العجل                                  در فراتِ عفو و عین ِمغتسل

187.45                    تا كه غسل آرند ز آن جرم ِ دراز                        در صف پاكان روند اندر نماز

187.46                    اندر آن صفها  ز اندازه بُرون                            غرقِگان ِ نور  نحن الصافون

187.47                    چون سخن در وصفِ آن حالت رسید                  هم قلم بشكست و هم كاغذ درید

187.48                    بحر را پیمود هیچ اسكره ای؟                            شیر را برداشت هرگز برّه ای ؟

187.49                    گر حجاب استت  بُرون رو ز احتجاب                 تا ببینی پادشاهی عجاب

187.50                    گر چه بشكستند جامت قوم ِ مست                       آنكه مست از تو بود، عذریش هست

187.51                    مستی ایشان  به اقبال و به مال                          نه ز بادۀ توست؟ ای نیکو خصال

187.52                    ای شهنشه، مستِ تخصیص تو اند                      عفو كن از مستِ خود، ای عفومند

187.53                    لذت تخصیص تو وقتِ خطاب                           آن  ُكند  كه ناید از صد  ُخم شراب

187.54                    چونكه مستم كرده ای، حَدّم مزن                         شرع  مستان را نیارد حَدّ زدن

187.55                    چون شوم هشیار  آنگاهم بزن                            كه نخواهم گشت خود  هشیار من

187.56                    هر كه از جام ِ تو خورد، ای ذو المنن                 تا ابد  رَست از هُش و از حَد زدن

187.57                    خالدین فی فناء سُكرهم                                     من یفانی فی هواكم لم یقم

187.58                    فضل تو گوید دل ِ ما را كه: رو                         ای شده در دوغ ِ عشق ِ ما گرو

187.59                    چون مگس در دوغ ِ ما افتاده ای                        تو نه ای مست، ای مگس، تو باده ای

187.60                    كركسان مست از تو گردند، ای مگس                 چونكه بر بحر ِ عسل رانی فرس

187.61                    كوه ها  چون ذره ها سر مستِ تو                       نقطه و پرگار و خط در دستِ تو

187.62                    فتنه، كه لرزند از او، لرزان توست                    هر گران قیمت گهر  ارزان ِ توست

187.63                    گر خدا دادی مرا پانصد دهان                           گفتمی شرح ِ تو، ای جان ِ جهان

187.64                    یك دهان دارم من، آن هم منكسِر                        در خجالت از تو، ای دانای سِرّ

187.65                    مُنكسِرتر خود نباشم از عدم                              كز دهانش آمدستند این امَم

187.66                    صد هزار آثار ِ غیبی منتظر                             كز عدم بیرون جهد با لطف و بر

187.67                    از تقاضای تو میگردد سرم                              ای بمرده من به پای آن كرم

187.68                    رغبت ما  از تقاضاهای توست                          جذبِ حق دان، اینکه رهرو گشت چُست

187.69                    خاك  بی بادی  به بالا کی رود؟                         كشتی بی یم روانه کی شود؟

187.70                    پیش ِ آبِ زندگانی كس نمُرد                              پیش ِ آبت  آبِ حیوان است درد

187.71                    آبِ حیوان، قبلۀ جان دوستان                             ز آب باشد سبز و خندان بوستان

187.72                    مرگ آشامان ز عشقش زنده اند                         دل ز جان و آبِ جان بر كنده اند

187.73                    آبِ عشق تو چو ما را دست داد                         آبِ حیوان شد به پیش ِ ما كساد

187.74                    ز آبِ حیوان هست هر جان را  ُنوی                   لیك، آبِ آبِ حیوانی توئی

187.75                    هر دمی مرگی و حشری دادیم                           تا بدیدم دست بُردِ آن كرم

187.76                    همچو خفتن گشت این مردن مرا                        ز اعتمادِ بعث كردن، ای خدا

187.77                    هفت دریا، هر دم ار گردد سراب                       گوش گیری، آوریش، ای آبِ آب

187.78                    عقل لرزان از اجل، و آن عشق شوخ                  سنگ كی ترسد ز باران، چون كلوخ ؟

187.79                    از صحافِ مثنوی  این پنجم است                       در بروج ِ چرخ، جان چون انجم است

187.80                    ره نیابد از ستاره هر حواس                              جز كه كشتیبان ِ استاره شناس

187.81                    جز نظاره نیست قسم ِ دیگران                           از سعودش غافلند و از قِرآن

187.82                    آشنائی گیر شبها تا به روز                               با چنین استاره های دیو سوز

187.83                    هر یكی در دفع دیو بَد گمان                              هست نفط انداز قلعۀ آسمان

187.84                    اختر ار با دیو همچون عقرب است                     مشتری را او  ولی الاقرب است

187.85                    قوس اگر از تیر دوزد دیو را                            دلو ِ پُر آب است زرع و میو را

187.86                    حوت اگر چه كشتی غی بشكند                           دوست را چون ثور كشتی می كند

187.87                    شمس اگر شب را بدرَد چون اسد                        لعل را زو خلعت و اطلس رسد

187.88                    * صورت خرچنگ اگر چه کج رو است             هیئت میزان از او بیرون شو است

187.89                    * پیشۀ مریخ اگر خونریزی است                       او زبون ِ شارق ِ تبریزی است

187.90                    * گر چه در تأثیر نحس آمد زُحل                       دقت فکر آید از وی در عمل

187.91                    * ماهم از مهر از دو کف بر هم زند                   زَهره نبود زُهره را تا دم زند

187.92                    * بل عطارد خانۀ خود گم کند                           وز جنون او جوز ِ جوزا بشکند

187.93                    * مشتری را دست لرزد، دل طپد                       بر سر آب او فتد مه چون سبد

187.94                    * نسر طائر از بریزد پُر ز شرم                        وز طمع طنین شود چون موم نرم

187.95                    * دختران ِ نعش آبستن شوند                             مجتمع گردند و دستک زن شوند

187.96                    * در گذر زین رمزها، بیگاه شد                        کهکشان از سنبله پُر کاه شد

187.97                    * آفتاب از کوه سر زد، اتقوا                            لیک تلخ آمد تو را این گفت و گو

187.98                    * تو عدوّی، وز عدو شهد و لبن                        بی تکلف زهر گردد در دهن

187.99                    هر وجودی كز عدم بنمود سر                           بر یكی زهر است و، بر دیگر شكر

187.100             دوست شو، وز خوی ناخوش شو بَری                تا ز خمرۀ زهر هم حلوا خوری

187.101             ز آن نشد فاروق را زهری گزند                        كه بُد آن تریاق فاروقیش قند

187.102             * هین بجو تریاق فاروق، ای غلام                     تا شوی فاروق ِ دوران، والسلام

پایان دفتر پنجم