دفتر دوم مثنوی

تایپ و تصحیح از نسخه "کلاله خاور"، توسط  حسین  ُکرد  .

لطفا ً اگر اشتباهی یافتید آنرا به سایت زیر گزارش دهید.

فایلهای اصلی را میتوانید از سایت زیر کپی کنید:

www.guidinglights.org

 

1. مقدمه دفتر دوم

1.1                                        مدتی این مثنوی تاخیر شد                                 مهلتی بایست تا خون شیر شد

1.2                                        تا نزاید بخت تو فرزند نو                                 خون نگردد شیر شیرین، خوش شنو

1.3                                        چون ضیاء الحق حُسام الدین، عِنان                     باز گردانید ز اوج آسمان

1.4                                        چون به معراج حقایق رفته بود                          بی بهارش غنچه ها نشكفته بود

1.5                                        چون ز دریا سوی ساحل باز گشت                     چنگ شعر مثنوی با ساز گشت

1.6                                        مثنوی كه صیقل ارواح بود                               باز گشتش روز استفتاح بود

1.7                                        مطلع تاریخ این سودا و سود                             سال هجرت ششصد و شصت و دو بود

1.8                                        بلبلی ز ینجا برفت و باز گشت                           بهر صید این معانی باز گشت

1.9                                        ساعد شه مسكن این باز باد                                تا ابد بر خلق این در باز باد

1.10                                 آفت این در هوا و شهوت است                          ور نه اینجا شربت اندر شربت است

1.11                                 این دهان بر بند تا بینی عیان                             چشم بند آن جهان، حلق و دهان

1.12                                 ای دهان، تو خود دهان دوزخی                         وی جهان، تو بر مثال برزخی

1.13                                 نور ِ باقی، پهلوی دنیای دون                             شیر ِ صافی، پهلوی جوهای خون

1.14                                 چون در او گامی زنی بی احتیاط                        شیر ِ تو خون میشود از اختلاط

1.15                                 یك قدم زد آدم اندر ذوق ِ نفس                            شد فراق ِ صدر جنت طوق ِ نفس

1.16                                 همچو دیو از وی فرشته میگریخت                     بهر نانی، چند آب چشم ریخت ؟

1.17                                 گر چه یك مو بُد گنه كو جَسته بود                       لیك آن مو در دو دیده رسته بود

1.18                                 بود آدم دیدۀ نور ِ قدیم                                      موی در دیده بود كوهِ عظیم

1.19                                 گر در آن حالت بكردی مشورت                         در پشیمانی نگفتی معذرت

1.20                                 زآنكه با عقلی چو عقلی جفت شد                        مانع بَد فعلی و بَد گفت شد

1.21                                 نفس، با نفس دگر چون یار شد                           عقل ِ جزوی، عاطل و بی كار شد

1.22                                 چون ز تنهایی تو ناهیدی شوی                          زیر ظلّ یار خورشیدی شوی

1.23                                 رو بجو یار خدایی را تو زود                            چون چنان كردی، خدا یار تو بود

1.24                                 آنكه بر خلوت نظر بر دوختست                         آخر آن را هم ز یار آموختست

1.25                                 خلوت از اغیار باید، نی ز یار                           پوستین بهر دی آمد، نی بهار

1.26                                 عقل با عقل دگر دو تا شود                               نور افزون گشت و ره پیدا شود

1.27                                 نفس با نفس دگر خندان شود                              ظلمت افزون گشت و ره پنهان شود

1.28                                 یار، چشم توست ای مردِ شكار                           از خس و خاشاك، او را پاك دار

1.29                                 هین به جاروب زبان، گردی مكن                       چشم را از خس، ره آوردی مكن

1.30                                 چون كه مومن آینۀ مومن بود                             روی او ز آلودگی ایمن بود

1.31                                 یار آیینه است، جان را در حَزَن                         بر رخ آیینه، ای جان، دم مزن

1.32                                 تا نپوشد روی خود را در دمت                          دَم فرو بردن بباید هر دمت

1.33                                 كم ز خاكی، چونكه خاكی یار یافت                     از بهاری صد هزار انوار یافت

1.34                                 آن درختی كاو شود با یار جفت                          از هوای خوش ز سر تا پا شكفت

1.35                                 در خزان چون دید او یار ِ خلاف                        در كشید او رو و سر زیر لحاف

1.36                                 گفت: یار بَد، بلا آشفتن است                              چون كه او آمد، طریقم خفتن است

1.37                                 پس بخسبم، باشم از اصحاب كهف                      به ز دقیانوس باشد خواب كهف

1.38                                 یقظه شان مصروف دقیانوس بود                       خوابشان سرمایۀ ناموس بود

1.39                                 خواب بیداریست چون با دانش است                    وای بیداری كه با نادان نشست

1.40                                 چون كه زاغان خیمه در  ُگلشن زدند                   بلبلان پنهان شدند و تن زدند

1.41                                 زآنكه بی گلزار بلبل خامش است                        غیبت خورشید بیداری ُكش است

1.42                                 آفتابا ترك این گلشن كنی                                   تا كه تحت الارض را روشن كنی

1.43                                 آفتاب معرفت را نقل نیست                               مشرق او غیر جان و عقل نیست

1.44                                 خاصه خورشید كمالی كان سریست                     روز و شب كردار او روشنگریست

1.45                                 مطلع شمس آی اگر اسكندری                            بعد از آن هر جا روی نیكوفری

1.46                                 بعد از آن هر جا روی مشرق شود                      شرقها بر مشرقت عاشق شود

1.47                                 حس خفاشت سوی مغرب دوان                          حس دُرّ پاشت سوی مشرق روان

1.48                                 راه حس، راه خران است ای سوار                     ای خران را تو مزاحم، شرم دار

1.49                                 پنج حسی هست جز این پنج حس                        آن چو زر سرخ و این حسها چو مس

1.50                                 اندر آن بازار كایشان ماهرند                             حس مس را، چون حس زر كی خرند؟

1.51                                 حس ابدان، قوتِ ظلمت میخورد                         حس جان، از آفتابی میچرد

1.52                                 ای ببرده رَختِ حسها سوی غیب                        دست، چون موسی، برون آور ز جیب

1.53                                 ای صفاتت آفتاب معرفت                                 و آفتاب چرخ بنده یك صفت

1.54                                 گاه خورشید و گهی دریا شوی                           گاه كوه قاف و، گه عنقا شوی

1.55                                 تو نه این باشی نه آن در ذات خویش                   ای فزون از وهمها و ز بیش بیش

1.56                                 روح با علمست و با عقلست یار                         روح را با تازی و تركی چه كار؟

1.57                                 از تو ای بی نقش ِ با چندین صوَر                      هم مشبه، هم موحد، خیره سر

1.58                                 گه مشبه را موحد می كند                                  گه موحد را صور ره میزند

1.59                                 گه تو را گوید ز مستی بوالحسن                         یا صغیر السّن و یا رطب البدن

1.60                                 گاه نقش خویش ویران می كند                           از پی تنزیه جانان می كند

1.61                                 چشم حس را هست مذهب اعتزال                       دیدۀ عقل است سنی در وصال

1.62                                 سخرۀ حس اند اهل اعتزال                                خویش را سُنی نمایند از ضلال

1.63                                 هر كه در حس ماند، او معتزلیست                      گر چه گوید سُنیم، از جاهلیست

1.64                                 هر كه بیرون شد ز حس، او سنی است                اهل بینش، چشم حس ِ خویش بست

1.65                                 * هر که از حس خدا دید آیتی                            در بر حق داشت بهتر طاعتی

1.66                                 گر بدیدی حس حیوان شاه را                             پس بدیدی گاو و خر الله را

1.67                                 گر نبودی حس دیگر مر ترا                              جز حس حیوان ز بیرون هوا

1.68                                 پس بنی آدم مكرم كی بدی؟                               كی به حس مشترك محرم شدی

1.69                                 نامصور یا مصور گفتنت                                 باطل آمد بی ز صورت رستنت

1.70                                 نامصور یا مصور پیش اوست                           كاو همه مغز است و بیرون شد ز پوست

1.71                                 گر تو كوری نیست بر اعمی حرج                      ور نه رو كالصبر مفتاح الفرج

1.72                                 پرده های دیده را داروی صبر                          هم بسوزد هم بسازد شرح صدر

1.73                                 آینه دل چون شود صافی و پاك                          نقشها بینی برون از آب و خاك

1.74                                 هم ببینی نقش و هم نقاش را                              فرش دولت را و هم فراش را

1.75                                 چون خلیل آمد خیال یار من                               صورتش بت، معنی او بت شكن

1.76                                 شكر یزدان را كه چون او شد پدید                      در خیالش جان، خیال خود بدید

1.77                                 خاك درگاهت دلم را میفریفت                            خاك بر وی كاو ز خاكت میشكیفت

1.78                                 گفتم: ار خوبم پذیرم این از او                            ور نه خود خندید بر من زشت رو

1.79                                 چاره آن باشد كه خود را بنگرم                          ور نه او خندد مرا، من كی خرم؟

1.80                                 او جمیل است و یحبّ للجمال                             كی جوان نو گزیند پیر زال

1.81                                 طیبات از بهر که للطیبین                                  خوب خوبی را كند جذب از یقین

1.82                                 * در هر آنچیزی که تو ناظر شوی                     میکند با جنس سیر ای معنوی

1.83                                 در جهان هر چیز چیزی جذب كرد                     گرم گرمی را كشید و سرد سرد

1.84                                 قسم باطل، باطلان را می كشد                           باقیان را میکِشند اهل رَشد

1.85                                 ناریان مر ناریان را جاذب اند                           نوریان مر نوریان را طالب اند

1.86                                 * صاف را هم صافیان طالب شوند                    درد را هم تیرگان جاذب شوند

1.87                                 * زنگ را هم زنگیان باشند یار                         روم را با رومیان افتاد کار

1.88                                 چشم چون بستی ترا تاسه گرفت                         نور چشم از نور روزن كی شكفت؟

1.89                                 چشم چون بستی تو را جان کندنیست                   چشم را از نور روزن صبر نیست

1.90                                 تاسه تو جذب نور چشم بود                               تا بپیوندد به نور روز زود

1.91                                 چشم باز ار تاسه گیرد مر ترا                            دان كه چشم دل ببستی، بر گشا

1.92                                 آن تقاضای دو چشم دل شناس                           كو همی جوید ضیاء بی قیاس

1.93                                 چون فراق آن دو نور بی ثبات                           تاسه آوردت گشادی چشمهات

1.94                                 پس فراق آن دو نور پایدار                                تاسه می آرد، مر آن را پاس دار

1.95                                 او چو می خواند مرا، من بنگرم                         لایق جذبم، و یا بد پیكرم

1.96                                 گر لطیفی زشت را در پی كند                            تسخری باشد كه او بر وی كند

1.97                                 كی ببینم روی خود را؟ ای عجب                       تا چه رنگم؟ همچو روزم، یا چو شب

1.98                                 نقش جان خویش می جستم بسی                         هیچ می ننمود نقشم از كسی

1.99                                 گفتم: آخر آینه از بهر چیست؟                            تا بداند هر كسی كه جنس كیست

1.100                          آینه آهن برای لونهاست                                    آینه سیمای جان، سنگین بهاست

1.101                          آینه جان نیست الا روی یار                              روی آن یاری كه باشد زآن دیار

1.102                          گفتم: ایدل آینه كلّ را بجو                                 رو به دریا، كار برناید ز جو

1.103                          زین طلب بنده به كوی تو رسید                          درد مریم را به خرما بُن كشید

1.104                          دیدۀ تو چون دلم را دیده شد                               صد دل نادیده غرق دیده شد

1.105                          آینه كلی بر آوردم ز دود                                  دیدم اندر آینه نقش تو بود

1.106                          آینه کلی ترا دیدم ابد                                        دیدم اندر چشم تو من نقش خود

1.107                          گفتم: آخر خویش را من یافتم                             در دو چشمش راه روشن یافتم

1.108                          گفت: وهمم كان خیال توست هان                       ذات خود را از خیال خود بدان

1.109                          نقش من از چشم تو آواز داد                              كه منم تو، تو منی در اتحاد

1.110                          كاندر این چشم منیر بی زوال                            از حقایق راه كی یابد خیال

1.111                          در دو چشم غیر من تو نقش خود                        گر ببینی آن خیالی دان و رد

1.112                          آنكه سرمۀ نیستی در میكشد                               باده از تصویر شیطان میچشد

1.113                          چشم او خانه خیال است و عدم                           نیستها را هست بیند لاجرم

1.114                          چشم من چون سرمه دید از ذوالجلال                   خانه هستی است، نی خانه خیال

1.115                          تا یكی مو باشد از تو پیش چشم                          در خیالت گوهری باشد چو یشم

1.116                          یشم را آنگه شناسی از گهر                               كز خیال خود كنی كلی عبر

 

2. هِلال پنداشتن آن شخص خیال را در عهد عمر و تنبیه نمودن او را

2.1                                        یك حكایت بشنو ای گوهر شناس                        تا بدانی تو عیان را از قیاس

2.2                                        ماه روزه گشت در عهد عمر                             بر سر كوهی دویدند آن نفر

2.3                                        تا هلال روزه را گیرند فال                               آن یكی گفت: ای عمر، اینك هلال

2.4                                        چون عمر بر آسمان مه را ندید                          گفت: كاین مه از خیال تو دمید

2.5                                        ور نه من بیناترم افلاك را                                 چون نمی بینم هلال پاك را

2.6                                        گفت: تر كن دست و بر ابرو بمال                      آن گهان تو بر نگر سوی هلال

2.7                                        چون كه او تر كرد ابرو، مه ندید                        گفت: ای شه نیست، مه شد ناپدید

2.8                                        گفت: آری موی ابرو شد كمان                           سوی تو افكند تیری از گمان

2.9                                        * چون یکی مو کژ شد از ابروی او                   شکل ماه نو نمود آن موی او

2.10                                 موی كج چون پردۀ گردون شود                         چون همه اجزات كج شد، چون بود؟

2.11                                 چونكه موئی كج شد، او را راه زد                      تا به دعوی لاف دید ماه زد

2.12                                 راست كن اجزات را از راستان                         سر مكش از راست، رو ز آن آستان

2.13                                 هم ترازو را، ترازو راست كرد                         هم ترازو را، ترازو كاست كرد

2.14                                 هر كه با ناراستان هم سنگ شد                          در كمی افتاد و عقلش دنگ شد

2.15                                 رو أَشِدَّاءُ عَلَی الْكُفَّارِ باش                                 خاك بر دل داری اغیار پاش

2.16                                 بر سر اغیار چون شمشیر باش                          هین مكن روباه بازی شیر باش

2.17                                 تا ز غیرت از تو یاران نگسلند                          زآنكه آن خاران عدوی این گلند

2.18                                 آتش اندر زن به گرگان چون سپند                       زآنكه این گرگان عدوی یوسفند

2.19                                 جان بابا، گویدت ابلیس هین                              تا به دم بفریبدت دیو لعین

2.20                                 این چنین تلبیس با بابات كرد                             آدمی را آن سیه رخ، مات كرد

2.21                                 بر سر شطرنج چُست است این غراب                  تو مبین بازی به چشم نیم خواب

2.22                                 زآنكه فرزین بندها داند بسی                              كو بگیرد در گلویت چون خسی

2.23                                 در گلو ماند خس او سالها                                 چیست آن خس؟ مهر جاه و مالها

2.24                                 مال خس باشد، چو هست آن بی ثبات                  در گلویت مانع آب حیات

2.25                                 گر برد مالت عدوی پر فنی                               ره زنی را، برده باشد ره زنی

 

3. دزدیدن شخصی ماری را از مارگیری و گزیدن و کشتن او

3.1                                        دزدكی از مارگیری مار برد                             ز ابلهی آن را غنیمت می شمرد

3.2                                        وارهید آن مارگیر از زخم مار                           مار ُكشت آن دزد خود را زار زار

3.3                                        مارگیرش دید پس بشناختش                              گفت: از جان مار من پرداختش

3.4                                        در دعا می خواستی جانم از او                          كش بیابم مار بستانم از او

3.5                                        شكر حق را كان دعا مردود شد                          من زیان پنداشتم آن سود شد

3.6                                        بس دعاها كان زیان است و هلاك                       وز كرم می نشنود یزدان پاك

3.7                                        * مصلح است و مصلحت را داند او                   کان دعا را باز میگرداند او

3.8                                        * وان دعا گوینده شاکی میشود                          میبرد ظن بَد و، آن بَد بود

3.9                                        * می نداند کو بلای خویش خواست                    وز کرم حق آن بدو ناورد راست

 

4. التماس كردن همراه عیسی علیه السلام از او زنده كردن استخوان را

4.1                                        گشت با عیسی یكی ابله رفیق                             استخوانها دید در گور عمیق

4.2                                        گفت: ای روح الله، آن نام سنی                           كه بدان تو مرده زنده میكنی

4.3                                        مر مرا آموز تا احسان كنم                                استخوانها را بدان با جان كنم

4.4                                        گفت: خامش كن، كه این كار تو نیست                 لایق انفاس و گفتار تو نیست

4.5                                        كان نفس خواهد ز باران پاك تر                         وز فرشته در روش چالاكتر

4.6                                        عمرها بایست کادم پاك شد                                تا امین مخزن افلاك شد

4.7                                        خود گرفتی این عصا در دستِ راست                  دست را دستان ِ موسی از كجاست ؟

4.8                                        گفت: اگر من نیستم اسرار خوان                        هم تو بر خوان نام را بر استخوان

4.9                                        گفت عیسی: یارب این اسرار چیست؟                  میل این ابله در این گفتار چیست؟

4.10                                 چون غم خود نیست این بیمار را؟                       چون غم جان نیست این مُردار را؟

4.11                                 مُرده خود را رها كردست او                             مرده بیگانه را جوید رفو

4.12                                 گفت حق: ادبار، گر ادبار جوست                       خار روئیده جزای كِشتِ اوست

4.13                                 آن كه تخم ِ خار كارد در جهان                           هان و هان او را مجو در  ُگلستان

4.14                                 گر  ُگلی گیرد به كف، خاری شود                      ور سوی یاری رود، ماری شود

4.15                                 كیمیای زهر ِ مار است آن شقی                          بر خلافِ كیمیای متقی

4.16                                 * هین مکن بر قول و فعلش اعتمید                     کو ندارد میوه ای ما نند بید

 

5. اندرز كردن صوفی خادم را در تیمار داشت بهیمه و لاحول گفتن خادم

5.1                                        صوفیی می گشت در دور افق                           تا شبی در خانقاهی شد ُقنق

5.2                                        یك بهیمه داشت در آخُر ببست                            او به صدر صُفه با یاران نشست

5.3                                        پس مراقب گشت با یاران خویش                        دفتری باشد حضور یار بیش

5.4                                        دفتر صوفی سواد حرف نیست                          جز دل اسپید همچون برف نیست

5.5                                        زادِ دانشمند، آثار قلم                                        زاد صوفی چیست؟ انوار قدم

5.6                                        همچو صیادی سوی اشكار شد                           گام آهو دید و بر آثار شد

5.7                                        چند گاهش گام آهو در خور است                       بعد از آن خود ناف آهو رهبر است

5.8                                        چون كه شكر گام كرد و ره بُرید                        لاجرم زآن گام در كامی رسید

5.9                                        رفتن یك منزلی بر بوی ناف                             بهتر از صد منزل گام و طواف

5.10                                 * سیر زاهد هر مهی تا پیشگاه                           سیر عارف هر دمی تا تخت شاه

5.11                                 آن دلی كو مطلع مهتابهاست                              بهر عارف فتحت ابوابهاست

5.12                                 با تو دیوار است و با ایشان در است                   با تو سنگ و با عزیزان گوهر است

5.13                                 آنچه تو در آینه بینی عیان                                 پیر اندر خشت بیند بیش از آن

5.14                                 پیر ایشان اند، كاین عالم نبود                             جان ایشان بود در دریای جود

5.15                                 پیش از این تن، عمرها بگذاشتند                         پیشتر از كشت، بر برداشتند

5.16                                 پیشتر از نقش، جان پذرفته اند                           پیشتر از بحر، دُرّها سفته اند

 

6. مشورت کردن خدای تعالی با فرشتگان در ایجاد خلق

6.1                                        مشورت می رفت در ایجاد خلق                         جانشان در بحر قدرت تا به حلق

6.2                                        چون ملایك مانع آن می شدند                             بر ملایك خفیه خنبك می زدند

6.3                                        مطلع بر نقش هر كه هست شد                           پیش از آن كاین نفس كل، پا بست شد

6.4                                        پیشتر ز افلاك، كیوان دیده اند                            پیشتر از دانه ها نان دیده اند

6.5                                        بی دماغ و دل، پر از فكرت بدند                        بی سپاه و جنگ بر نصرت زدند

6.6                                        آن عیان نسبت به ایشان فكرت است                    ور نه خود نسبت به دوران رویت است

6.7                                        * فکر چه؟ آنجا همه نور است پاک                    بهر توست این لفظ فکر ای فکرناک

6.8                                        فكرت از ماضی و مستقبل بود                           چون از این دو رست مشكل حل شود

6.9                                        دیده چون بی كیف هر با كیف را                        دیده پیش از كان صحیح و زیف را

6.10                                 پیشتر از خلقت انگورها                                   خورده می ها و نموده شورها

6.11                                 در تموز گرم می بینند دی                                در شعاع شمس می بینند فی

6.12                                 در دل انگور می را دیده اند                              در فنای محض شی را دیده اند

6.13                                 روح از انگور، می را دیده است                        روح از معدوم، شی را دیده است

6.14                                 آسمان در دور ایشان جرعه نوش                       آفتاب از جودشان زربفت پوش

6.15                                 چون از ایشان مجتمع بینی دو یار                       هم یكی باشند و هم ششصد هزار

6.16                                 بر مثال موجها اعدادشان                                  در عدد آورده باشد بادشان

6.17                                 مفترق شد آفتاب جانها                                     در درون روزن ابدانها

6.18                                 چون نظر بر قرص داری، خود یكیست               آنكه شد محجوب ابدان در شكیست

6.19                                 تفرقه در روح حیوانی بود                                نفس واحد روح انسانی بود

6.20                                 چون كه حق رشّ علیهم نورهُ                             مفترق هرگز نگردد نور او

6.21                                 * روح انسانی کنفس واحده است                        روح حیوانی سفال جامده است

6.22                                 * عقل جز از رمز این آگاه نیست                       واقف این سِرّ بجز الله نیست

6.23                                 * عقل را خود با چنین سودا چه کار؟                  َکرّ مادر زاد را سُرنا چکار؟

6.24                                 یك زمان بگذار ای همره ملال                           تا بگویم وصف خالی زآن جمال

6.25                                 در بیان ناید جمال خال او                                 هر دو عالم چیست؟ عكس خال او

6.26                                 چون كه من از خال خوبش دم زنم                      نطق می خواهد كه بشكافد تنم

6.27                                 همچو موری اندر این خرمن خوشم                     تا فزون از خویش باری می كشم

6.28                                 كی گذارد آنكه رشك روشنی است                       تا بگویم آنچه فرض و گفتنی است

 

7. بسته شدن تقریر معنی حكایت به سبب میل مستمعان به استماع ظاهر

7.1                                        بحر، كف پیش آرد و، سدّی كند                         جر كند، از بعد جر، مدّی كند

7.2                                        این زمان بشنو چه مانع شد مگر                         مستمع را رفت دل جای دگر

7.3                                        خاطرش شد سوی صوفی قنق                           اندر آن سودا فرو شد تا عُنق

7.4                                        لازم آمد باز رفتن زین مقال                              سوی آن افسانه بهر وصف حال

7.5                                        صوفی صورت مپندار ای عزیز                        همچو طفلان، تا كی از جوز و مویز؟

7.6                                        جسم ما جوز و مویز است ای پسر                      گر تو مردی، زین دو چیز اندر گذر

7.7                                        ور تو اندر بگذری، اكرام حق                           بگذراند مر ترا از نه طبق

 

8. التزام کردن خادم تیمار بهیمه را و تخلف نمودن

8.1                                        بشنو اكنون صورت افسانه را                           لیك هین، از َكه جدا كن دانه را

8.2                                        حلقه آن صوفیان مستفید                                   چونكه در وجد و طرب آخر رسید

8.3                                        خوان بیاوردند بهر میهمان                                از بهیمه یاد آورد آن زمان

8.4                                        گفت خادم را كه: در آخُر برو                            راست كن بهر بهیمه كاه و جو

8.5                                        گفت: لا حول، این چه افزون گفتن است ؟            از قدیم این كارها كار من است

8.6                                        گفت: تر كن آن جوش را از نخست                     كان خرک پیر است و دندانهاش سست

8.7                                        گفت: لاحول، این چه می گویی مها؟                   از من آموزند این ترتیبها

8.8                                        گفت: پالانش فرو نه پیش پیش                           داروی منبل بنه بر پشت ریش

8.9                                        گفت: لاحول آخر این حكمت گزار                      جنس تو مهمانم آمد صد هزار

8.10                                 جمله راضی رفته اند از پیش ما                         هست مهمان جان ما و خویش ما

8.11                                 گفت: آبش ده و لیكن شیر گرم                            گفت: لاحول از توام بگرفت شرم

8.12                                 گفت: اندر جو تو كمتر كاه كن                           گفت: لاحول این سخن كوتاه كن

8.13                                 گفت: جایش را بروب از سنگ و پُشك                ور بود تر، ریز بر وی خاك خشك

8.14                                 گفت: لاحول ای پدر لاحول كن                         با رسول اهل كمتر گو سخن

8.15                                 گفت: بستان شانه پشت خر بخار                         گفت: لاحول ای پدر شرمی بدار

8.16                                 * گفت: دم افسار را کوته ببند                            تا ز غلطیدن نیفد او ببند

8.17                                 * گفت: لاحول، ای پدر چندین منال                    بهر خر چندین مرو اندر جوال

8.18                                 * گفت: بر پشتش فکن جل زودتر                      زانکه شب سرماست ای کان هنر

8.19                                 * گفت: لاحول، ای پدر چندین مگو                    استخوان در شیر نبود، تو مجو

8.20                                 * من ز تو استاترم در فن خود                           میهمان آید مرا از نیک و بد

8.21                                 * لایق هر میهمان خدمت کنم                            من ز خدمت چون گل و چون سوسنم

8.22                                 خادم این گفت و میان بربست چُست                    گفت: رفتم كاه و جو آرم نخست

8.23                                 رفت و از آخُر نكرد او هیچ یاد                          خواب خرگوشی بدان صوفی فتاد

8.24                                 رفت خادم جانب اوباش چند                              كرد بر اندرز صوفی ریش خند

8.25                                 صوفی از ره مانده بود و شد دراز                      خوابها می دید با چشم فراز

8.26                                 كان خرش در چنگ گرگی مانده بود                   پاره ها از پشت و رانش میربود

8.27                                 گفت: لاحول این چه مالیخولیاست                      ای عجب آن خادم مشفق كجاست

8.28                                 باز می دید آن خرش در راهرو                         گه به چاهی می فتاد و گه به گو

8.29                                 گونگون می دید ناخوش واقعه                           فاتحه میخواند با القارعه

8.30                                 گفت: چاره چیست؟ یاران جَسته اند                     رفته اند و جمله درها بسته اند

8.31                                 باز می گفت: ای عجب کان خادمك                     نی كه با ما گشت هم نان و نمك؟

8.32                                 من نكردم با وی الا لطف، ولین                         او چرا با من كند بر عكس؟ كین

8.33                                 هر عداوت را سبب باید سند                              ور نه جنسیت وفا تلقین كند

8.34                                 باز می گفت: آدم با لطف وجود                         كی بر آن ابلیس جوری كرده بود؟

8.35                                 آدمی مر مار و كژدم را چه كرد؟                       كه همی خواهد مر او را مرگ و درد

8.36                                 گرگ را خود خاصیت بدریدن است                    این حسد در خلق آخر روشن است

8.37                                 باز می گفت: این گمان بد خطاست                      بر برادر این چنین ظنم چراست؟

8.38                                 باز گفتی: حزم سوء الظن توست                        هر كه بد ظن نیست، كی ماند درست؟

8.39                                 صوفی اندر وسوسه، و آن خر چنان                   كه چنان بادا جز ای دشمنان

8.40                                 آن خر مسكین میان خاك و سنگ                        كژ شده پالان دریده پالهنگ

8.41                                 خسته از ره، جمله شب بی علف                         گاه در جان كندن و، گه در تلف

8.42                                 خر همه شب ذكر گویان، کای اله                       جو رها كردم، كم از یك مشت كاه

8.43                                 با زبان حال می گفت: ای شیوخ                         رحمتی كه سوختم زین خام شوخ

8.44                                 آنچه آن خر دید از رنج و عذاب                         مرغ خاكی بیند اندر سیل آب

8.45                                 بس به پهلو گشت آن شب تا سحر                       آن خر بیچاره از جوع البقر

8.46                                 * ناله میکرد از فراق کاه وجو                          مستمند از اشتیاق کاه و جو

8.47                                 * همچنین در محنت و در درد و سوز                 نالها میکرد از شب تا بروز

8.48                                 روز شد خادم بیامد بامداد                                 زود پالان جست بر پشتش نهاد

8.49                                 خر فروشانه دو سه زخمش بزد                         كرد با خر آنچه با سگ می سزد

8.50                                 خر جهنده گشت از تیزی نیش                            كو زبان تا خر بگوید حال خویش؟

 

9. گمان بردن كاروانیان كه مگذ بهیمه صوفی رنجور است

9.1                                        چونكه صوفی بر نشست و شد روان                   رو در افتادن گرفت او هر زمان

9.2                                        هر زمانش خلق بر می داشتند                            جمله رنجورش همی پنداشتند

9.3                                        آن یكی گوشش همی پیچید سخت                        و آندگر در زیر گامش جست لخت

9.4                                        و آن دگر در نعل او می جست سنگ                   و آن دگر در چشم او می دید رنگ

9.5                                        باز می گفتند: ای شیخ این ز چیست؟                   دی نمی گفتی كه شكر این خر قویست؟

9.6                                        گفت: آن خر كاو به شب لاحول خورد                 جز بدین شیوه نباشد راه برد

9.7                                        چونكه قوت خر به شب لاحول بود                     شب مسبح بود و روز اندر سجود

9.8                                        * چون ندارد کس غم تو ممتحن                         خویش کار خویش باید ساختن

9.9                                        آدمی خوارند اغلب مردمان                               از سلام علیكشان كم جو امان

9.10                                 خانه دیو است دلهای همه                                 كم پذیر از دیو مردم دمدمه

9.11                                 از دم دیو آنكه او لاحول خورَد                          هم چو آن خر در سر آید در نبرد

9.12                                 هر كه در دنیا خورد تلبیس دیو                          و ز عدوی دوست رو تعظیم و ریو

9.13                                 در ره اسلام و بر پول صراط                            در سر آید همچو آن خر از ُخباط

9.14                                 عشوه های یار بد منیوش هین                            دام بین، ایمن مرو تو بر زمین

9.15                                 صد هزار ابلیس لاحول آر بین                           آدما ابلیس را در مار بین

9.16                                 دم دهد گوید ترا ای جان و دوست                      تا چو قصابی كشد از دوست پوست

9.17                                 دم دهد تا پوستت بیرون كشد                             وای آن كز دشمنان افیون چشد

9.18                                 سر نهد بر پای تو قصاب وار                            دم دهد تا خونت ریزد زار زار

9.19                                 همچو شیران، صید خود را خویش ُكن                 ترك عشوه اجنبی و خویش كن

9.20                                 همچو خادم دان مراعات خسان                          بی كسی بهتر ز عشوه ناكسان

9.21                                 در زمین مردمان خانه مكن                               كار خود كن كار بیگانه مكن

9.22                                 كیست بیگانه تن خاكی تو                                 كز بر ای اوست غمناكی تو

9.23                                 تا تو تن را چرب و شیرین میدهی                      جوهر جان را نبینی فربهی

9.24                                 گر میان مُشك تن را جا شود                              روز مردن گند او پیدا شود

9.25                                 مشك را بر تن مزن بر دل بمال                          مشك چه بود؟ نام پاك ذو الجلال

9.26                                 آن منافق مشك بر تن می نهد                             روح را در قعر گلخن می نهد

9.27                                 بر زبان نام حق و، در جان او                           گندها از فكر بی ایمان او

9.28                                 ذكر با او همچو سبزۀ گلخن است                        بر سر مبرز، گل است و سوسن است

9.29                                 آن نبات آن جا یقین عاریت است                        جای آن گل مجلس است و عشرت است

9.30                                 طیبات آمد به سوی طیبین                                 مر خبیثین را خبیثات است هین

9.31                                 كین مدار، آنها كه از كین گمرهند                       گورشان پهلوی كین داران نهند

9.32                                 اصل كینه دوزخ است و، كین تو                        جزو آن كل است و خصم دین تو

9.33                                 چون تو جزو دوزخی هین هوش دار                   جزو سوی كل خود گیرد قرار

9.34                                 * ور تو جزو جنتی ای نامدار                           عیش تو باشد چوجنت پایدار

9.35                                 تلخ با تلخان یقین ملحق شود                              كی دم باطل قرین حق شود؟

9.36                                 ای برادر تو همان اندیشه ای                             ما بقی تو استخوان و ریشه ای

9.37                                 گر گل است اندیشۀ تو گلشنی                             ور بود خاری تو هیمۀ گلخنی

9.38                                 گر گلابی، بر سر و جیبت زنند                          ور تو چون بولی، برونت افكنند

9.39                                 طبلها در پیش عطاران ببین                              جنس را با جنس خود كرده قرین

9.40                                 * تو رهائی جو ز ناجنسان بجد                          صحبت ناجنس گور است و لحد

9.41                                 جنسها با جنسها آمیخته                                     زین تجانس زینتی انگیخته

9.42                                 گر در آمیزند عود و شِكرش                              برگزیند یك یك از همدیگرش

9.43                                 طبلها بشكست و جانها ریختند                            نیك و بد در همدگر آمیختند

9.44                                 * حق فرستاد انبیا را بهر این                            تا جدا گردد از ایشان کفر و دین

9.45                                 حق فرستاد انبیا را با ورق                                تا گزید این دانه ها را بر طبق

9.46                                 * مومن و کافر مسلمان وجهود                          پیش از ایشان جمله یکسان مینمود

9.47                                 پیش از ایشان ما همه یكسان بدیم                        كس ندانستی كه ما نیك و بدیم

9.48                                 بود نقد وقلب در عالم روان                              چون جهان شب بود و ما چون شب روان

9.49                                 تا بر آمد آفتاب انبیا                                         گفت: ای غش دور شو، صافی بیا

9.50                                 چشم داند فرق كردن رنگ را                            چشم داند لعل را و سنگ را

9.51                                 چشم داند گوهر و خاشاك را                              چشم را زآن می خلد خاشاكها

9.52                                 دشمن روزند این قلابكان                                  عاشق روزند آن زرهای كان

9.53                                 زآنكه روز است آینۀ تعریف او                          تا ببیند اشرفی تشریف او

9.54                                 حق قیامت را لقب زآن روز كرد                        روز بنماید جمال سرخ و زرد

9.55                                 پس حقیقتِ روز، سّر اولیاست                           روز پیش مهرشان چون سالهاست

9.56                                 عكس راز مرد حق دانید روز                            عكس ستاریش، شام چشم دوز

9.57                                 زآن سبب فرمود یزدان، وَ الضحی                     وَ الضُّحی  نور ضمیر مصطفی

9.58                                 قول دیگر كاین ضُحی را خواست دوست             از برای آنكه این هم عكس اوست

9.59                                 ورنه، بر فانی قسم گفتن خطاست                       خود فنا چه لایق گفت خداست؟

9.60                                 از خلیلی لا اُحب الافلین                                   پس فنا چون خواست رب العالمین؟

9.61                                 لا أُحِبُّ الْآفِلِینَ گفت آن خلیل                              كی فنا خواهد از این رب جلیل؟

9.62                                 باز وَ اللَّیلِ است، ستاری او                              وین تن خاكیّ زنگاری او

9.63                                 آفتابش چون بر آمد زآن فلك                              با شب تن گفت: هین ما ودّعك

9.64                                 وصل پیدا گشت از عین بلا                               زآن حلاوت شد عبارت ما قلی

9.65                                 هر عبارت خود نشان حالتیست                          حال چون دست و، عبارت آلتیست

9.66                                 آلت زرگر به دست كفشگر                               همچو دانۀ كشت كرده ریگ در

9.67                                 و آلت اسكاف پیش بَرزگر                                پیش سگ نِه استخوان، نه پیش خر

9.68                                 بود انا الحق در لب منصور نور                        بود انا الله در لب فرعون زور

9.69                                 شد عصا اندر كف موسی گوا                            شد عصا اندر كف ساحر هبا

9.70                                 زین سبب عیسی بدان همراه خَود                        در نیاموزید آن اسم صمد

9.71                                 كو نداند، نقص بر آلت نهد                                سنگ بر گل زن تو، آتش كی جهد؟

9.72                                 دست و آلت همچو سنگ و آهن است                   جفت باید جفت شرط زادن است

9.73                                 آن كه بی جفت است و بی آلت یكیست                 در عدد شك است و آن یك بی شكیست

9.74                                 آنكه دو گفت و سه گفت و بیش ازین                   متفق باشند در واحد یقین

9.75                                 احولی چون رفع شد، یكسان شوند                      آن دو سه گویان، یكی گویان شوند

9.76                                 گر یكی گویی تو در میدان او                            گرد برمیگرد، از چوگان او

9.77                                 گوی آنگه راست و بی نقصان شود                     كو ز زخم دست شه رقصان شود

9.78                                 گوش دار ای احول اینها را به هوش                   داروی دیده بكش از راه گوش

9.79                                 بس كلام پاك در دلهای كور                              می نپاید میرود تا اصل نور

9.80                                 و آن فسون دیو در دلهای كژ                             می رود چون كفش كژ در پای كژ

9.81                                 گر چه حكمت را به تكرار آوری                        چون تو نا اهلی، شود از تو بری

9.82                                 ور چه بنویسی نشانش میكنی                             ور چه میلافی بیانش میكنی

9.83                                 او ز تو رو در كشد ای پر ستیز                         بندها را بگسلد بهر گریز

9.84                                 ور نخوانی و ببیند سوز تو                                علم باشد مرغ دست آموز تو

9.85                                 او نپاید پیش هر نااوستا                                    همچو باز شه، به خانۀ روستا

 

10. یافتن پادشاه باز خویش را در خانۀ كمپیر و مبتلا شدن

10.1                                 علم آن باز است، كو از شه گریخت                    سوی آن كمپیر كاو می آرد بیخت

10.2                                 تا كه ُتتماجی پزد اولاد را                                 دید آن باز خوش و خوش زاد را

10.3                                 پایكش بست و پرش كوتاه كرد                           ناخنش ببرید و قوتش كاه كرد

10.4                                 گفت: نااهلان نكردندت به ساز                           پَر فزود از حد و ناخن شد دراز

10.5                                 دست هر نااهل بیمارت كند                               سوی مادر آ، كه تیمارت كند

10.6                                 مِهر جاهل را چنین دان ای رفیق                        كژ رود جاهل همیشه در طریق

10.7                                 * جاهل ار با تو نماید همدلی                             عاقبت زخمت زند از جاهلی

10.8                                 روز شه در جستجو بی گاه شد                           سوی آن كمپیر و آن خرگاه شد

10.9                                 دید ناگه باز را در دود و گرد                            شه بر او بگریست زار و نوحه كرد

10.10                          گفت: هر چند این جزای كار توست                    كه نباشی در وفای ما درست

10.11                          چون كنی از خلد در دوزخ فرار؟                       غافل از لا یستوی، اصحاب نار

10.12                          این سزای آنكه از شاه خبیر                               خیره بگریزد به خانۀ گنده پیر

10.13                          * گنده پیر جاهل این دنیا دنیست                        هر که مایل شد بدو خوار و غبیست

10.14                          * هست دنیا جاهل و جاهل پرست                      عاقل آن باشد که زین جاهل برست

10.15                          * هر که با جاهل بود همراز باز                        آن رسد با او که با آن شاهباز

10.16                          باز میمالید پر بر دست شاه                                بی زبان می گفت: من كردم گناه

10.17                          پس كجا نالد؟ كجا زارد لئیم؟                             گر تو نپذیری بجز نیك؟ ای كریم

10.18                          * سَر کجا بنهد ظلوم شرمسار؟                          جز بدرگاه تو ای آمرزگار

10.19                          لطف شه جان را، جنایتجو كند                           ز آنكه شه هر زشت را نیكو كند

10.20                          رو مكن زشتی كه نیكیهای ما                             زشت آید پیش آن زیبای ما

10.21                          خدمت خود را سزا پنداشتی                               تو لوای جرم از آن افراشتی

10.22                          چون تو را ذكر و دعا دستور شد                        ز آن دعا كردن دلت مغرور شد

10.23                          هم سخن دیدی تو خود را با خدا                         ای بسا كس زین گمان افتد جدا

10.24                          گر چه با تو شه نشیند بر زمین                           خویشتن بشناس و نیكوتر نشین

10.25                          باز گفت: ای شه پشیمان می شوم                       توبه كردم نو مسلمان می شوم

10.26                          آنكه تو مستش كنی و شیر گیر                           گر ز مستی كژ رود، عذرش پذیر

10.27                          گر چه ناخن رفت چون باشی مرا                       بر كنم من پرچم خورشید را

10.28                          ور چه پرم رفت چون بنوازیم                           چرخ بازی کم كند در بازیم

10.29                          گر كمر بخشیم، ُكه را بر كنم                             گر دهی كِلكی، علمها بشكنم

10.30                          آخر از پشه نه كم باشد تنم                                 ملك نمرودی به پر بر هم زنم

10.31                          در ضعیفی تو مرا بابیل گیر                              هر یكی خصم مرا چون پیل گیر

10.32                          قدر فندق افكنم، گردد خریق                              بندقم در فعل صد چون منجنیق

10.33                          * گرچه سنگم هست مقدار نخود                        لیک در هیجا نه سر ماند نه خود

10.34                          موسی آمد در وغا با یك عصاش                        زد بر آن فرعون و بر شمشیرهاش

10.35                          هر رسولی یك تنه كان در زده ست                     بر همه آفاق تنها بر زده ست

10.36                          نوح چون شمشیر در خواهید ازو                       موج طوفان گشت از او شمشیر خو

10.37                          احمدا خود كیست اسپاه زمین؟                            ماه بین بر چرخ و بشكافش جبین

10.38                          تا بداند سعد و نحس بی خبر                              دور توست این دور نه دور قمر

10.39                          دور توست ایرا كه موسای كلیم                          آرزو می برد زین دورت مقیم

10.40                          چون كه موسی رونق دور تو دید                       كاندر او صبح تجلی می دمید

10.41                          گفت: یا رب، آن چه دور ِ رحمت است؟               آن گذشت از رحمت، اینجا رویت است

10.42                          غوطه ده موسای خود را در بحار                      از میان ِ دورۀ احمد بر آر

10.43                          گفت: یا موسی بدان بنمودمت                            راه آن خلوت بدان بگشودمت

10.44                          كه تو زآن دوری درین دور، ای كلیم                  پا بكش، زیرا دراز است این گلیم

10.45                          من كریمم نان نمایم بنده را                                تا بگریاند طمع آن زنده را

10.46                          بینی طفلی بمالد مادری                                    تا شود بیدار واجوید خوری

10.47                          كاو گرسنه خفته باشد بی خبر                            و آن دو پستان می خلد از مهر، در

10.48                          كنتُ كنزا رحمة مخفیة                                     فابتعثت أمة مهدیة

10.49                          هر كراماتی كه می جویی به جان                       او نمودت تا طمع كردی در آن

10.50                          چند بت بشكست احمد در جهان                          تا كه یا رب گوی گشتند امتان

10.51                          گر نبودی كوشش احمد، تو هم                           می پرستیدی چو اجدادت صنم

10.52                          این سرت وارست از سجدۀ صنم                        تا بدانی حق او را بر امم

10.53                          گر توانی شكر این رستن بگو                            كز بت باطن همت برهاند او

10.54                          مر سرت را چون رهانید از بتان                        هم بدان قوت تو دل را وارهان

10.55                          سر ز شكر دین از آن بر تافتی                           كز پدر میراث ارزان یافتی

10.56                          مرد میراثی چه داند قدر مال؟                            رستمی جان كند و مجان یافت زال

10.57                          چون بگریانم بجوشد رحمتم                              آن خروشنده بنوشد نعمتم

10.58                          گر نخواهم داد، خود ننمایمش                            چونش كردم بسته دل، بگشایمش

10.59                          رحمتم موقوف آن خوش گریه هاست                  چون گرست از بحر رحمت موج خاست

10.60                          تا نگرید ابر کی خندد چمن                                تا نگرید طفل کی جوشد لبن

 

11. حلوا خریدن شیخ احمد خضرویه بجهة غریمان به الهام حقتعالی

11.1                                 بود شیخی دائما او وامدار                                 از جوانمردی كه بود آن نامدار

11.2                                 ده هزاران وام كردی از مهان                            خرج كردی بر فقیران جهان

11.3                                 هم به وام او خانقاهی ساخته                              خان و مان و خانقه درباخته

11.4                                 * احمد خضرویه بودی نام او                           خدمت عشاق بودی کام او

11.5                                 وام او را حق ز هر جا می گزارد                       كرد حق بهر خلیل، از ریگ آرد

11.6                                 گفت پیغمبر كه: در بازارها                               دو فرشته می كنند دائم ندا

11.7                                 كای خدا، تو منفقان را ده خلف                          وی خدا تو ممسكان را ده تلف

11.8                                 خاصه آن منفق كه جان انفاق كرد                       حلق خود قربانی خلاق كرد

11.9                                 حلق پیش آورد اسماعیل وار                             كارد بر حلقش نیارد كردگار

11.10                          پس شهیدان، زنده زین رویند و خوش                  تو بدان، قالب بمنگر گبر وَش

11.11                          چون خلف دادستشان جان بقا                             جان ایمن، از غم و رنج و شقا

11.12                          شیخ وامی، سالها این كار كرد                           می ستد، می داد، همچون پای مرد

11.13                          تخمها می كاشت تا روز اجل                             تا بود روز اجل، میر اجل

11.14                          چونكه عمر شیخ در آخر رسید                           در وجود خود نشان مرگ دید

11.15                          وام خواهان گرد او بنشسته جمع                         شیخ بر خود خوش گدازان همچو شمع

11.16                          وام خواهان گشته نومید و ترش                         درد دلها یار شد با درد ُشش

11.17                          شیخ گفت: این بد گمانان را نگر                         نیست حق را چار صد دینار زر؟

11.18                          كودكی حلوا ز بیرون بانگ زد                          لاف حلوا بر امید دانگ زد

11.19                          شیخ اشارت كرد خادم را به سر                         كه برو آن جمله حلوا را بخر

11.20                          تا غریمان چونكه آن حلوا خورند                        یك زمانی تلخ در من ننگرند

11.21                          در زمان خادم برون آمد ز در                           تا خرد آن جمله حلوا زان پسر

11.22                          گفت او را: کاین همه حلوا به چند؟                     گفت كودك: نیم دینار است و اند

11.23                          گفت: نی، از صوفیان افزون مجو                      نیم دینارت دهم دیگر مگو

11.24                          او طبق بنهاد اندر پیش شیخ                              تو ببین اسرار سِر اندیش شیخ

11.25                          كرد اشارت با غریمان كاین نوال                       نك تبرك، خوش خورید این را حلال

11.26                          * بهر فرمان جملگی حلقه زدند                          خوش همی خوردند حلوا همچو قند

11.27                          چون طبق خالی شد، آن كودك سِتد                      گفت: دینارم بده ای با خرد

11.28                          شیخ گفتا: از كجا آرم درم                                 وام دارم، میروم سوی عدم

11.29                          كودك از غم زد طبق را بر زمین                       ناله و گریه بر آورد و حنین

11.30                          ناله میکرد و فغان و های های                           كای مرا بشكسته بودی هر دو پای

11.31                          كاشكی من گِرد گلخن گشتمی                             بر در این خانقه نگذشتمی

11.32                          صوفیان طبل خوار لقمه جو                              سگ دلان همچو گربه روی شو

11.33                          از غریو كودك آنجا خیر و شر                           گرد آمد گشت بر كودك حشر

11.34                          پیش شیخ آمد كه ای شیخ درشت                         تو یقین دان كه مرا استاد كشت

11.35                          گر بر اُستا روم دست تهی                                او مرا بكشد، اجازت میدهی؟

11.36                          و آن غریمان هم به انكار و ُجحود                      رو به شیخ آورده، كاین بازی چه بود؟

11.37                          مال ما خوردی مظالم میبری                             از چه بود این ظلم دیگر بر سری؟

11.38                          تا نماز دیگر آن كودك گریست                           شیخ دیده بست و بر وی ننگریست

11.39                          شیخ فارغ از جفا و از خلاف                            در كشیده روی چون مه در لحاف

11.40                          با اجل خوش، با ازل خوش، شاد كام                   فارغ از تشنیع و گفتِ خاص و عام

11.41                          آنكه جان در روی او خندد چو قند                      از ترش روئی خلقش چه گزند؟

11.42                          آنكه جان بوسه دهد بر چشم او                           كی خورد غم از فلك وز خشم او؟

11.43                          در شب مهتاب مه را بر سماك                           از سگان و عوعو ایشان چه باك؟

11.44                          سگ وظیفۀ خود به جا می آورد                         مه وظیفۀ خود به رخ میگسترد

11.45                          كارَك خود میگزارد هر كسی                            آب نگذارد صفا بهر خسی

11.46                          خس خسانه میرود بر روی آب                          آب صافی میرود بی اضطراب

11.47                          مصطفی مه می شكافد نیم شب                           ژاژ میخاید ز كینه بو لهب

11.48                          آن مسیحا مرده زنده می كند                              و آن جهود از خشم سبلت میكند

11.49                          بانگ سگ هرگز رسد در گوش ماه؟                   خاصه ماهی كاو بود خاص اله؟

11.50                          می خورد شه بر لب جو تا سحر                         در سماع از بانگ چغزان بی خبر

11.51                          هم شدی توزیع كودك دانگ چند                         همت شیخ آن سخا را كرد بند

11.52                          تا كسی ندهد به كودك هیچ چیز                          قوت پیران از آن بیش است نیز

11.53                          شد نماز دیگر آمد خادمی                                  یك طبق بر كف ز پیش حاتمی

11.54                          صاحب مالی و حالی پیش پیر                            هدیه بفرستاد كز وی بد خبیر

11.55                          چار صد دینار بر گوشۀ طبق                            نیم دینار دگر اندر ورق

11.56                          خادم آمد شیخ را اكرام كرد                               و آن طبق بنهاد پیش شیخ فرد

11.57                          چون طبق را از غطا واكرد رو                         خلق دیدند آن كرامت را از او

11.58                          آه و افغان از همه برخاست زود                         كای سر شیخان و شاهان این چه بود؟

11.59                          این چه سرّ است این چه سلطانی است باز؟           ای خداوندِ خداوندان راز

11.60                          ما ندانستیم ما را عفو كن                                  بس پراكنده كه رفت از ما سخن

11.61                          ما كه كورانه عصاها می زنیم                           لاجرم قندیلها را بشكنیم

11.62                          ما چو كرّان ناشنیده یك خطاب                           هرزه گویان از قیاس خود جواب

11.63                          ما ز موسی پند نگرفتیم كاو                               گشت از انكار خضری زرد رو

11.64                          با چنان چشمی كه بالا می شتافت                        نور چشمش آسمان را می شكافت

11.65                          كرده با چشمت تعصب، موسیا                           از حماقت چشم موش ِ آسیا

11.66                          شیخ فرمود: آن همه گفتار و قال                         من بحل كردم شما را آن جدال

11.67                          ِسرّ این آن بود كز حق خواستم                           لاجرم بنمود راه راستم

11.68                          گفت: آن دینار اگر چه اندك است                        لیك موقوف غریو كودك است

11.69                          تا نگرید كودك حلوا فروش                               بحر بخشایش نمی آید به جوش

11.70                          ای برادر طفل طفل چشم توست                         كام خود موقوف زاری دان نخست

11.71                          * کام تو موقوف زاری دل است                        بی تضرع کامیابی مشکل است

11.72                          * گر همی خواهی که مشکل حل شود                 خار محرومی بگل مبدل شود

11.73                          گر همی خواهی كه آن خلعت رسد                      پس بگریان طفل دیده بر جسد

 

12. ترسانیدن شخصی زاهدی را، كه كم گری تا كور نشوی

12.1                                 زاهدی را گفت یاری در عمل                           كم گری تا چشم را ناید خلل

12.2                                 گفت زاهد: از دو بیرون نیست حال                    چشم بیند، یا نبیند، آن جمال

12.3                                 گر ببیند نور حق خود چه غم است؟                    در وصال حق دو دیده چه كم است

12.4                                 ور نخواهد دید حق را گو برو                           این چنین چشم شقی، گو كور شو

12.5                                 غم مخور از دیده گان، عیسی تراست                  چپ مرو تا بخشدت دو چشم راست

12.6                                 عیسی روح تو با تو حاضر است                        نصرت از وی خواه كاو خوش ناصر است

12.7                                 لیك پیکار تن پُر استخوان                                 بر دل عیسی منه تو هر زمان

12.8                                 همچو آن ابله كه اندر داستان                             ذكر او كردیم بهر راستان

12.9                                 زندگی تن مجو از عیسی ات                             كام فرعونی مخواه از موسی ات

12.10                          بر دل خود كم نه اندیشۀ معاش                           عیش كم ناید، تو بر درگاه باش

12.11                          این بدن خرگاه آمد روح را                                یا مثال كشتیی مر نوح را

12.12                          ترك چون باشد بیابد خرگهی                              خاصه چون باشد عزیز درگهی

 

13. تمامی قصۀ زنده شدن استخوانها به دعای عیسی علیه السلام

13.1                                 * چونکه عیسی دید کان ابله رفیق                      جز که استیزه نمیداند طریق

13.2                                 * می نگیرد پند او از ابلهی                              بخل میپندارد او از گمرهی

13.3                                 خواند عیسی نام حق بر استخوان                        از برای التماس آن جوان

13.4                                 حكم یزدان از پی آن خام مرد                            صورت آن استخوان را زنده كرد

13.5                                 از میان بر جست یك شیر سیاه                           پنجه ای زد كرد نقشش را تباه

13.6                                 كله اش بر كند و مغزش ریخت زود                    مغز جوزی كاندر او مغزی نبود

13.7                                 گر ورا مغزی بُدی، زاشكستنش                         خود نبودی نقص، الا بر تنش

13.8                                 گفت عیسی: چون شتابش كوفتی؟                       گفت: ز آن رو كه تو زو آشوفتی

13.9                                 گفت عیسی: چون نخوردی خون مرد؟                گفت: در قسمت نبودم رزق خورد

13.10                          ای بسا كس همچو آن شیر ژیان                         صید خود ناخورده رفته از جهان

13.11                          قسمتش كاهی نه و، حرصش چو كوه                  جسته بی وجهی وجوه از هر گروه

13.12                          * جمع کرده مال و رفته سوی گور                     دشمنان در ماتم او کرده سور

13.13                          ای میسر كرده ما را در جهان                            سخره و پیکار از ما وارهان

13.14                          طعمه بنموده به ما، وآن بوده شست                     آنچنان بنما به ما، آن را كه هست

13.15                          گفت آن شیر: ای مسیحا این شكار                       بود خالص از برای اعتبار

13.16                          گر مرا روزی بُدی اندر جهان                           خود چه كاراستی مرا با مردگان؟

13.17                          این سزای آنكه یابد آب صاف                            همچو خر در جو بمیزد از گزاف

13.18                          گر بداند قیمت آن جوی خر                               او بجای پا نهد در جوی سر

13.19                          او بیابد آنچنان پیغمبری                                    میر آبی، زندگانی پروری

13.20                          چون نمیرد پیش او؟ كز امر كن                         ای امیر آب ما را زنده كن

13.21                          هین سگ این نفس را زنده مخواه                       كاو عدوی جان توست از دیرگاه

13.22                          خاك بر سر استخوانی را كه آن                          مانع این سگ بود از صید جان

13.23                          سگ نه ای بر استخوان چون عاشقی؟                 دیوچه وار از چه بر خون عاشقی؟

13.24                          آن چه چشم است؟ آنكه بیناییش نیست                  ز امتحانها جز كه رسوائیش نیست

13.25                          سهو باشد ظنها را گاه گاه                                 این چه ظن است؟ اینكه كور آمد براه

13.26                          کرده ای بر دیگران نوحه گری                          مدتی بنشین و بر خود میگری

13.27                          ز ابر گریان شاخ سبز و تر شود                        نور شمع از گریه روشن تر شود

13.28                          هر كجا نوحه كنند آنجا نشین                             زآنكه تو اولیتری اندر حنین

13.29                          زآنكه ایشان در فراق فانی اند                            غافل از لعل بقای كانی اند

13.30                          زآنكه بر دل نقش تقلید است بند                          رو به آب چشم، بندش را برند

13.31                          زآنكه تقلید آفت هر نیكوئیست                            كه بود تقلید اگر كوه قوی است

13.32                          گر ضریری لمترست و تیز خشم                        گوشتِ پاره اش دان چو او را نیست چشم

13.33                          گر سخن گوید ز مو باریكتر                              آن سرش را زآن سخن نبود خبر

13.34                          مستیی دارد ز گفت خود، ولیك                          از بر وی تا به می راهیست نیك

13.35                          همچو جوی است او، نه آبی میخورد                   آب از او بر آب خواران بگذرد

13.36                          آب در جو زآن نمی گیرد قرار                           زآنكه آن جو نیست تشنه و آب خوار

13.37                          همچو نائی نالۀ زاری كند                                 لیك پیکار خریداری كند

13.38                          نوحه گر باشد مقلد در حدیث                             جز طمع نبود مراد آن خبیث

13.39                          نوحه گر گوید حدیث سوزناك                            لیك كو سوز دل و دامان چاك؟

13.40                          از محقق تا مقلد فرقهاست                                 كاین چو داود است و آن دیگر صداست

13.41                          منبع گفتار این سوزی بود                                 و آن مقلد كهنه آموزی بود

13.42                          هین مشو غره بدان گفت حزین                           بار بر گاو است و بر گردون حنین

13.43                          هم مقلد نیست محروم از ثواب                           نوحه گر را مزد باشد در حساب

13.44                          كافر و مومن خدا گویند، لیك                             در میان هر دو فرقی هست نیك

13.45                          آن گدا گوید خدا از بهر نان                               متقی گوید خدا از عین جان

13.46                          * الله الله میزنی از بهر نان                               بی طمع پیش آی و الله را بخوان

13.47                          گر بدانستی گدا از گفت خویش                           پیش چشم او نه كم ماندی نه پیش

13.48                          سالها گوید خدا آن نان خواه                               همچو خر مصحف كِشد از بهر كاه

13.49                          گر بدل در تافتی گفت لبش                                ذره ذره گشته بودی قالبش

13.50                          نام دیوی ره برد در ساحری                             تو به نام حق پشیزی می بری؟

 

14. خاریدن روستایی در تاریكی شیر را به ظن آن كه گاو است

14.1                                 روستایی گاو در آخُر ببست                              شیر گاوش خورد و بر جایش نشست

14.2                                 روستایی شد در آخُر سوی گاو                          گاو را می جُست شب آن ُكنج كاو

14.3                                 دست می مالید بر اعضای شیر                          پشت و پهلو گاه بالا گاه زیر

14.4                                 گفت شیر: ار روشنی افزون بدی                       زهره اش بدریدی و دل خون شدی

14.5                                 این چنین گستاخ زآن میخاردم                            كاو در این شب گاو می پنداردم

14.6                                 حق همی گوید كه ای مغرور كور                      نی ز نامم پاره پاره گشت طور؟

14.7                                 كه لو انزلنا كتابا للجبل                                     لانصدع ثم انقطع ثم ارتحل

14.8                                 از من ار كوه احد واقف بدی                             پاره گشتی و دلش پر خون شدی

14.9                                 از پدر وز مادر این بشنیده ای                           لاجرم غافل در این پیچیده ای

14.10                          گر تو بی تقلید از آن واقف شوی                        بی نشان، بی جای، چون هاتف شوی

 

15. فروختن صوفیان بهیمۀ صوفی مسافر را بجهت سفره و سماع

15.1                                 بشنو این قصه پی تهدید را                                تا بدانی آفت تقلید را

15.2                                 صوفیی در خانقاه از ره رسید                           مركب خود بُرد و در آخُر كشید

15.3                                 آبكش داد و علف از دست خویش                       نی چو آن صوفی كه ما گفتیم پیش

15.4                                 احتیاطش كرد از سهو و خباط                           چون قضا آید چه سود از احتیاط؟

15.5                                 صوفیان درویش بودند و فقیر                            كاد فقر أن یکن كفرا یبیر

15.6                                 ای توانگر تو که سیری هین مخند                      بر كژی آن فقیر دردمند

15.7                                 از سر تقصیر آن صوفی رمه                            خر فروشی در گرفتند آن همه

15.8                                 كز ضرورت هست مرداری مباح                      بس فسادی كز ضرورت شد صلاح

15.9                                 هم در آن دم آن خرك بفروختند                          لوت آوردند و شمع افروختند

15.10                          ولوله افتاد اندر خانقه                                      كامشبان لوت و سماع است و وله

15.11                          چند از این صبر و از این سه روزه چند؟             چند از این زنبیل و این دریوزه چند؟

15.12                          ما هم از خلقیم و جان داریم ما                           دولت امشب میهمان داریم ما

15.13                          تخم باطل را از آن می كاشتند                            كانكه آن جان نیست جان پنداشتند

15.14                          و آن مسافر نیز از راه دراز                              خسته بود و دید آن اقبال و ناز

15.15                          صوفیانش یك به یك بنواختند                             نرد خدمتهاش خوش می باختند

15.16                          * آن یکی پایش همی مالید و دست                      وآن یکی پرسیدش از جای نشست

15.17                          * وآن یکی افشاند گرد از رخت او                     وآن یکی بوسید دستش را و رو

15.18                          گفت چون میدید میلانشان به وی                        گر طرب امشب نخواهم كرد، كی؟

15.19                          لوت خوردند و سماع آغاز كرد                         خانقه تا سقف شد پر دود و گرد

15.20                          دود مطبخ گرد آن پا كوفتن                               ز اشتیاق و وجد جان آشوفتن

15.21                          گاه دست افشان قدم می كوفتند                           گه به سجده صفه را میروفتند

15.22                          دیر یابد صوفی آز از روزگار                           ز آن سبب صوفی بود بسیار خوار

15.23                          جز مگر آن صوفیی كز نور حق                        سیر خورد او، فارغ است از ننگ دق

15.24                          از هزاران اندكی زین صوفیند                           باقیان در دولت او میزیند

15.25                          چون سماع آمد ز اول تا كران                           مطرب آغازید یك ضرب گران

15.26                          خر برفت و خر برفت آغاز كرد                        زین حراره جمله را انباز كرد

15.27                          زین حراره پای كوبان تا سحر                           كف زنان، خر رفت و خر رفت ای پسر

15.28                          از ره تقلید آن صوفی همین                               خر برفت آغاز كرد اندر حنین

15.29                          چون گذشت آن جوش و نوش و آن سماع             روز گشت و جمله گفتند الوداع

15.30                          خانقه خالی شد و صوفی بماند                           گرد از رخت آن مسافر میفشاند

15.31                          رخت از حجره برون آورد او                            تا به خر بر بندد آن همراه جو

15.32                          تا رسد در همرهان او می شتافت                       رفت در آخُر خر خود را نیافت

15.33                          گفت: آن خادم به آبش برده است                         زانكه خر دوش آب كمتر خورده است

15.34                          خادم آمد، گفت صوفی: خر كجاست؟                  گفت خادم: ریش بین، جنگی بخاست

15.35                          گفت: من خر را به تو بسپرده ام                         من ترا بر خر موكل كرده ام

15.36                          بحث با توجیه كن حجت میار                             آنچه من بسپردم واپس سپار

15.37                          از تو خواهم آنچه من دادم به تو                         باز ده آنچه فرستادم به تو

15.38                          گفت پیغمبر: كه دستت هر چه برد                      بایدش در عاقبت واپس سپرد

15.39                          ور نِه ای از سركشی راضی باین                       نك من و تو خانۀ قاضی دین

15.40                          گفت: من مغلوب بودم، صوفیان                         حمله آوردند و بودم بیم جان

15.41                          تو جگر بندی میان گربگان                               اندر اندازی و جوئی زآن نشان؟

15.42                          در میان صد گرسنه گرده ای                             پیش صد سگ، گربۀ پژمرده ای

15.43                          گفت: گیرم كز تو ظلما بستدند                            قاصد جان من مسكین شدند

15.44                          تو نیایی و نگویی مر مرا                                 كه خرت را میبرند، ای بی نوا؟

15.45                          تا خر از هر كه بود من واخرم                           ور نه توزیعی كنند ایشان زرم

15.46                          صد تدارك بود چون حاضر بُدند                        این زمان هر یك به اقلیمی شدند

15.47                          من كه را گیرم كه را قاضی برم؟                       این قضا خود از تو آمد بر سرم

15.48                          چون نیایی و نگویی ای غریب                          پیش آمد این چنین ظلمی مهیب

15.49                          گفت: والله آمدم من بارها                                  تا ترا واقف كنم زین كارها

15.50                          تو همی گفتی كه خر رفت ای پسر                      از همه گویندگان با ذوق تر

15.51                          باز می گشتم كه او خود واقف است                    زین قضا راضیست مردی عارف است

15.52                          گفت: آن را جمله می گفتند خوش                       مر مرا هم ذوق آمد گفتنش

15.53                          مر مرا تقلیدشان بر باد داد                                كه دو صد لعنت بر این تقلید باد

15.54                          خاصه تقلید چنین بی حاصلان                           کاب رو را ریختند از بهر نان

15.55                          عكس ذوق آن جماعت میزدی                           وین دلم زآن عكس ذوقین میشدی

15.56                          عكس چندان باید از یاران َخوش                        كه شوی از بحر بی عكس، آب كش

15.57                          عكس كاول زد تو آن تقلید دان                           چون پیاپی شد، شود تحقیق آن

15.58                          تا نشد تحقیق از یاران مبُر                                از صدف مگسل، نگشته قطره دُر

15.59                          صاف خواهی چشم عقل و سمع را                     بردران تو پرده های طمع را

15.60                          زانكه آن تقلید صوفی از طمع                            عقل او بر بست از نور لمع

15.61                          * زانکه صوفی را طمع بردش زراه                   ماند در خسران و کارش شد تباه

15.62                          طمع لوت و طمع آن ذوق و سماع                      مانع آمد عقل او را ز اطلاع

15.63                          گر طمع در آینه برخاستی                                 در نفاق آن آینه چون ماستی

15.64                          گر ترازو را طمع بودی به مال                          راست كی گفتی ترازو وصف حال؟

15.65                          * گفت: گیرم کز طمع قارون شوی                     آخر الامر اندر این هامون شوی

15.66                          هر نبی میگفت با قوم از صفا                            من نخواهم مزد پیغام از شما

15.67                          من دلیلم حق شما را مشتری                              داد حق دلالیم هر دو سری

15.68                          * هست مزد کار مر دلال را                             مزد باید داد تا گوید سزا

15.69                          چیست مزد كار من؟ دیدار یار                           گر چه خود بو بكر بخشد چل هزار

15.70                          چل هزار او نباشد مزد من                                كی بود شِبه َشبه دُر عدن؟

15.71                          یك حكایت گویمت بشنو به هوش                        تا بدانی كه طمع شد بند گوش

15.72                          هر كه را باشد طمع الكن شود                            با طمع كی چشم و دل روشن شود

15.73                          پیش چشم او خیال جاه و زر                              همچنان باشد كه موی اندر بصر

15.74                          جز مگر مستی كه از حق پر بود                        گر چه بدهی گنجها، او حرّ بود

15.75                          هر كه از دیدار برخوردار شد                           این جهان در چشم او مردار شد

15.76                          لیك آن صوفی ز مستی دور بود                         لاجرم از حرص او بی نور بود

15.77                          صد حكایت بشنود مدهوش حرص                      در نیاید نكته ای در گوش حرص

 

16. قصه آن مفلس که در زندان بود و زندانیان ازو در فغان

16.1                                 بود شخصی مفلسی بی خان و مان                      مانده در زندان وبند بی امان

16.2                                 لقمۀ زندانیان خوردی گزاف                             بر دل خلق از طمع چون كوه قاف

16.3                                 زهره نی كس را كه لقمۀ نان خورد                     زانكه آن لقمه ربا كاوش بَرد

16.4                                 هر كه دور از رحمت رحمان بود                       او گدا چشم است اگر سلطان بود

16.5                                 مر مروت را نهاده زیر پا                                 گشته زندان دوزخی، زان نان ربا

16.6                                 گر گریزی بر امید راحتی                                 ز آن طرف هم پیشت آید آفتی

16.7                                 هیچ كنجی بی دد و بی دام نیست                        جز به خلوت گاه حق آرام نیست

16.8                                 كنج زندان جهان ناگزیر                                   نیست بی پا مزد و بی دق الحصیر

16.9                                 و الله ار سوراخ موشی در روی                         مبتلای گربه چنگالی شوی

16.10                          آدمی را فربهی هست از خیال                           گر خیالاتش بود صاحب جمال

16.11                          ور خیالاتش نماید ناخوشی                                می گدازد همچو موم از آتشی

16.12                          در میان مار و كژدم گر ترا                              با خیالات خوشان دارد خدا

16.13                          مار و كژدم مر ترا مونس شود                          كان خیالت كیمیای مس شود

16.14                          صبر شیرین از خیال خوش شدست                     كان فرح وآن تازگی پیش آمدست

16.15                          آن فرح آید ز ایمان در ضمیر                            ضعف ایمان ناامیدی و زحیر

16.16                          صبر از ایمان بیابد سر ُكله                               حیث لا صبر فلا إیمان له

16.17                          گفت پیغمبر: خداش ایمان نداد                            هر كه را نبود صبوری در نهاد

16.18                          آن یكی در چشم تو باشد چو مار                         هم وی اندر چشم آن دیگر نگار

16.19                          زانكه در چشمت خیال كفر اوست                       و آن خیال مومنی در چشم دوست

16.20                          كاندر این یك شخص هر دو فعل هست                 گاه ماهی باشد او و گاه شست

16.21                          نیم او مومن بود نیمیش گبر                               نیم او حرص آوری، نیمیش صبر

16.22                          گفت یزدانت: فمنكم مومنٌ                                 باز منكم كافرٌ گبر كهن

16.23                          همچو گاوی نیمۀ جلدش سیاه                             نیمۀ دیگر سپید و همچو ماه

16.24                          هر كه این نیمه ببیند، رد كند                              هر كه آن نیمه ببیند، كد كند

16.25                          از جمال یوسف، اخوان در نفور                        لیک اندر دیده یعقوب، نور

16.26                          از خیال بد مر او را زشت دید                           چشم فرع و چشم اصلی ناپدید

16.27                          چشم ظاهر سایۀ آن چشم دان                             هر چه آن بیند، بگردد این بدان

16.28                          * سایۀ اصل است فرع، اما کجا                         سایه با خورشید پا دارد بجا؟

16.29                          تو مكانی، اصل تو در لامكان                            این دكان بر بند و بگشا آن دكان

16.30                          شش جهت مگریز زیرا در جهات                       شش در است و شش دره، مات است مات

16.31                          * این سخن را نیست حد، زندانیان                      مظطرند از دست آن خرقلتبان

 

17. شكایت كردن اهل زندان پیش وكیل قاضی از دست آن مفلس

17.1                                 با وكیل قاضی ادراك مند                                  اهل زندان در شكایت آمدند

17.2                                 كه سلام ما به قاضی بر كنون                            باز گو آزار ما زین مرد دون

17.3                                 كاندر این زندان بماند او مستمِر                         یاوه تاز و طبل خوار است و مضر

17.4                                 مرد زندانی نیابد لقمه ای                                  ور به صد حیلت گشاید طعمه ای

17.5                                 در زمان پیش آید آن دوزخ گلو                          حجتش این كه خدا گفته: كلوا

17.6                                 * چون مگس حاضر شود در هر طعام                از وقاحت بی صلا و بی سلام

17.7                                 * پیش او هیچ است لوت شصت كس                  َكر كند خود را، اگر گوئیش بس

17.8                                 زین چنین قحطِ سه ساله، داد داد                         ظل مولانا، ابد پاینده باد

17.9                                 گو ز زندان تا رود این گاومیش                         یا وظیفه كن ز وقفی لقمه ایش

17.10                          ای ز تو خوش هم ذكور و هم اناث                     داد كن المستغاث المستغاث

17.11                          سوی قاضی شد وكیل با نمك                             گفت با قاضی شكایت یك به یك

17.12                          خواند او را قاضی از زندان به پیش                    پس تفحص كرد از اعیان خویش

17.13                          گشت ثابت پیش قاضی آن همه                           كه نمودند از شكایت آن رمه

17.14                          گفت قاضی: خیز زین زندان برو                       سوی خانۀ مرده ریگ خویش شو

17.15                          گفت: خان و مان من احسان توست                     همچو كافر جنتم زندان توست

17.16                          گر ز زندانم برانی تو به رد                              خود بمیرم من ز درویشی و كد

17.17                          همچو ابلیسی كه می گفت: ای سلام                     رب أنظرنی إلی یوم القیام

17.18                          كاندر این زندان دنیا من خوشم                           تا كه دشمن زادگان را می كشم

17.19                          هر كه او را قوتِ ایمانی بود                             وز برای زاد ره نانی بود

17.20                          می ستانم گه به مكر و گه به ریو                        تا بر آرند از پشیمانی غریو

17.21                          گه به درویشی كنم تهدیدشان                              گه به زلف و خال بندم دیدشان

17.22                          قوت ایمانی در این زندان كم است                      وآنچه هست از قصد این سگ در خم است

17.23                          از نماز و صوم و صد بی چارگی                      قوت ذوق آید برو یك بارگی

17.24                          أستعیذ الله من شیطانه                                       قد هلكنا آه من طغیانه

17.25                          یك سگ است و در هزاران می رود                   هر كه در وی رفت، او آن می شود

17.26                          هر كه سردت كرد میدان كاو در اوست                دیو پنهان گشته اندر زیر پوست

17.27                          چون نیابد صورت، آید در خیال                         تا كشاند آن خیالت در وبال

17.28                          * از خیالات تو می آید بلا                                چون خیالت فاسد آمد جا به جا

17.29                          گه خیال فرجه و گاهی دكان                              گه خیال علم و گاهی خان و مان

17.30                          * گه خیال مکسب و سودا گری                         گه خیال ماجرا و داوری

17.31                          * گه خیال نقره و فرزند و زن                           گه خیال بوالفضول و بوالحزن

17.32                          * گه خیال کاله و گاهی قماش                           گه خیال مفرش و گاهی فراش

17.33                          * گه خیال آسیا و باغ و راغ                             گه خیال میغ و ماغ و لیغ و لاغ

17.34                          * گه خیال آشتی و جنگها                                 گه خیال نامها و ننگها

17.35                          * هین برون کن از سر این تخییلها                     هین بروب از دل چنین تبدیلها

17.36                          هان بگو لاحولها اندر زمان                              از زبان تنها نه، بل از عین جان

 

18. تتمۀ قصۀ مفلس زندانی با قاضی

18.1                                 گفت قاضی: مفلسی را وانما                              گفت: اینك اهل زندانت گوا

18.2                                 گفت: ایشان متهم باشند، چون                            می گریزند از تو می گریند خون

18.3                                 وز تو میخواهند هم تا وارهند                            زین غرض باطل گواهی می دهند

18.4                                 جمله اهل محكمه گفتند: ما                                 هم بر ادبار و بر افلاسش گوا

18.5                                 هر كه را پرسید قاضی حال او                          گفت: مولا، دست ازین مفلس بشو

18.6                                 گفت قاضی: كش بگردانید فاش                         گرد شهر او مفلس است و بس قلاش

18.7                                 كو به كو او را منادی ها کنید                            طبل افلاسش عیان هر جا زنید

18.8                                 هیچ كس نسیه نبفروشد بدو                               قرض ندهد هیچ كس او را تسو

18.9                                 هر كه دعوی آردش اینجا به من                         هیچ زندانش نخواهم كرد من

18.10                          پیش من افلاس او ثابت شده است                       نقد و كالا نیستش چیزی به دست

18.11                          آدمی در حبس دنیا زآن بود                               تا بود كافلاس او ثابت شود

18.12                          مفلسی دیو را یزدان ما                                     هم منادی كرد در قرآن ما

18.13                          كاو دغا و مفلس است و بد سخُن                        هیچ با او شركت و سودا مكن

18.14                          ور كنی او را بهانه آوری                                 مفلس است او، صَرفه از وی كی بری؟

18.15                          حاضر آوردند چون فتنه فروخت                        اشتر ُكردی كه هیزم می فروخت

18.16                          ُكرد بی چاره بسی فریاد كرد                             هم موكل را به دانگی شاد كرد

18.17                          اشترش بردند از هنگام چاشت                           تا به شب، و افغان او سودی نداشت

18.18                          بر شتر بنشست آن قحط گران                            صاحب اشتر پی اشتر دوان

18.19                          سو به سو و كو به كو می تاختند                        تا همه شهرش عیان بشناختند

18.20                          پیش هر حمام و هر بازارگه                              كرده مردم جمله در شكلش نگه

18.21                          ده منادی گر، بلند آوازیان                                 ُترك و ُکرد و رومیان و تازیان

18.22                          * جملگان آوازها برداشته                                کاین همه تخم جفا ها کاشته

18.23                          * بی نوائی، بد ادائی، بی وفا                            نان ربائی، نر گدائی، بی حیا

18.24                          مفلس است این و ندارد هیچ چیز                        قرض ندهد كس مر او را یك پشیز

18.25                          ظاهر و باطن ندارد حبه ای                              مفلسی، قلبی، دغایی، دبه ای

18.26                          هان و هان با او حریفی كم كنید                          چونكه او آید، گره محكم زنید

18.27                          ور به حكم آرید این پژمرده را                           من نخواهم كرد زندان مرده را

18.28                          خوش دم است او و گلویش بس فراخ                   با شعار نو دثار شاخ شاخ

18.29                          گر بپوشد بهر مكر آن جامه را                           عاریه است آن، تا فریبد عامه را

18.30                          حرف حكمت بر زبان ناحكیم                             حُله های عاریت دان ای سلیم

18.31                          گر چه دزدی جامه ای پوشیده است                     دست تو چون گیرد آن ببریده دست؟

18.32                          چون شبانه از شتر آمد به زیر                            ُكرد گفتش: منزلم دور است و دیر

18.33                          بر نشستی اشترم را از پگاه                               جو رها كردم، كم از اخراج كاه

18.34                          گفت: تا اكنون چه می كردیم پس؟                       هوش تو كو؟ نیست اندر خانه كس؟

18.35                          طبل افلاسم به چرخ سابعه                                رفت و، تو نشنیده ای این واقعه؟

18.36                          گوش تو پُر بوده است از طمع خام                     پس طمع كر می كند گوش، ای غلام

18.37                          تا كلوخ و سنگ بشنید این بیان                           مفلس است و مفلس است این قلتبان

18.38                          تا به شب گفتند و در صاحب شتر                       بر نزد، كاو از طمع پر بود پر

18.39                          هست بر سمع و بصر مُهر خدا                          در حُجُب بس صورت است و بس صدا

18.40                          آنچه او خواهد رساند آن به چشم                         از جمال و از كمال و از كرشم

18.41                          وآنچه او خواهد رساند آن به گوش                      از سماع و از بشارت وز خروش

18.42                          گر چه تو هستی كنون غافل از آن                      وقت حاجت حق كند آن را عیان

18.43                          گفت پیغمبر كه: یزدان مجید                              از پی هر درد درمان آفرید

18.44                          * گر چه درمان جوئی و گوئی بجان                   که ای خدا، درمان کار من رسان

18.45                          لیك زآن درمان نبینی رنگ و بو                        بهر درد خویش، بی فرمان او

18.46                          * کون پر چاره است و هیچت چاره نی               تا که نگشاید خدایت روزنی

18.47                          چشم را ای چاره جو، در لامكان                        هین بنه، چون چشم كشته سوی جان

18.48                          این جهان از بی جهت پیدا شدست                       كه ز بی جایی جهان را جا شدست

18.49                          باز گرد از هست سوی نیستی                            گر تو از جان طالب مولیستی

18.50                          جای دخل است این عدم، از وی مرم                   جای خرج است این وجودِ بیش و كم

18.51                          كارگاه صنع حق چون نیستیست                         جز معطل در جهان هست کیست؟

 

19. فی المناجات

19.1                                 * ای خدای پاک بی انباز و یار                         دست گیر و جرم ما را در گذار

19.2                                 یاد ده ما را سخنهای رقیق                                كه تو را رحم آورد آن ای رفیق

19.3                                 هم دعا از تو اجابت هم ز تو                             ایمنی از تو مهابت هم ز تو

19.4                                 گر خطا گفتیم اصلاحش تو كن                           مصلحی تو، ای تو سلطان سخُن

19.5                                 كیمیا داری كه تبدیلش كنی                                گر چه جوی خون بود نیلش كنی

19.6                                 این چنین میناگریها كار توست                           این چنین اكسیرها ز اسرار توست

19.7                                 آب را و خاك را بر هم زدی                             ز آب و گِل نقش تن آدم زدی

19.8                                 نسبتش دادی به جفت و خال و عم                      با هزار اندیشه شادی و غم

19.9                                 باز بعضی را رهائی داده ای                             زین غم و شادی جدائی داده ای

19.10                          برده ای از خویش و پیوند و سرشت                   كرده ای در چشم او هر خوب زشت

19.11                          هر چه محسوس است او رد می كند                    وانچه ناپیداست مسند می كند

19.12                          عشق او پیدا و معشوقش نهان                            یار بیرون، فتنۀ او در جهان

19.13                          این رها كن عشقهای صورتی                            عشق بر صورت نه، بر روی ستی

19.14                          آنچه معشوق است صورت نیست آن                   خواه عشق این جهان خواه آن جهان

19.15                          آنچه بر صورت تو عاشق گشته ای                    چون برون شد جان، چرایش هشته ای؟

19.16                          صورتش بر جاست، این سیری ز چیست؟            عاشقا واجو، كه معشوق تو كیست

19.17                          آنچه محسوس است اگر معشوقه است                  عاشقستی هر كه او را حس هست

19.18                          چون وفا آن عشق افزون می كند                        كی وفا صورت دگرگون می كند؟

19.19                          پرتو خورشید بر دیوار تافت                             تابش عاریتی دیوار یافت

19.20                          بر كلوخی دل چه بندی ای سلیم؟                        واطلب اصلی كه تابد او مقیم

19.21                          ای كه تو هم عاشقی بر عقل خویش                    خویش بر صورت پرستان دیده بیش

19.22                          پرتو عقل است آن بر حس تو                            عاریت میدان ذهب بر مسّ تو

19.23                          چون، زر اندود است خوبی در بشر                    ور نه چون شد شاهد تو پیر خر؟

19.24                          چون فرشته بود همچون دیو شد                         كان ملاحت اندر او عاریه بُد

19.25                          اندك اندك می ستاند آن جمال                             اندك اندك خشك می گردد نهال

19.26                          رو نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ بخوان                                    دل طلب كن، دل منه بر استخوان

19.27                          كان جمال دل جمال باقی است                           دولتش از آب حیوان ساقی است

19.28                          خود هم او آب و، هم او ساقی و مست                 هر سه یك شد چون طلسم تو شكست

19.29                          آن یكی را تو ندانی از قیاس                              بندگی كن ژاژ كم خا، ناشناس

19.30                          معنی تو صورت است و عاریت                        بر مناسب شادی و بر قافیت

19.31                          معنی آن باشد كه بستاند ترا                               بی نیاز از نقش گرداند ترا

19.32                          معنی آن نبود كه كور و كر كند                          مرتو را بر نقش عاشق تر كند

19.33                          كور را قسمت خیال غم فزاست                          بهرۀ چشم این خیالات فناست

19.34                          حرف قرآن را ضریران معدنند                          خر نبینند و به پالان بر زنند

19.35                          چون تو بینایی، پی خر رو كه جَست                   چند پالان دوزی ای پالان پرست؟

19.36                          خر چو هست، آید یقین پالان ترا                         كم نگردد نان، چو باشد جان ترا

19.37                          * خر چو باشد کم نیاید ای عمو                         خود به پشتش رو نهد پالان او

19.38                          پشت خر دكان مال و مكسب است                       جان تو سرمایۀ صد قالب است

19.39                          خر برهنه بر نشین ای بو الفضول                      خر برهنه نی، كه راكب شد رسول

19.40                          النَّبی قد ركب معروریا                                     و النَّبی قیل سافر ماشیا

19.41                          * بلکه آن شه بس پیاده رفته است                       بار این و آن بسی پذرفته است

19.42                          شد، خر نفس تو، بر میخیش ببند                         چند بگریزد ز كار و بار، چند؟

19.43                          بار صبر و شكر، او را بردنیست                       خواه در صد سال و خواهی سی و بیست

19.44                          هیچ وازر، وزر غیری بر نداشت                       هیچ كس ندرود، تا چیزی نكاشت

19.45                          طمع خام است آن، مخور خام ای پسر                 خام خوردن علت آرد در بشر

19.46                          كان فلانی یافت گنجی ناگهان                             من هم آن خواهم، چرا جویم دكان

19.47                          كار بخت است آن و آن هم نادر است                   كسب باید كرد تا تن قادر است

19.48                          كسب كردن گنج را مانع كی است؟                      پا مكش از كار، آن خود در پی است

19.49                          تا نگردی تو گرفتار اگر                                   كه اگر این كردمی، یا آن دگر

19.50                          كز اگر گفتن رسول با وفاق                              منع كرد و گفت آن هست از نفاق

19.51                          كان منافق در اگر گفتن بمرد                             وز اگر گفتن بجز حسرت نبرد

19.52                          * ای بسا کس مرده در بوک و مگر                    از جمال عافیت ناخورده بر

19.53                          * ور نمی یابی تو نقصان اگر                           این سخن بشنو که دریابی مگر

 

20. تمثیل بر حقیقت سخن و اطلاع بر کشف آن

20.1                                 آن غریبی خانه میجست از شتاب                        دوستی بردش سوی خانۀ خراب

20.2                                 گفت او: این را اگر سقفی بدی                           پهلوی من مر ترا مسكن شدی

20.3                                 هم عیال تو بیاسودی اگر                                  در میانه داشتی حجرۀ دگر

20.4                                 * ور رسیدی میهمان روزی تو را                     هم بیاسودی اگر بودیت جا

20.5                                 * کاشکی معمور بودی این سرا                         خانۀ تو بودی این معمور جا

20.6                                 گفت: آری پهلوی یاران خوش است                    لیك ای جان، در اگر نتوان نشست

20.7                                 این همه عالم طلب كار خوشند                           وز خوش تزویر اندر آتشند

20.8                                 طالب زر گشته، جمله پیر و خام                        لیك قلب از زر نداند چشم عام

20.9                                 پرتوی بر قلب زد خالص ببین                           بی محك زر را مكن از ظن گزین

20.10                          گر محك داری گزین كن، ور نه رو                    نزد دانا خویشتن را كن گِرو

20.11                          پس محك باید میان جان خویش                          ور ندانی ره، مرو تنها تو پیش

20.12                          بانگ غولان هست بانگ آشنا                            آشنایی كو كشد سوی فنا

20.13                          بانگ می دارد كه هان ای كاروان                      سوی من آئید، نك نام و نشان

20.14                          نام هر یك میبرد غول، ای فلان                         تا كند آن خواجه را از آفلان

20.15                          چون رسد آن جا ببیند گرگ و شیر                      عمر ضایع، راه دور و روز دیر

20.16                          چه بود آن بانگ غول ای نیکخو؟                       مال خواهم، جاه خواهم، و آب رو

20.17                          از درون خویش این آوازها                               منع كن تا كشف گردد رازها

20.18                          ذكر حق كن، بانگ غولان را بسوز                    چشم نرگس را از این كركس بدوز

20.19                          صبح صادق را ز كاذب واشناس                        رنگ می را واشناس از رنگ كاس

20.20                          تا بود كز دیده گان هفت رنگ                           دیده ای پیدا كند صبر و درنگ

20.21                          رنگها بینی بجز این رنگها                                گوهران بینی به جای سنگها

20.22                          گوهر چه؟ بلكه دریائی شوی                             آفتاب چرخ پیمائی شوی

20.23                          كار كن، در كارگه باشد نهان                             تو برو در كارگه بینش عیان

20.24                          كار چون بر كار كن پرده تنید                            خارج آن كار نتوانیش دید

20.25                          كارگه، چون جای باش عامل است                      آنكه بیرون جست، از وی غافل است

20.26                          پس درآ در كارگه، یعنی عدم                             تا ببینی صنع و صانع را بهم

20.27                          كارگه چون جای روشن دیده گیست                    پس برون كارگه پوشیدگیست

20.28                          رو به هستی داشت فرعون عنود                        لاجرم از كارگاهش كور بود

20.29                          لاجرم میخواست تبدیل قدر                               تا قضا را باز گرداند ز در

20.30                          خود قضا بر سبلت آن حیله مند                          زیر لب می كرد هر دم ریشخند

20.31                          صد هزاران طفل كشت او، بی گناه                     تا بگردد حكم و تقدیر اله

20.32                          تا كه موسی نبی ناید برون                                كرد در گردن هزاران ظلم و خون

20.33                          آن همه خون كرد و موسی زاده شد                     وز برای قهر او آماده شد

20.34                          گر بدیدی كارگاه لا یزال                                  دست و پایش خشك گشتی ز احتیال

20.35                          اندرون خانه اش موسی معاف                           وز برون میكشت طفلان را گزاف

20.36                          همچو صاحب نفس، كاو تن پرورد                     بر دگر كس، ظنّ حقدی میبرد

20.37                          كاین عدوّ و آن حسود و دشمن است                    خود حسود و دشمن او آن تن است

20.38                          او چو موسی و تنش فرعون او                          او به بیرون میدود، كه كو عدو؟

20.39                          نفس او در خانۀ تن نازنین                                بر دگر كس، دست میخاید به كین

 

21. ملامت كردن مردمان شخصی را كه مادر را به تهمت بکشت

21.1                                 آن یكی از خشم مادر را بكشت                           هم به زخم خنجر و هم زخم مشت

21.2                                 آن یكی گفتش كه: از بد گوهری                         یاد ناوردی تو حق مادری

21.3                                 هی تو مادر را چرا كشتی؟ بگو                         او چه كرد آخر بتو؟ ای زشت خو

21.4                                 * هیچکس کشته است مادر؟ ای عنود                 می نگوئی کو چه کرد، آخر چه بود؟

21.5                                 گفت: كاری كرد كان عار وی است                    كشتمش كان خاك ستار وی است

21.6                                 * متهم شد با یکی زآن کشتمش                          غرق خون در خاک گور آغشتمش

21.7                                 گفت: آن كس را بكش ای محتشم                        گفت: پس هر روز مردی را كشم

21.8                                 كشتم او را، رستم از خونهای خلق                      نای او بُرم به است از نای خلق

21.9                                 نفس توست آن مادر بد خاصیت                         كه فساد اوست در هر ناحیت

21.10                          پس بكش او را كه بهر آن دنی                           هر دمی قصد عزیزی می كنی

21.11                          از وی این دنیای خوش بر توست تنگ                از پی او با حق و با خلق جنگ

21.12                          نفس كشتی، باز رستی ز اعتذار                         كس ترا دشمن نماند در دیار

21.13                          گر شكال آرد كسی بر گفت ما                            از برای انبیا و اولیا

21.14                          كانبیا را نی كه نفس كشته بود؟                          پس چراشان دشمنان بود و حسود؟

21.15                          گوش نه تو ای طلب كار صواب                        بشنو این اشكال و شبهت را جواب

21.16                          دشمن خود بوده اند آن منكران                           زخم بر خود میزدند ایشان چنان

21.17                          دشمن آن باشد كه قصد جان كند                         دشمن آن نبود كه خود جان می كند

21.18                          نیست خفاشك عدوی آفتاب                                او عدوی خویش آمد در حجاب

21.19                          تابش خورشید او را می ُكشد                             رنج او، خورشید هرگز كی كشد؟

21.20                          دشمن آن باشد كز او آید عذاب                           مانع آید لعل را از آفتاب

21.21                          مانع خویشند جملۀ كافران                                 از شعاع جوهر پیغمبران

21.22                          كی حجاب چشم آن فردند خلق؟                          چشم خود را كور و كژ كردند خلق

21.23                          چون غلام هندویی كاو كین كشد                         از ستیزۀ خواجه، خود را می كشد

21.24                          سر نگون می افتد از بام سرا                             تا زیانی كرده باشد خواجه را

21.25                          گر شود بیمار دشمن با طبیب                             ور كند كودك عداوت با ادیب

21.26                          در حقیقت ره زن جان خودند                             راه عقل و جان خود را خود زدند

21.27                          گازری گر خشم گیرد ز آفتاب                           ماهیی گر خشم میگیرد ز آب

21.28                          تو یكی بنگر كه را دارد زیان                            عاقبت كه بود سیاه اختر از آن

21.29                          گر ترا حق آفریده زشت رو                              هان مشو هم زشت رو، هم زشت خو

21.30                          ور بَرَد كفشت، مرو در سنگلاخ                         ور دو شاخ استت مشو تو چار شاخ

21.31                          تو حسودی كز فلان من كمترم                           می فزاید كمتری در اخترم

21.32                          خود حسد نقصان و عیب دیگر است                   بلكه از جمله كمیها بدتر است

21.33                          آن بلیس از ننگ و عار كمتری                          خویشتن افكند در صد ابتری

21.34                          از حسد میخواست تا بالا بود                             خود چه بالا، بلكه خون پالا بود

21.35                          آن ابو جهل از محمد ننگ داشت                        وز حسد خود را به بالا می فراشت

21.36                          بو الحكم نامش بُد و بوجهل شد                           ای بسا اهل از حسد نااهل شد

21.37                          من ندیدم در جهان جست و جو                          هیچ اهلیت به از خوی نكو

21.38                          انبیا را واسطه ز آن كرد حق                             تا پدید آید حسدها در قلق

21.39                          * درگذر از فضل و از چستی و فن                    کار خدمت دارد و ُخلق حسن

21.40                          زانكه كس را از خدا عاری نبود                         حاسد حق هیچ دیاری نبود

21.41                          آن كسی كش مثل خود پنداشتی                           زآن سبب با او حسد برداشتی

21.42                          چون مقرر شد بزرگی رسول                            پس حسد ناید كسی را از قبول

21.43                          پس به هر دوری ولیی قائم است                        تا قیامت آزمایش دائم است

21.44                          هر كه را خوی نكو باشد، برست                        هر كسی كاو شیشه دل باشد شكست

21.45                          پس امام حیّ قائم آن ولی است                           خواه از نسل عمر خواه از علی است

21.46                          مهدی و هادی وی است ای راه جو                     هم نهان و هم نشسته پیش رو

21.47                          او چو نور است و خرد جبریل اوست                  آن ولیی كم از او، قندیل اوست

21.48                          وانكه زین قندیل كم مشكاة ماست                        نور را در مرتبت ترتیبهاست

21.49                          زانكه هفصد پرده دارد نور حق                         پرده های نور دان چندین طبق

21.50                          از پس هر پرده قومی را مقام                            صف صف اند این پرده هاشان تا امام

21.51                          اهل صف آخرین از ضعف خویش                     چشمشان طاقت ندارد نور پیش

21.52                          وآن صف پیش از ضعیفی بصر                         تاب نارد از شعاعی بیشتر

21.53                          روشنیی كاو حیات اول است                             رنج جان و فتنۀ این احول است

21.54                          احولیها اندك اندك كم شود                                 چون ز هفصد بگذرد، او یم شود

21.55                          آتشی كاصلاح آهن یا زر است                           كی صلاح آبی و سیب تر است؟

21.56                          سیب و آبی خامیی دارد خفیف                           نی چو آهن، تابشی خواهد لطیف

21.57                          لیك آهن را لطیف، آن شعله هاست                      كاو جذوب تابش آن اژدهاست

21.58                          هست آن آهن فقیر جور كش                              زیر پتك و آتش است او سرخ و َخوش

21.59                          حاجب آتش بود بی واسطه                                در دل آتش رود بی رابطه

21.60                          بی حجابی آب و فرزندان آب                             پختگی ز آتش نیابند و خطاب

21.61                          واسطه دیگی بود، یا تابه ای                             همچو پا را در روش، پا تابه ای

21.62                          یا مكانی در میان تا آن هوا                                می شود سوزان و می آرد نما

21.63                          پس فقیر آن است كاو بی واسطه ست                  شعله ها را با وجودش رابطه ست

21.64                          * پس فقیر آن است کو خود را دهد                     آب حیوانی که ماند تا ابد

21.65                          پس دل عالم وی است ایرا كه تن                        میرسد از واسطۀ این دل به فن

21.66                          دل نباشد، تن چه داند گفت وگو؟                        دل نجوید، تن چه داند جست و جو؟

21.67                          پس نظرگاه شعاع آن آهن است                          پس نظرگاه خدا دل، نی تن است

21.68                          باز این دلهای جزوی چون تن است                    با دل صاحب دلی كاو معدن است

21.69                          بس مثال و شرح خواهد این كلام                        لیك ترسم تا نلغزد فهم عام

21.70                          تا نگردد نیكوئی ما بدی                                   اینكه گفتم هم نبد جز بی خودی

21.71                          پای كج را كفش كج بهتر بود                             مر گدا را دستگه بر در بود

 

22. امتحان کردن پادشاه آن دو غلام را كه نو خریده بود

22.1                                 پادشاهی دو غلام ارزان خرید                           با یكی ز آن دو، سخن گفت و شنید

22.2                                 یافتش زیرك دل و شیرین جواب                        از لب شكر چه زاید؟ شكرآب

22.3                                 آدمی مخفی است در زیر زبان                           این زبان پرده است بر درگاه جان

22.4                                 چونكه بادی پرده را در هم كشید                        سرّ صحن خانه شد بر ما پدید

22.5                                 كاندر آن خانه گهر یا گندم است                          گنج زر، یا جمله مار و كژدم است

22.6                                 یا در او گنج است و ماری بر ِكران                    ز انكه نبود گنج زر بی پاسبان

22.7                                 بی تامل او سخن گفتی چنان                              كز پس پانصد تامل دیگران

22.8                                 گفتی اندر باطنش دریاستی                                جمله دریا، گوهر گویاستی

22.9                                 نور هر گوهر كه زو تابان شدی                        حق و باطل را از او فرقان شدی

22.10                          نور فرقان فرق كردی بهر ما                            ذره ذره حق و باطل را جدا

22.11                          نور گوهر نور چشم ما شدی                             هم سؤال و هم جواب از ما بُدی

22.12                          چشم كژ كردی، دو دیدی قرص ماه                    چون سؤال است این نظر در اشتباه

22.13                          راست گردان چشم را در ماهتاب                       تا یكی بینی تو مه را، نک جواب

22.14                          فكرتت را كژ مبین، نیكو نگر                            هست هم نور و شعاع آن گهر

22.15                          هر جوابی كان ز گوش آید به دل                        چشم گفت: از من شنو آن را بهل

22.16                          گوش دلال است و چشم اهل وصال                    چشم صاحب حال و گوش اصحاب قال

22.17                          در شنود گوش تبدیل صفات                              در عیان دیدها تبدیل ذات

22.18                          ز آتش ار علمت یقین شد از سخُن                       پختگی جو، در یقین منزل مكن

22.19                          تا نسوزی نیست آن عین الیقین                           این یقین خواهی در آتش در نشین

22.20                          گوش چون نافذ بود، دیده شود                           ور نه قل در گوش پیچیده شود

22.21                          این سخن پایان ندارد باز گرد                             تا كه شه با آن غلامانش چه كرد

 

23. براه كردن شاه یكی از آن دو غلام را و از دیگری پرسیدن و باز گفتن او آنچه در وی است

23.1                                 آن غلامك را چو دید اهل ذكا                             آن دگر را كرد اشارت كه بیا

23.2                                 كافِ رحمت گفتمش تصغیر نیست                      جد چو گوید طفلكم تحقیر نیست

23.3                                 چون بیامد آن دوم در پیش شاه                           بود او گنده دهان دندان سیاه

23.4                                 گر چه شه ناخوش شد از دیدار او                       جست و جویی كرد هم زاسرار او

23.5                                 گفت: با این شكل و این گنده دهان                       دور بنشین لیك زآن سو تر مران

23.6                                 كه تو زاهل نامه و رقعه بُدی                             نی جلیس و یار و هم بقعه بُدی

23.7                                 تا علاج آن دهان تو كنیم                                   تو مریض و ما طبیب پُر فنیم

23.8                                 بهر كیكی نو گلیمی سوختن                               نیست لایق از تو دیده دوختن

23.9                                 با همه بنشین، دو سه دستان بگو                         تا ببینم صورت عقلت نكو

23.10                          آن ذكی را پس فرستاد او به كار                         سوی حمامی كه رو خود را بخار

23.11                          وین دگر را گفت: تو چه زیركی                         صد غلامی در حقیقت، نی یكی

23.12                          * باز قابل تر بدی زآن یار َخود                         نزد ما آ که تو به زآن یار بد

23.13                          آن نه ای كه خواجه تاش تو نمود                        از تو ما را سرد می كرد آن حسود

23.14                          گفت: او دزد و كژ است و كژنشین                     حیز و نامرد و چنان است و چنین

23.15                          گفت: پیوسته بُدست او راست گو                        راست گویی من ندیدستم چو او

23.16                          * راستی و نیکخوئی و حیا                               حلم و دینداری و احسان وسخا

23.17                          راست گویی در نهادش خلقت است                     هر چه گوید، من نگویم تهمت است

23.18                          كژ نگویم آن نكو اندیش را                                متهم دارم وجود خویش را

23.19                          باشد او در من ببیند عیبها                                 من نبینم در وجود خود، شها

23.20                          هر كسی گر عیب خود دیدی ز پیش                    كی بُدی فارغ وی از اصلاح خویش

23.21                          غافلند این خلق از خود بی خبر                          لاجرم گویند عیب همدگر

23.22                          من نبینم روی خود را ای شمن                          من ببینم روی تو، تو روی من

23.23                          آن كسی كه او ببیند روی خویش                        نور او از نور خلقان است بیش

23.24                          گر بمیرد، نور او باقی بود                                زانكه دیدش دید خلاقی بود

23.25                          نور حسی نبود آن نوری كه او                           روی خود محسوس بیند پیش رو

23.26                          گفت: اكنون عیبهای او بگو                              آنچنان كه گفت او از عیب تو

23.27                          تا بدانم كه تو غم خوار منی                               كدخدای ملكت و كار منی

23.28                          گفت: ای شه من بگویم عیبهاش                         گر چه هست او مر مرا خوش خواجه تاش

23.29                          عیب او مهر و وفا و مردمی                             عیب او صدق و ذكا و همدمی

23.30                          كمترین عیبش جوانمردی و داد                          آن جوانمردی كه جان را هم بداد

23.31                          صد هزاران جان خدا كرده پدید                         چه جوانمردی بود كان را ندید

23.32                          ور بدیدی، كی به جان بخلش بدی؟                     بهر یك جان، كی چنین غمگین شدی؟

23.33                          بر لب جو بخل آب آن را بود                             كاو ز جوی آب نابینا بود

23.34                          گفت پیغمبر كه: هر كس از یقین                         داند او پاداش خود در یوم دین

23.35                          كه یكی را ده عوض می آیدش                           هر زمان جودی دگرگون زایدش

23.36                          جود جمله از عوضها دیدن است                        پس عوض دیدن، ضد ترسیدن است

23.37                          بخل نادیدن بود اعواض را                               شاد دارد دید ُدر خوّاض را

23.38                          پس به عالم هیچ كس نبود بخیل                          زانكه كس چیزی نبازد بی بدیل

23.39                          پس سخا از چشم آید نی ز دست                         دید دارد كار، جز بینا نرست

23.40                          عیب دیگر آنكه خود بین نیست او                       هست او در هستی خود عیب جو

23.41                          عیب جوی وعیب گوی خود بُدست                     با همه نیكو و با خود بَد بُدست

23.42                          گفت شه: جلدی مكن در مدح یار                        مدح خود در ضمن مدح او میار

23.43                          زانكه من در امتحان آرم ورا                             شرمساری آیدت از ما ورا

 

24. قسم غلام در صدق و وفای یار خود از طهارت ظن خود

24.1                                 گفت: نی والله بالله العظیم                                  مالِكَ الْمُلْكِ و به رحمان و رحیم

24.2                                 آن خدایی كه فرستاد انبیا                                  نی به حاجت بل به فضل و كبریا

24.3                                 آن خداوندی كه از خاك ذلیل                             آفرید او شهسواران جلیل

24.4                                 پاكشان كرد از مزاج خاكیان                              بگذرانید از تك افلاكیان

24.5                                 بر گرفت از نار و نور صاف ساخت                  وانگه او بر جملۀ انوار تاخت

24.6                                 آن سنا برقی كه بر ارواح تافت                          تا كه آدم معرفت زآن راه یافت

24.7                                 آن كز آدم رُست و دست شیث چید                      پس خلیفه ش كرد آدم كان بدید

24.8                                 نوح از آن گوهر چو برخوردار شد                     در هوای بحر جان، دُربار شد

24.9                                 جان ابراهیم از آن انوار زفت                            بی حذر در شعله های نار رفت

24.10                          چونكه اسماعیل در جویش فتاد                          پیش دشنۀ آبدارش سر نهاد

24.11                          جان داود از شعاعش گرم شد                            آهن اندر دست با  فش نرم شد

24.12                          چون سلیمان شد وصالش را رضیع                    دیو گشتش بنده فرمان و مطیع

24.13                          در قضا یعقوب چون بنهاد سر                           چشم روشن كرد از بوی پسر

24.14                          یوسف مه رو چو دید آن آفتاب                           شد چنان بیدار در تعبیر خواب

24.15                          چون عصا از دست موسی آب خَورد                  ملكت فرعون را یك لقمه كرد

24.16                          * جان جرجیس از فرش چون راز یافت              هفت نوبت جان فشاند و باز یافت

24.17                          * چونکه زکریا ز عشقش دم زدی                      کرد در جوف درختش جان فدی

24.18                          * چونکه یونس جرعه ای زآن جام یافت              در درون ماهی او آرام یافت

24.19                          * چونکه یحیی مست گشت از شوق او                سر به طشت زر نهاد از ذوق او

24.20                          * چون شعیب آگاه شد زین ارتقا                         چشم را در باخت از بهر لقا

24.21                          * شکر کرد ایوب صابر هفت سال                     در بلا چون دید آثار وصال

24.22                          * خضر و الیاس از میش چون دم زدند               آب حیوان یافتند و کم زدند

24.23                          نردبانش عیسی مریم چو یافت                           بر فراز چرخ چارم برشتافت

24.24                          چون محمد یافت آن ملك و نعیم                          قرص مه را كرد او در دم دو نیم

24.25                          چون ابو بكر آیت توفیق شد                               با چنان شه صاحب و صدیق شد

24.26                          چون عمر شیدای آن معشوق شد                         حق و باطل را چو دل فاروق شد

24.27                          چون كه عثمان آن عیان را عین گشت                  نور فایض بود و ذوالنورین گشت

24.28                          چون ز رویش مرتضی شد دُر فشان                   گشت او شیر خدا درمرج جان

24.29                          * روشن از نورش چو سبطین آمدند                   عرش را دُرین و قرطین آمدند

24.30                          * چونکه سبطین از سرش فارغ بدند                   گوشوار عرش ربانی شدند

24.31                          * آن یکی از زهر، جان کرده نثار                      وآن سر افکنده براهش مست وار

24.32                          چون جنید از جُند او دید آن مدد                          خود مقاماتش فزون شد از عدد

24.33                          بایزید اندر مزیدش را چو دید                            نام قطب العارفین از حق شنید

24.34                          چون كه كرخی كرخ او را شد حرص                  شد خلیفۀ عشق و ربانی نفس

24.35                          پور ادهم مركب آن سو راند شاد                        گشت او سلطان سلطانان داد

24.36                          و آن شقیق از شق آن راه شگرف                       گشت او خورشید رای و تیز طرف

24.37                          * شد فضیل از رهزنی ره پیر راه                      چون به لحظۀ لطف شد ملحوظ شاه

24.38                          * بشر حافی را مبشر شد ادب                           سرنهاد اندر بیابان طلب

24.39                          * چونکه ذوالنون از غمش دیوانه شد                  مصر جان را همچو شکر خانه شد

24.40                          * چون سری بی سر شد اندر راه او                    بر سریر سروران شد جاه او

24.41                          صد هزاران پادشاهان نهان                               سر فرازانند ز آن سوی جهان

24.42                          نامشان از رشك حق پنهان بماند                         هر گدایی نامشان را بر نخواند

24.43                          * رحمت و رضوان حق در هر زمان                 باد بر جان و روان پاکشان

24.44                          حق آن نور و حق روحانیان                              كاندر آن بحرند همچون ماهیان

24.45                          بحر جان و جان بحر ار گویمش                         نیست لایق، نام نو میجویمش

24.46                          حق آن آنی كه این و آن از اوست                       مغزها نسبت بدو باشند پوست

24.47                          كه صفات خواجه تاش و یار من                        هست صد چندان كه این گفتار من

24.48                          آنچه می دانم ز وصف آن ندیم                           باورت ناید، چه گویم ای كریم؟

24.49                          شاه گفت: اكنون از آن ِ خود بگو                        چند گویی آن این و آن او

24.50                          تو چه داری و چه حاصل كرده ای؟                    از تگ دریا چه دُر آورده ای

24.51                          روز مرگ این حس تو باطل شود                       نور جان داری كه یار دل شود؟

24.52                          در لحد كاین چشم را خاك آگند                           هستت آنچه گور را روشن كند؟

24.53                          آن زمان كاین دست و پایت بر درد                     پر و بالت هست تا جان بر پرد؟

24.54                          * نور دل از جان بود، ای یار غار                     مُستعار او را مدان، ای مست عار

24.55                          آن زمان كاین جان حیوانی نماند                         جان باقی بایدت بر جا نشاند

24.56                          شرط من جا بالحسن، نی كردن است                   بل حسن را سوی یزدان بردن است

24.57                          جوهری داری ز انسان یا خری؟                        این عرضها كه فنا شد چون بری؟

24.58                          این عرضهای نماز و روزه را                           چون كه لا یبقی زمانین انتفی

24.59                          نقل نتوان كرد مر اعراض را                            لیك از جوهر برند امراض را

24.60                          تا مبدل گشت جوهر زین عرض                        چون ز پرهیزی كه زایل شد مرض

24.61                          گشت پرهیز عرض جوهر به جهد                      شد دهان تلخ، از پرهیز شهد

24.62                          از زراعت خاكها شد سنبله                                داروی مو كرد، مو را سلسله

24.63                          آن نكاح زن عرض بُد، شد فنا                            جوهر فرزند حاصل شد ز ما

24.64                          جفت كردن اسب و اشتر را عرض                     جوهر كرّه بزائیدن غرض

24.65                          هست آن بستان نشاندن هم عرض                       گشت جوهر میوه اش، اینك غرض

24.66                          هم عرض دان كیمیا بردن بكار                          جوهری ز آن كیمیا، گر شد بیار

24.67                          صیقلی كردن عرض باشد شها                           زین عرض جوهر همی یابد صفا

24.68                          پس مگو كه من عملها كرده ام                           دخل آن اعراض را بنما، مرم

24.69                          این صفت كردن عرض باشد خمش                     سایۀ بز را پی قربان مكش

24.70                          گفت: شاها بی قنوط عقل نیست                          گر تو فرمایی عرض را نقل نیست

24.71                          پادشاها جز كه یاس بنده نیست                           هرعرض كان رفت باز آینده نیست

24.72                          گر نبودی مر عرض را نقل و حشر                    فعل بودی باطل و اقوال قشر

24.73                          این عرضها نقل شد لون دگر                             حشر هر فانی بود كون دگر

24.74                          نقل هر چیزی بود هم لایقش                             لایق گله بود هم سایقش

24.75                          روز محشر هر عرض را صورتیست                 صورت هر یك عرض را نوبتیست

24.76                          بنگر اندر خود، نه تو بودی عرض؟                   جنبش جفتی و جفتی با غرض

24.77                          بنگر اندر خانه و كاشانه ها                               در مهندس بود چون افسانه ها

24.78                          کان فلان خانه كه ما دیدیم خَوش                        بود موزون صفه و سقف و درش

24.79                          از مهندس آن عرض و اندیشه ها                        آلت آورد و درخت از بیشه ها

24.80                          چیست اصل و مایۀ هر پیشه ای؟                       جز خیال و جز عرض و اندیشه ای

24.81                          جمله اجزای جهان را بی غرض                        درنگر، حاصل نشد جز از عرض

24.82                          اول فكر آخر آمد در عمل                                 بُنیت عالم چنان دان در ازل

24.83                          میوه ها در فكر دل اول بود                               در عمل ظاهر به آخر می شود

24.84                          چون عمل كردی شجر بنشاندی                          اندر آخر حرف اول خواندی

24.85                          گر چه شاخ و بیخ و برگش اول است                  آن همه از بهر میوه مرسل است

24.86                          پس سری كه مغز آن افلاك بود                          اندر آخر خواجۀ لولاك بود

24.87                          نقل اعراض است این بحث و مقال                     نقل اعراض است این شیر و شغال

24.88                          جمله عالم خود عرض بودند تا                          اندر این معنی بیامد هَلْ أتی

24.89                          این عرضها از چه زاید؟ از صور                      وین صورها از چه زاید؟ از فكر

24.90                          این جهان یك فكرت است از عقل كل                   عقل چون شاه است و صورتها رُسُل

24.91                          عالم اول جهان امتحان                                     عالم ثانی جزای این و آن

24.92                          چاكرت شاها جنایت می كند                              آن عرض زنجیر و زندان می شود

24.93                          بنده ات چون خدمت شایسته كرد                        آن عرض، نی خلعتی شد در نبرد؟

24.94                          این عرض با جوهر آن بیضه است و طیر            این از آن و، آن از این زاید بسیر

24.95                          گفت شاهنشه: چنین گیر المراد                           این عرضهای تو، یك جوهر نزاد؟

24.96                          گفت: مخفی داشتست آن را خرد                         تا بود غیب این جهان نیك و بد

24.97                          زانكه گر پیدا شدی اشكال فكر                           كافر و مومن نگفتی جز كه ذكر

24.98                          پس عیان بودی نه غیب، ای شاه این                   نقش دین و كفر بودی بر جبین

24.99                          كی درین عالم بت و بتگر بدی؟                         چون كسی را زهرۀ تسخر بدی؟

24.100                   پس قیامت بودی این دنیای ما                            در قیامت، كه كند جرم و خطا؟

24.101                   گفت: شه پوشید حق پاداش بد                            لیك از عامه، نه از خاصان خُود

24.102                   گر به دامی افكنم من یك امیر                             از امیران خفیه دارم، نز وزیر

24.103                   حق به من بنمود پس پاداش كار                         وز صورهای عملها صد هزار

24.104                   تو نشانی ده، كه من دانم تمام                             ماه را بر من نمی پوشد غمام

24.105                   گفت: پس، از گفت من مقصود چیست؟                چون تو می دانی كه آن چه بُود، چیست؟

24.106                   گفت شه: حكمت در اظهار جهان                        آنكه دانسته، برون آید عیان

24.107                   آنچه می دانست تا پیدا نكرد                               بر جهان ننهاد رنج طلق و درد

24.108                   یك زمان بی كار نتوانی نشست                          تا بدی یا نیكئی از تو نجست

24.109                   این تقاضاهای كار از بهر آن                             شد موكل، تا شود سِرّت عیان

24.110                   * ورنه کی گیرد گلابۀ تن قرار؟                        چون ضمیرت میکشد آنرا بکار

24.111                   * تاسۀ تو آن کشش را شد نشان                         هست بی كاری چون جان كندن عیان

24.112                   پس گلابۀ تن كجا ساكن شود؟                            چون سر رشتۀ ضمیرت می كشد

24.113                   تاسۀ تو شد نشان آن کشش                                بر تو بیکاری بود چون جان کنش

24.114                   این جهان و آن جهان زاید ابد                             هر سبب مادر اثر از وی ولد

24.115                   چون اثر زائید آن هم شد سبب                            تا بزائید او اثرهای عجب

24.116                   این سببها نسل بر نسل است لیك                         دیده ای باید منور، نیك نیك

24.117                   شاه با او در سخن اینجا رسید                            تا بدید از وی نشانی یا ندید

24.118                   گر بدید آن شاه جویا، دور نیست                        لیك ما را ذكر آن دستور نیست

 

25. باز پرسیدن شاه حال از غلام دیگر

25.1                                 چون ز گرمابه بیامد آن غلام                             سوی خویشش خواند آن شاه همام

25.2                                 گفت صحا لك نعیم دایمُ                                    بس لطیفی و ظریف و خوب رو

25.3                                 * پس سوی کاری فرستاد آن دگر                       تا از این دیگر شود اوبا خبر

25.4                                 * پیش بنشاندش بصد لطف و کرم                      بعد از آن گفت: ای چو ماه اندر َظلم

25.5                                 * ماه روئی جعد موئی مشکبو                           نیکخوئی نیکخوئی نیکخو

25.6                                 ای دریغا گر نبودی در تو آن                            كه همی گوید برای تو فلان

25.7                                 شاد گشتی هر كه رویت دیده ای                         دیدنت ملك جهان ارزیده ای

25.8                                 گفت: رمزی ز آن بگو ای پادشاه                       كز برای من بگفت آن دین تباه

25.9                                 گفت: اول وصف دو روئیت كرد                       كاشكارا تو دوایی، خفیه درد

25.10                          خبث یارش را چو از شه گوش كرد                    در زمان دریای خشمش جوش كرد

25.11                          كف بر آورد آن غلام و سرخ گشت                     تا كه موج هجو او از حد گذشت

25.12                          كاو ز اول دم كه با من یار بود                           همچو سگ در قحط سرگین خوار بود

25.13                          چون دمادم كرد هجوش چون جرس                    دست بر لب زد شهنشاهش كه بس

25.14                          گفت: دانستم تو را از وی، بدان                         از تو جان گندست و از یارت دهان

25.15                          پس نشین ای گنده جان از دور تو                       تا امیر او باشد و مأمور تو

25.16                          * بهر این گفتند اکابر در جهان                          راحة الانسان فی حفظ اللسان

25.17                          در حدیث آمد كه تسبیح از ریا                            همچو سبزۀ گولخن دان ای كیا

25.18                          پس بدان كه صورت خوبِ  نكو                         با خصال بد، نیرزد یك تسو

25.19                          ور بود صورت حقیر و ناپذیر                           چون بود خُلقش نكو، در پاش میر

25.20                          چند بازی عشق با نقش سبو؟                             بگذر از نقش سبو و آب جو

25.21                          * چند باشی عاشق صورت بگو                        طالب معنی شو و معنی بجو

25.22                          صورت ظاهر فنا گردد، بدان                            عالم معنی بماند جاودان

25.23                          صورتش دیدی ز معنی غافلی                           از صدف دُر را  گزین، گر عاقلی

25.24                          این صدفهای قوالب در جهان                            گر چه جمله زنده اند از بحر جان

25.25                          لیك اندر هر صدف نبود گهر                             چشم بگشا، در دل هر یك نگر

25.26                          كان چه دارد، وین چه دارد، می گزین                 زانكه كمیاب است آن دُر ثمین

25.27                          گر به صورت بنگری كوهی به شَكل                  در بزرگی هست صد چندان كه لعل

25.28                          هم به صورت دست و پا و پشم تو                      هست صد چندان كه نقش چشم تو

25.29                          لیك پوشیده نباشد بر تو این                                كز همه اعضا، دو چشم آمد گزین

25.30                          از یك اندیشه كه آید در درون                            صد جهان گردد به یك دم سر نگون

25.31                          جسم سلطان گر به صورت یك بود                     صد هزاران لشكرش در تک بود

25.32                          باز شكل و صورت شاه صفی                           هست محكوم یكی فكر خفی

25.33                          خلق بی پایان ز یك اندیشه بین                           گشته چون سیلی روانه بر زمین

25.34                          هست آن اندیشه، پیش خلق خُرد                         لیك چون سیلی جهان را خورد و برد

25.35                          * خلق عالم چون رمه است وحق شبان                میدواند جمله را روز و شبان

25.36                          پس چو می بینی كه از اندیشه ای                       قائم است اندر جهان هر پیشه ای

25.37                          خانه ها و قصرها و شهرها                              كوهها و دشتها و نهرها

25.38                          هم زمین و بحر و هم مهر و فلك                        زنده از وی همچو از دریا سمك

25.39                          پس چرا از ابلهی پیش تو كور                           تن سلیمان است و اندیشه چو مور؟

25.40                          می نماید پیش چشمت ُكه بزرگ                         هست اندیشه چو میش و كوه گرگ

25.41                          عالم اندر چشم تو هول و عظیم                          ز ابر و بق و رعد داری لرز و بیم

25.42                          وز جهان فكرتی، ای كم ز خر                           ایمن و غافل، چو سنگی بی خبر

25.43                          زانكه نقشی، وز خرد بی بهره ای                       آدمی خو نیستی، خر كرّه ای

25.44                          * جهل محضی وز خرد بیگانه ای                     بو نداری، وز خدا دیوانه ای

25.45                          سایه را تو شخص می بینی ز جهل                     شخص از آن شد نزد تو بازی و سهل

25.46                          * نک ز غیبت یک نمود آرایش است                  کز لطافت چون هوای دلکش است

25.47                          * تا به جسمی، در نمی پیچد، کثیف                    آگهی نبود بصر را، زان لطیف

25.48                          * باز افزونست هنگام اثر                                از هزاران تیشه و تیغ و تبر

25.49                          باش تا روزی كه آن فكر و خیال                        بر گشاید بی حجابی، پر و بال

25.50                          كوهها بینی شده چون پشم نرم                            نیست گشته این زمین سرد و گرم

25.51                          نه سما بینی، نه اختر، نه وجود                          جز خدای واحدِ حیّ وَدود

25.52                          یك فسانه راست آمد یا دروغ                             تا دهد مر راستیها را فروغ

 

26. حسد بردن حشم بر آن بنده خاص

26.1                                 پادشاهی بنده ای را از كرم                               بر گزیده بود بر جمله حشم

26.2                                 جامگی او وظیفۀ چل امیر                                ده یكِ قدرش، ندیدی صد وزیر

26.3                                 از كمال طالع و اقبال و بخت                             او ایازی بود و شه محمود وقت

26.4                                 روح او با روح شه در اصل خویش                    پیش از این تن بود، هم پیوند و خویش

26.5                                 كار آن دارد، كه پیش از تن بُدَست                      بگذر از اینها كه نو حادث شدست

26.6                                 چشم عارف، راست گو، نی احولست                  چشم او بر كِشتهای اول است

26.7                                 آنچه گندم كاشتندش وآنچه جو                            چشم او آنجاست روز و شب گرو

26.8                                 آنچ آبست است، شب جز آن نزاد                        حیله ها و مكرها، باد است باد

26.9                                 كی شود دل خوش به حیلتهای گش                      زآنكه بیند حیلۀ حق بر سرش

26.10                          او درون دام، دامی می نهد                               جان تو، نه زآن جهد، نه زین جهد

26.11                          گر بروید ور بریزد صد گیاه                             عاقبت بر روید آن كِشتۀ اله

26.12                          كِشت نو كارند بر كِشت نخست                          این دوم فانیست و، آن اول درست

26.13                          تخم اول كامل و بگزیده است                             تخم ثانی فاسد و پوسیده است

26.14                          افكن این تدبیر خود را پیش دوست                      گر چه تدبیرت هم از تدبیر اوست

26.15                          كار آن دارد كه حق افراشته ست                        آخر آن روید كه اول كاشته ست

26.16                          هر چه كاری از برای او بكار                           چون اسیر دوستی، ای دوستدار

26.17                          گِرد نفس دزد و كار او مپیچ                              هر چه آن نه كار حق، هیچ است هیچ

26.18                          پیش از آن كت روز دین پیدا شود                       نزد مالك دزد شب رسوا شود

26.19                          رخت دزدیده به تدبیر و فنش                             مانده روز داوری بر گردنش

26.20                          صد هزاران عقل با هم بر جهند                         تا بغیر دام او دامی نهند

26.21                          دام خود را سخت تر یابند و بس                         كی نماید قوتی؟ با باد، َخس

26.22                          * ور نداری باور از من، رو ببین                      در نبی، والله خیر الماکرین

26.23                          گر تو گویی، فائدۀ هستی چه بود؟                       در سؤالت فایده هست؟ ای عنود

26.24                          گر ندارد این سؤالت فائده                                 چه شنویم این را؟ عبث، بی عائده

26.25                          * ور سوالت فائده دارد یقین                             پس جهان بی فایده نبود، ببین

26.26                          گر سؤالت را بسی فائیده هاست                         پس جهان بی فایده آخر چراست؟

26.27                          ور جهان از یك جهت بی فایده ست                     از جهتهای دگر پُر عایده ست

26.28                          فائدۀ تو گر مرا فایده نیست                               مر ترا چون فایدست، از وی مَایست

26.29                          حسن یوسف عالمی را فایده                               گر چه بر اخوان عبث بد زایده

26.30                          لحن داودی چنان محبوب بود                            لیك بر محروم بانگ چوب بود

26.31                          آب نیل از آب حیوان بُد فزون                            لیك بر قبطی منكر بود خون

26.32                          هست بر مومن شهیدی زندگی                           بر منافق مردن است و ژندگی

26.33                          چیست در عالم؟ بگو یك نعمتی                          كه نه محرومند از وی امتی

26.34                          گاو و خر را فایده چه در شِكر؟                          هست هر جان را یكی قوتِ دگر

26.35                          لیك اگر آن قوت بر وی عارضیست                    پس نصیحت كردن او را رایضیست

26.36                          چونكسی كاو از مرض، گِل داشت دوست            گر چه پندارد كه آن خود قوت اوست

26.37                          قوت اصلی را فرامش كرده است                       روی در قوت مرض آورده است

26.38                          نوش را بگذاشته سمّ خورده است                       قوت علت همچو چوبش كرده است

26.39                          قوت اصلی بشر نور خداست                             قوت حیوانی مر او را ناسزاست

26.40                          لیك از علت در این افتاد دل                              كه خورد او روز و شب از آب و گِل

26.41                          روی زرد و پای سست و دل سبك                      كو غذایُ؟ والسما، ذات الحبك

26.42                          آن غذای خاصگان دولت است                           خوردن آن بی گلو و آلت است

26.43                          شد غذای آفتاب از نور عرش                            مر حسود و دیو را از دود فرش

26.44                          در شهیدان یرْزَقونَ فرمود حق                           آن غذا را نه دهان بُد، نه طبق

26.45                          دل ز هر یاری غذائی میخورد                           دل ز هر علمی صفائی میبرد

26.46                          صورت هر آدمی چون كاسه ای است                 چشم از معنی او حساسه ای است

26.47                          از لقای هر كسی چیزی خوری                          و ز قِران هر قرین چیزی بری

26.48                          چون ستاره با ستاره شد قرین                            لایق هر دو، اثر زاید یقین

26.49                          از قِران مرد و زن زاید بشر                             وز قِران سنگ و آهن هم شرر

26.50                          و ز قِران خاك با بارانها                                   میوه ها و سبزها، ریحانها

26.51                          و ز قِران سبزه ها با آدمی                                دل خوشی و بی غمی و خُرمی

26.52                          وز قِران خُرّمی با جان ما                                 می بزاید خوبی و احسان ما

26.53                          قابل خوردن شود اجسام ما                               چون بر آید از تفرّج كام ما

26.54                          سرخ روئی، از قِران خون بود                          خون، ز خورشیدِ خوش ِ گلگون بود

26.55                          بهترین رنگها سُرخی بود                                 وان ز خورشید است و از وی میرسد

26.56                          هر زمینی كان قرین شد با زحل                         شوره گشت و كِشت را نبود محل

26.57                          قوت اندر فعل آید ز اتفاق                                 چون قِران دیو با اهل نفاق

26.58                          این معانی راست از چرخ نهم                            بی همه طاق و طرم، طاق و طرم

26.59                          خلق را طاق و طرم عاریتیست                          امر را طاق و طرم ماهیتست

26.60                          از پی طاق و طرم خواری كشند                        بر امید عِز، در خواری خوشند

26.61                          بر امید عز ده روزۀ خدوك                               گردن خود كرده اند از غم چو دوك

26.62                          چون نمی آیند اینجا كه منم؟                               كاندر این عزّ، آفتاب روشنم

26.63                          مشرق خورشید، برج قیرگون                            آفتاب ما ز مشرقها برون

26.64                          مشرق او نسبت ذرات او                                  نی بر آمد، نی فرو شد، ذات او

26.65                          ما كه واپس مانده ذرات وئیم                             در دو عالم آفتابی بی فئیم

26.66                          باز گرد شمس می گردم، عجب                          هم ز فرّ شمس باشد این سبب

26.67                          شمس باشد بر سببها مطلع                                 هم از او حَبل سببها منقطع

26.68                          صد هزاران بار ببریدم امید                              از كه؟ از شمس، این شما باور كنید؟

26.69                          تو مرا باور مكن، كز آفتاب                               صبر دارم من؟ و یا ماهی ز آب؟

26.70                          ور شوم نومید، نومیدی من                               عین صُنع آفتاب است ای حسن

26.71                          عین صُنع، از نفس صانع، چون بُرد؟                  هیچ هست، از غیر هستی، چون چَرَد؟

26.72                          جمله هستیها از این روضه چرَند                        گر بُراق و تازیان، ور خود خرند

26.73                          * لیک اسب کور، کورانه چرَد                          می نبیند روضه را، زآن است  ردّ

26.74                          وانكه گردشها از آن دریا ندید                            هر دم آرد رو به گردابی جدید

26.75                          او ز بحر عذب آب شور َخورد                          تا كه آب شور او را كور كرد

26.76                          بحر می گوید به دست راست َخور                      ز آب من ای كور، تا یابی بصر

26.77                          هست دست راست اینجا ظنّ راست                     كاو بداند نیك و بد را، كز كجاست؟

26.78                          نیزه گردانی است ای نیزه كه تو                         راست می گردی گه و، گاهی دو تو

26.79                          ما ز عشق شمس دین بی ناخنیم                          ور نه ما آن كور را بینا كنیم

26.80                          هان ضیاء الحق حسام الدین، تو زود                   داروش كن، كوری چشم حسود

26.81                          توتیای كبریائی، تیز فعل                                  داروی ظلمت كش و استیز فعل

26.82                          آنكه، گر بر چشم اعمی بَر زند                           ظلمت صد ساله را زو بَر كند

26.83                          * جمله کوران را دوا کن، ای قمر                      ای نهال میوه دار، افشان ثمر

26.84                          جمله كوران را دوا كن، جز حسود                      كز حسودی بر تو می آرد جُحود

26.85                          مر حسودت را، اگر چه آن منم                          جان مده، تا همچنین جان میكنم

26.86                          آنكه او باشد حسود آفتاب                                  کور میگردد ز بود آفتاب

26.87                          اینت درد بی دوا كاو راست، آه                          اینت افتاده ابد در قعر چاه

26.88                          نفی خورشید ازل بایست او                               كی بر آید این مراد او؟ بگو

26.89                          باز، آن باشد كه باز آید به شاه                            باز كور است آنكه شد گم كرده راه

 

27. گرفتار شدن باز میان جغدان به ویرانه

27.1                                 باز، در ویرانه بر جغدان فتاد                            راه را گم كرد و در ویران فتاد

27.2                                 او همه نور است، از نور رضا                          لیك كورش كرد سرهنگ قضا

27.3                                 خاك در چشمش زد و از راه برد                        در میان جغد و ویرانش سپرد

27.4                                 بر سری جغدانش بر سر میزنند                         پرّ و بال نازنینش می كنند

27.5                                 ولوله افتاد در جغدان كه ها                               باز، آمد تا بگیرد جای ما

27.6                                 چون سگان كوی، پُر خشم و مهیب                     اندر افتادند در دلق غریب

27.7                                 باز گوید، من چه در خوردم به جغد؟                   صد چنین ویران رها كردم به جغد

27.8                                 من نخواهم بود اینجا، میروم                              سوی شاهنشاه راجع میشوم

27.9                                 خویشتن مكشید ای جغدان، كه من                       نی مقیمم، میروم سوی وطن

27.10                          این خراب، آباد در چشم شماست                        ور نه ما را ساعد شه، باز جاست

27.11                          جغد گفتا: باز حیلت می كند                               تا ز خان و مان شما را بر كند

27.12                          خانه های ما بگیرد او به مكر                            بر كند ما را به سالوسی ز وكر

27.13                          می نماید سیری، این حیلت پرست                       و الله از جملۀ حریصان بدتر است

27.14                          او خورد از حرص، طین را همچو دِبس              دنبه مسپارید ای یاران به خرس

27.15                          لاف از شه میزند وز دست شاه                          تا برد او، ما سلیمان را ز راه

27.16                          خود چه جنس شاه باشد مرغكی                          مشنوش، گر عقل داری اندكی

27.17                          جنس شاه است او، و یا جنس وزیر                     هیچ باشد لایق لوزینه سیر؟

27.18                          آنچه می گوید، ز مكر و فعل و فن                      هست سلطان با حشم جویای من

27.19                          اینت مالیخولیای ناپذیر                                     اینت لاف خام و دام گول گیر

27.20                          هر كه این باور كند، از ابلهیست                        مرغك لاغر چه در خورد شهیست؟

27.21                          كمترین جغد ار زند بر مغز او                           مر ورا یاری گری از شاه كو؟

27.22                          گفت باز: ار یك پر من بشكند                             بیخ جغدستان شهنشه بر كند

27.23                          جغد چبود؟ خود اگر بازی مرا                           دل برنجاند، كند با من جفا

27.24                          شه كند توده به هر شیب و فراز                         صد هزاران خرمن، از سرهای باز

27.25                          پاسبان من عنایات وی است                              هر كجا كه من روم، شه در پی است

27.26                          در دل سلطان خیال من مقیم                              بی خیال من، دل سلطان سقیم

27.27                          چون بپراند مرا شه در روش                             می پرم بر اوج دل چون پرتوش

27.28                          همچو ماه و آفتابی می پرم                                پرده های آسمانها می درم

27.29                          روشنی عقلها از فكرتم                                     انفطار آسمان از فطرتم

27.30                          بازم و در من شود حیران هما                           جغد كه بود؟ تا بداند سرّ ما

27.31                          شه برای من، ز زندان یاد كرد                           صد هزاران بسته را آزاد كرد

27.32                          یك دمم با جغدها دمساز كرد                              از دم من جغدها را باز كرد

27.33                          ای خنك جغدی كه در پرواز من                         فهم كرد از نیك بختی، راز من

27.34                          در من آویزید، تا بازان شوید                             گر چه جغدانید، شهبازان شوید

27.35                          آنكه باشد با چنان شاهی حبیب                           هر كجا افتد، چرا باشد غریب؟

27.36                          هر كه باشد شاه دردش را دوا                            گر چو نی نالد، نباشد بی نوا

27.37                          مالك ملكم، نیم من طبل خوار                             طبل بازم میزند شه از كنار

27.38                          طبل باز من، ندای ارجعی                                حق گواه من، به رغم مدعی

27.39                          من نیم جنس شهنشه، دور از او                          لیك دارم در تجلی، نور از او

27.40                          نیست جنسیت ز روی شكل و ذات                      آب جنس خاك آمد در نبات

27.41                          باد جنس آتش آمد در قوام                                 طبع را جنس آمدست آخر مدام

27.42                          جنس ما چون نیست جنس شاه ما                        مای ما، شد بهر مای او، فنا

27.43                          چون فنا شد مای ما، او ماند فرد                         پیش پای اسب او گردم چو گرد

27.44                          خاك شد جان و، نشانیهای او                             هست بر خاكش، نشان پای او

27.45                          خاك پایش شو، برای این نشان                           تا شوی تاج سر گردن كشان

27.46                          تا كه نفریبد شما را شكل من                              ُنقل من نوشید پیش از نَقل من

27.47                          ای بسا كس را كه صورت راه زد                      قصدِ صورت كرد و بر الله زد

27.48                          آخر این جان با بدن پیوسته است                        هیچ این جان با بدن مانسته هست؟

27.49                          تاب نور چشم با پیه است جفت                          نور دل، در قطرۀ خونی نهفت

27.50                          شادی اندر ُگرده و، غم در جگر                         عقل چون شمعی درون مغز سر

27.51                          * رایحه در انف و منطق در لسان                      لهو در نفس و شجاعت در جنان

27.52                          این تعلقها نه بی كیف است و چون                      عقلها در دانش چونی، زبون

27.53                          جان ُكل با جان جزو آسیب كرد                          جان از او دُری ستد، در جیب كرد

27.54                          همچو مریم، جان از آن آسیب جیب                     حامله شد از مسیح دل فریب

27.55                          آن مسیحی نه، كه بر خشك و تر است                  آن مسیحی كز مساحت برتر است

27.56                          پس ز جان جان، چو حامل گشت جان                  از چنین جانی شود حامل جهان

27.57                          پس جهان زاید جهان دیگری                             این  َحشَر را وا نماید محشری

27.58                          تا قیامت گر بگویم بشمرم                                 من ز شرح این قیامت قاصرم

27.59                          * تا قیامت این قیامت را اگر                             شرح گویم قاصر آیم ای پسر

27.60                          این سخنها خود به معنی، یاربی است                   حرفها دام دَم شیرین لبی است

27.61                          چون كند تقصیر؟ پس، چون تن زند؟                   چونكه لبیكش ز یارب میرسد

27.62                          هست لبیكی كه نتوانی شنید                               لیك سر تا پای بتوانی چشید

27.63                          * یک مثل آوردمت تا پی بری                          وز چنین لبیک پنهان برخوری

 

28. كلوخ انداختن تشنه از سر دیوار در جوی آب

28.1                                 بر لب جو بود دیواری بلند                                بر سر دیوار تشنۀ دردمند

28.2                                 * تشنه ای مستسقئی زار و نزار                        عاشقی مستی غریبی بی قرار

28.3                                 مانعش از آب آن دیوار بود                               از پی آب، او چو ماهی، زار بود

28.4                                 * شد حجاب آب او دیوار او                             بر فلک میشد فغان ِ زار او

28.5                                 ناگهان انداخت او خشتی در آب                          بانگ آب آمد به گوشش چون خطاب

28.6                                 چون خطاب یار، شیرین لذیذ                             مست كرد آن بانگ آبش، چون نبیذ

28.7                                 از صفای بانگ آب، آن ممتحن                          گشت خشت انداز، وز آنجا خشت كن

28.8                                 آب میزد بانگ، یعنی هی ترا                             فایده چه زین زدن خشتی مرا؟

28.9                                 تشنه گفت: آبا، مرا دو فایده است                        من از این صنعت ندارم هیچ دست

28.10                          فایدۀ اول سماع بانگ آب                                  كاو بود مر تشنگان را چون سحاب

28.11                          بانگ او چون بانگ اسرافیل شد                         مُرده را زین زندگی تحویل شد

28.12                          یا چو بانگِ رعدِ ایام بهار                                 باغ می یابد از او چندین نگار

28.13                          یا چو بر درویش، ایام زكات                             یا چو بر محبوس، پیغام نجات

28.14                          چون دم رحمان بود، كان از یمن                        میرسد سوی محمد بی دهن

28.15                          یا چو بوی احمد مرسل بود                               كان به عاصی در شفاعت میرسد

28.16                          یا چو بوی یوسف خوب لطیف                          میزند بر جان یعقوب نحیف

28.17                          * یا نسیم روضۀ دار السلام                              سوی عاصی میرسد بی انتقام

28.18                          * یا سوی مسّ سیه از کیمیا                              میرسد پیغام، کای ابله بیا

28.19                          * یا ز لیلی بشنود مجنون کلام                           یا فرستد ویس رامین را پیام

28.20                          فایدۀ دیگر كه هر خشتی كزین                           بر كنم آیم سوی ماء معین

28.21                          كز كمی خشت دیوار بلند                                  پست تر گردد به هر دفعه كه كند

28.22                          پستی دیوار ُقربی می شود                                فصل او، درمان وصلی میبود

28.23                          سجده آمد كندن خشت لزب                                موجب قربی كه، وَ اسْجُدْ وَ اقترب

28.24                          تا كه این دیوار، عالی گردن است                       مانع این سر فرود آوردن است

28.25                          سجده نتوان كرد بر آب حیات                            تا نیابی زین تن خاكی نجات

28.26                          بر سر دیوار هر كو تشنه تر                              زودتر بر می كند خشت و مَدر

28.27                          هر كه عاشق تر بود بر بانگ آب                       او كلوخ زفت تر كند از حجاب

28.28                          او ز بانگ آب، پُر می تا عُنق                            نشنود بیگانه، جز بانگ بُلـُق

28.29                          ای خنك آنرا كه او ایام پیش                              مغتنم دارد، گزارد وام خویش

28.30                          اندر آن ایام كش قدرت بود                               صحت و زور دل و قوت بود

28.31                          و آن جوانی همچو باغ سبز و تر                        میرساند بی دریغی بار و بَر

28.32                          چشمه های قوَت و شهوت روان                         سبز می گردد زمین تن بدان

28.33                          خانه ای معمور و سقفش بس بلند                        معتدل اركان و بی تخلیط و بند

28.34                          * نور چشم وقوت ابدان بجا                              قصر محکم، خانه روشن، پُر صفا

28.35                          * هین غنیمت دان جوانی ای پسر                       سر فرود آور، بکن خشت و مدر

28.36                          پیش از آن كایام پیری در رسد                           گردنت بندد به حَبْلٌ مِنْ مَسَد

28.37                          خاك شوره گردد و ریزان و سست                      هرگز از شوره نبات خوش نرُست

28.38                          آب زور و آب شهوت منقطع                             او ز خویش و دیگران نامنتفع

28.39                          ابروان، چون پار دُم زیر آمده                            چشم را، نم آمده، تاری شده

28.40                          از تشنج، رو چو پشت سوسمار                          رفته نطق و طعم و دندانها ز كار

28.41                          * پشت دو تا گشته دل سست و طپان                   تن ضعیف و دست و پا چون ریسمان

28.42                          * بر سر ره  زادکم مرکوب سست                      غم قوی و دل تنک، تن نادُرُست

28.43                          * خانه ویران کار بی سامان شده                        دل ز افغان همچو نای انبان شده

28.44                          * عمر ضایع، سعی باطل، راه دور                    نفس کاهل، دل سیه، جان ناصبور

28.45                          * موی بر سر همچو برف، از بیم مرگ              جمله اعضا لرز لرزان همچو برگ

28.46                          روز بیگه ،لاشه لنگ و ره دراز                        كارگه ویران، عمل رفته ز ساز

28.47                          بیخهای خوی بَد محكم شده                                قوتِ بر كندن آن، كم شده

28.48                          همچو آن شخص درشت خوش سخن                   در میان ره نشاند او خار بن

 

29. فرمودن والی آن مرد را كه آن خار بُن را كه نشانده ای بر سر راه  بر كن

29.1                                 ره گذریانش ملامت گر شدند                             بس بگفتندش:  ِبكن این را، نكند

29.2                                 هر دمی آن خار بُن افزون شدی                         پای خلق از زخم آن پر خون شدی

29.3                                 جامه های خلق بدریدی ز خار                           پای درویشان بخستی زار زار

29.4                                 * چونکه حاکم را خبر شد زین حدیث                  یافت آگاهی ز فعل آن خبیث

29.5                                 چون به جد حاكم بدو گفت: این بكن                     گفت: آری، بر كنم روزیش من

29.6                                 مدتی فردا و فردا وعده داد                               شد درخت خار او محكم نهاد

29.7                                 گفت روزی حاكمش: ای وعده كژ                      پیش آ، در كار ما واپس مغژ

29.8                                 گفت: الایام یا عم بیننا                                      گفت: عجل لا تماطل دیننا

29.9                                 تو كه می گویی كه فردا، این بدان                       كه به هر روزی كه می آید زمان

29.10                          آن درخت بد، جوان تر می شود                         وین َكننده پیر و مضطر می شود

29.11                          خار بن در قوّت و برخاستن                              خار َكن در سستی و در كاستن

29.12                          خار بُن هر روز و هر دم سبز و تر                    خار كن هر روز، زار و خشكتر

29.13                          او جوانتر می شود، تو پیرتر                             زود باش و روزگار خود مبر

29.14                          خار بن دان هر یكی خوی بدت                          بارها در پای خار آخر زدت

29.15                          * بارها از فعل بد نادم شدی                              بر سر راه ندامت آمدی

29.16                          بارها از خوی خود خسته شدی                          حس نداری، سخت بی حس آمدی

29.17                          گر ز خسته گشتن دیگر كسان                            كه ز ُخلق زشت تو هست آن رسان

29.18                          غافلی، باری ز زخم خود نه ای                         تو عذاب خویش و هم بیگانه ای

29.19                          یا تبر بردار و مردانه بزن                                تو علی وار این در خیبر بكن

29.20                          * ورنه چون صدیق و فاروق مهین                    هین طریق دیگران را برگزین

29.21                          یا به گلبُن وصل كن این خار را                         وصل كن با نار، نور یار را

29.22                          تا كه نور او ُكشد نار تو را                               وصل او گلبن ُكند خار تو را

29.23                          تو مثال دوزخی او مومن است                           ُكشتن آتش به مومن ممكن است

29.24                          مصطفی فرمود از گفت جحیم                           كاو به مومن لابه گر گردد ز بیم

29.25                          گویدش بگذر ز من ای شاه زود                         هین كه نورت سوز نارم را ربود

29.26                          پس هلاك نار، نور مومن است                          زانكه بی ضد، دفع ضد لا یمكن است

29.27                          نار، ضد نور باشد روز عدل                             كان ز قهر انگیخته شد، این ز فضل

29.28                          گر همی خواهی تو دفع شر نار                          آب رحمت بر دل آتش گمار

29.29                          چشمۀ آن آب رحمت مومن است                         آب حیوان روح پاك محسن است

29.30                          پس گریزان است نفس تو از او                          زانكه تو از آتشی، او زآب جو

29.31                          زآب، آتش، زآن گریزان می شود                       كاتشش از آب ویران می شود

29.32                          حس و فكر تو همه از آتش است                         حس شیخ و فكر او نور خوش است

29.33                          آب نور او چو برآتش چكد                                چك چك از آتش برآید، برجهد

29.34                          چون كند چك چك تو گویش، مرگ و درد             تا شود این دوزخ نفس تو سرد

29.35                          تا نسوزد او گلستان تو را                                 پشت نکند، عدل و احسان تو را

29.36                          * یک شرر از وی هزاران گلستان                     از یکی نه نام ماند نه نشان

29.37                          بعد از آن چیزی كه كاری بردهد                        لاله و نسرین و سیسنبردهد

29.38                          باز پهنا میرویم از راه راست                             باز گرد ای خواجه، راه ما كجاست؟

29.39                          اندر آن تقریر بودیم ای خسور                           كه خرت لنگ است و منزل دور دور

29.40                          * بار تو باشد گران، در راه چاه                         کج مرو، رو راست، اندر شاهراه

29.41                          * سال شصت آمد که در شستت کشد                   راه دریا گیر تا یابی رشد

29.42                          * آنکه عاقل بود در دریا رسید                          شد خلاص از دام و از آتش رهید

29.43                          * چونکه بیگه گشت و آن فرصت گذشت             مُرده گرد و، رو سوی دریا ز دشت

29.44                          * ورنه در تابه شوی بریان بسی                        اینچنین هرگز کند بر خود کسی؟

29.45                          حال آن سه ماهی و آن جویبار                           گفته شد اینجا برای اعتبار

29.46                          فانتبه ثم اعتبر ثم انتصب                                  واستعن بالله ثم اجهد تصب

29.47                          سال بی گه گشت، وقت كشت نی                        جز سیه رویی و فعل زشت نی

29.48                          كرم در بیخ درخت تن فتاد                                بایدش بر كند و بر آتش نهاد

29.49                          هین و هین، ای راه رو، بی گاه شد                     آفتاب عمر سوی چاه شد

29.50                          این دو روزك را كه زورت هست زود                پرّ افشانی بكن، از راه جود

29.51                          * این قدر تخمی كه ماندستت، بکار                    تا در آخر بینی آنرا برگ و بار

29.52                          این قدر عمری که ماندستت، بباز                       تا بروید زین دو دم، عمر دراز

29.53                          تا نمردست این چراغ با گهر                             هین فتیله اش ساز و روغن زودتر

29.54                          هین مگو فردا، كه فرداها گذشت                        تا به كلی نگذرد ایام كِشت

 

30. در بیان معنی فی التاخیر آفات

30.1                                 پند من بشنو، كه تن، بند قویست                         كهنه بیرون كن، گرت میل نویست

30.2                                 لب ببند و كف پُر زر بر گشا                             بخل تن بگذار و پیش آور سخا

30.3                                 ترك شهوتها و لذتها سخاست                             هر كه در شهوت فرو شد، برنخاست

30.4                                 این سخا، شاخیست از سرو بهشت                      وای او، كز كف چنین شاخی بهشت

30.5                                 عروة الوثقی است این ترك هوا                          بركشد این شاخ، جان را بر سما

30.6                                 تا برد شاخ سخا، ای خوب كیش                         مر تو را بالا، كشان تا اصل خویش

30.7                                 یوسف حسنی تو، این عالم چو چاه                      وین رَسَن صبر است، بر امر اله

30.8                                 یوسفا آمد رسن درزن دو دست                          از رسن غافل مشو، بیگه شدست

30.9                                 حمد لله، كین رسن آویختند                                 فضل و رحمت را بهم آمیختند

30.10                          * در رسن زن دست وبیرون رو ز چاه               تا ببینی بارگاه پادشاه

30.11                          تا ببینی عالم جان جدید                                     عالمی بس آشكارا، ناپدید

30.12                          این جهان نیست، چون هستان شده                       و آن جهان هست، بس پنهان شده

30.13                          خاك بر باد است و بازی می كند                        كژنمائی، پرده سازی می كند

30.14                          خاك همچون آلتی در دست باد                           باد را دان عالی و عالی نژاد

30.15                          چشم خاكی را به خاك افتد نظر                          بادبین، چشمی بود نوعی دگر

30.16                          اینكه بر كار است، بی كار است و پوست             وانكه پنهان است، مغز و اصل اوست

30.17                          اسب داند اسب را، كاو هست یار                        هم سواری داند احوال سوار

30.18                          چشم حس اسب است و نور حق، سوار                بی سوار این اسب خود ناید بكار

30.19                          پس ادب كن اسب را از خوی بد                         ور نه پیش شاه باشد اسب رد

30.20                          چشم اسب از چشم شه رهبر بود                         چشم او بی چشم شه مضطر بود

30.21                          چشم اسبان جز گیاه و جز چرا                           هر كجا خوانی، بگوید نی، چرا؟

30.22                          نور حق بر نور حس راكب شود                        آنگهی جان سوی حق راغب شود

30.23                          اسب بی راكب، چه داند رسم راه؟                      شاه باید تا بداند شاه راه

30.24                          سوی حسی رو كه نورش راكب است                  حسّ را آن نور نیكو صاحب است

30.25                          نور حس را نور حق تزیین بود                          معنی نُورٌ عَلی  نُورٍ این بود

30.26                          نور حسی می كشد سوی ثری                            نور حقش می برد سوی علی

30.27                          ز انكه محسوسات دونتر عالمی است                   نور حق دریا و حس چون شبنمی است

30.28                          لیك پیدا نیست آن راكب  ِبرو                             جز به آثار و به گفتار نكو

30.29                          نور حسی كاو غلیظ است و گران                       هست پنهان در سواد دیده گان

30.30                          چونكه نور حس نمی بینی ز چشم                       چون ببینی نور آن دنیی ز چشم؟

30.31                          نور حس با این غلیظی مُختفی ست                     چون خفی نبود ضیایی كان صفی ست؟

30.32                          این جهان چون خس به دست باد غیب                  عاجزی پیشه گرفت از داد غیب

30.33                          * گه به بحرش میبرد، گاهیش بَر                       گاه خشکش میکند، گاهیش َتر

30.34                          دست پنهان و قلم بین خط گزار                          اسب در جولان و ناپیدا سوار

30.35                          گه بلندش می كند گاهیش پست                           گه درستش میكند، گاهی شكست

30.36                          گه یمینش می برد گاهی یسار                            گه گلستانش كند، گاهیش خار

30.37                          تیر پران بین و ناپیدا كمان                                جانها پیدا و پنهان جان جان

30.38                          تیر را مشكن كه این تیر شهی ست                      تیر پرتابی، ز شصت آگهی ست

30.39                          ما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ گفت حق                               كار حق بر كارها دارد سبق

30.40                          خشم خود بشكن، تو مشكن تیر را                       چشم خشمت خون نماید شیر را

30.41                          بوسه ده بر تیر و پیش شاه بَر                            تیر خون آلوده از خون تو َتر

30.42                          آنچه پیدا، عاجز و پست و زبون                         و آنچه ناپیدا، چنان تند و حرون

30.43                          ما شكاریم، این چنین دامی كراست؟                    گوی چوگانیم، چوگانی كجاست؟

30.44                          می درد، می دوزد، این خیاط كو؟                      می دمد می سوزد، این نفاط كو؟

30.45                          ساعتی كافر كند صدیق را                                ساعتی زاهد كند زندیق را

30.46                          زانكه مخلِص در خطر باشد مدام                        تا ز خود خالص نگردد او تمام

30.47                          زانكه در راهست و رهزن بیحد است                  آن رهد كاو در امان ایزد است

30.48                          آینۀ خالص نگشت، او مخلِص است                    مرغ را نگرفته است، او مقنص است

30.49                          چونكه مخلـَص گشت، مخلـَص باز رست              در مقام امن رفت و، بُرد دست

30.50                          هیچ آیینه دگر آهن نشد                                     هیچ نانی گندم خرمن نشد

30.51                          هیچ انگوری دگر غوره نشد                              هیچ میوۀ پخته با كوره نشد

30.52                          پخته گرد و از تغیر دور شو                              رو چو برهان محقق نور شو

30.53                          چون ز خود رستی همه برهان شدی                   چونكه گفتی: بنده ام، سلطان شدی

30.54                          ور عیان خواهی صلاح الدین نمود                     دیده ها را كرد بینا و گشود

30.55                          فقر را از چشم و از سیمای او                           دید هر چشمی كه دارد نور هو

30.56                          شیخ فعال است، بی آلت چو حق                         با مریدان داده بی گفتی سبق

30.57                          دل به دست او چو موم نرم رام                          ُمهر او گه ننگ سازد، گاه نام

30.58                          مُهر مومش حاكی انگشتریست                           باز آن نقش نگین، حاكی كیست؟

30.59                          حاكی اندیشۀ آن زرگر است                              سلسلۀ هر حلقه، اندر دیگر است

30.60                          این صدا در كوه دلها، بانگ كیست؟                    گه پُر است از بانگ، این ُكه، گه تهیست

30.61                          هر كجا هست، او حكیم است، اوستاد                   بانگ او، زین كوه دل، خالی مباد

30.62                          هست ُكه، كاوا مُثنا می كند                                هست ُكه، كآواز صد تا می كند

30.63                          می زهاند كوه از آن آواز و قال                         صد هزاران چشمۀ آب زلال

30.64                          چون ز ُكوه، آن لطف بیرون می شود                  آبهای چشمه ها خون می شود

30.65                          ز آن شهنشاه همایون، نعل بود                           كه سراسر طور سینا، لعل بود

30.66                          جان پذیرفت و خِرَد، اجزای كوه                        ما كم از سنگیم، آخر ای گروه

30.67                          نه ز جان یك چشمه جوشان می شود                   نه بدن از سبز پوشان می شود

30.68                          نه صدای بانگ مشتاقی در او                           نه صفای جرعۀ ساقی در او

30.69                          كو حمیت؟ تا ز تیشه و ز كلند                            این چنین ُكه را بكلی بر كنند

30.70                          بو كه بر اجزای او تابد مهی                              بو كه در وی تاب مه یابد رهی

30.71                          چون قیامت كوهها را بر كند                             پس قیامت، این كرم كی می كند؟

30.72                          این قیامت ز آن قیامت كی كم است؟                    آن قیامت زخم و این چون مرهم است

30.73                          هر كه دید این مرهم، از زخم ایمن است               هر بدی، كاین حسن دید، او محسن است

30.74                          ای خنك زشتی كه خوبش شد حریف                    و ای ُگل رویی كه جفتش شد خریف

30.75                          نان مُرده چون حریف جان شود                         زنده گردد نان و عین آن شود

30.76                          هیزم تیره حریف نار شد                                  تیرگی رفت و همه انوار شد

30.77                          در نمكسار ار َخر مُرده فتاد                              آن خری و مُردگی یكسو نهاد

30.78                          َصبغة الله هست رنگ خُم هو                             پیسها یك رنگ گردد اندر او

30.79                          چون در آن ُخم افتد و گوئیش ُقم                         از طرب گوید منم ُخم، لا تلمُ

30.80                          آن منم ُخم، خود انا الحق گفتن است                     رنگ آتش دارد، الا آهن است

30.81                          رنگ آهن محو رنگ آتش است                         ز آتشی میلافد و خامش وَش است

30.82                          چون به سرخی گشت همچون زر كان                 پس انا النار است لافش بی زبان

30.83                          شد ز رنگ و طبع ِ آتش مُحتشم                          گوید او من آتشم، من آتشم

30.84                          آتشم من، گر ترا شك است و ظن                        آزمون كن دست را بر من بزن

30.85                          آتشم من، بر تو گر شد مشتبهِ                             روی خود بر روی من، یك دم بنه

30.86                          آدمی چون نور گیرد از خدا                              هست مسجود ملایك ز اجتبا

30.87                          نیز مسجود كسی كاو چون ملك                          رسته باشد جانش از طغیان و شك

30.88                          آتش چه؟ آهن چه؟ لب ببند                                ریش تشبیه و مشبه را بخند

30.89                          پای در دریا منه، كم گو از آن                            بر لب دریا خمش كن، لب گزان

30.90                          گر چه صد چون من ندارد تاب بحر                    لیك می نشكیبم از غرقاب بحر

30.91                          جان و عقل من فدای بحر باد                             خونبهای عقل و جان این بحر داد

30.92                          تا كه پایم میرود رانم در او                               چون نماند پا، چو بطانم در او

30.93                          بی ادبِ حاضر، ز غایب خوشتر است                 حلقه گر چه كژ بود، نی بر در است؟

30.94                          ای تن آلوده، به گرد حوض گرد                         پاك كی گردد برون حوض مرد؟

30.95                          پاك، كاو از حوض مهجور اوفتاد                       او ز طهر خویش هم دور اوفتاد

30.96                          پاكی این حوض بی پایان بود                            پاكی اجسام كم میزان بود

30.97                          زانكه دل حوضی است، لیكن در كمین                 سوی دریا راه پنهان دارد این

30.98                          پاكی محدود تو، خواهد مدد                               ور نه اندر خرج كم گردد عدد

 

31. تمثیل در بیان خواندن آب، آلودگان رابپاکی

31.1                                 آب گفت آلوده را: در من شتاب                          گفت آلوده: كه دارم شرم از آب

31.2                                 گفت آب: این شرم بی من كی رود؟                     بی من این آلوده زایل كی شود؟

31.3                                 ز آب، هر آلوده، كاو پنهان شود                         الحیاء یمنع الإیمان بود

31.4                                 دل ز پایۀ حوض تن گلناك شد                            تن ز آب حوض دلها پاك شد

31.5                                 ِگرد پایۀ حوض دل َگرد ای پسر                        هان ز پایۀ حوض تن، میكن حذر

31.6                                 بحر تن بر بحر دل بر هم زنان                          در میانشان بَرْزَخٌ لا یبغیان

31.7                                 گر تو باشی راست، ور باشی تو كژ                    پیشتر می غژ بدو، واپس مغژ

31.8                                 پیش شاهان گر خطر باشد بجان                         لیك نشكیبند عالی همتان

31.9                                 شاه چون شیرین تر از شكر بود                         جان به شیرینی رود خوشتر بود

31.10                          ای ملامت گو، سلامت مر ترا                           ای سلامت جو، رها کن تو مرا

31.11                          جان من كوره ست و، با آتش خوش است             كوره را این بس، كه خانۀ آتش است

31.12                          همچو كوره عشق را سوزیدنیست                       هر كه او زین كور باشد، كودنیست

31.13                          برگ بی برگی ترا چون برگ شد                       جان باقی یافتی و، مرگ شد

31.14                          چون ز غم، شادیت افزودن گرفت                      روضۀ جانت ُگل و سوسن گرفت

31.15                          آنچه خوف دیگران، آن امن توست                      بط قوی از بحر و، مرغ خانه سست

31.16                          باز دیوانه شدم من ای طبیب                             باز سودائی شدم من ای حبیب

31.17                          حلقه های سلسلۀ تو ذو فنون                              هر یكی حلقه دهد دیگر جنون

31.18                          دادِ هر حلقه، فنونی دیگر است                          پس مرا هر دم جنونی دیگر است

31.19                          پس جنون باشد فنون، این شد مثل                       خاصه در زنجیر این میر اجل

31.20                          آنچنان دیوانگی بُگسست بند                              كه همه دیوانگان پندم دهند

 

32. آمدن دوستان به بیمارستان جهت پرسش ذو النون مصری

32.1                                 این چنین ذو النون مصری را فتاد                      كاندر او شور و جنونی نو بزاد

32.2                                 شور چندان شد كه تا فوق فلك                            میرسید از وی جگرها را نمك

32.3                                 هین منه تو شور خود، ای شوره خاك                  پهلوی شور خداوندان پاك

32.4                                 خلق را تاب جنون او نبود                                آتش او ریشهاشان می ربود

32.5                                 چونكه در ریش عوام آتش فتاد                           بند كردندش به زندان المراد

32.6                                 نیست امكان واكشیدن این لجام                           گر چه زین ره تنگ می آیند عام

32.7                                 دیده این شاهان ز عامه خوف جان                      كاین ُگرُه كورند و، شاهان بی نشان

32.8                                 چونكه حكم اندر كف رندان بود                          لاجرم ذو النون در زندان بود

32.9                                 یك سواره میرود شاه عظیم                               در كف طفلان، چنین ُدرّ  یتیم

32.10                          دُرّ چه؟ دریائی نهان در قطره ای                       آفتابی مخفی اندر ذره ای

32.11                          آفتابی خویش را ذره نمود                                 و اندك اندك روی خود را بر گشود

32.12                          جملۀ ذرات در وی محو شد                              عالم از وی مست گشت و صحو شد

32.13                          چون قلم در دست غداری بود                            لاجرم منصور بر داری بود

32.14                          چون سفیهان راست این كار و كیا                       لازم آمد یقْتُلُونَ الأنبیاء

32.15                          انبیا را گفته، قوم راه گم                                   از سفه، إِنَّا تَطَیرْنا بكم

32.16                          جهل ترسا بین، امان انگیخته                             ز آن خداوندی كه گشت آویخته

32.17                          چون به قول اوست مصلوب جهود                     پس مر او را امر كی تاند نمود؟

32.18                          چون دل آن شاه ز ایشان خون بود                      عصمت وَ أَنْتَ فِیهِمْ چون بود؟

32.19                          زر خالص را و زرگر را خطر                          باشد از قلاب خاین بیشتر

32.20                          یوسفان از رشك زشتان مخفیند                           كز عدو، خوبان در آتش می زیند

32.21                          یوسفان از مكر اخوان در چهند                          كز حسد، یوسف به گرگان می دهند

32.22                          از حسد بر یوسف مصری چه رفت؟                   این حسد اندر كمین گرگیست زفت

32.23                          لاجرم زین گرگ یعقوب حلیم                            داشت بر یوسف همیشه خوف و بیم

32.24                          گرگ ظاهر، ِگرد یوسف خود نگشت                  این حسد در فعل از گرگان گذشت

32.25                          رحم كرد این گرگ، و ز عذر لبق                      آمده كه إِنَّا ذَهَبْنا نستبق

32.26                          صد هزاران گرگ را این مكر نیست                   عاقبت رسوا شود این گرگ، بایست

32.27                          زانكه حشر حاسدان روز گزند                           بی گمان بر صورت گرگان كنند

32.28                          حشر پُر حرص خس مُردار خوار                       صورت خوكی بود، روز شمار

32.29                          زانیان را گند، اندام نهان                                  خمر خواران را بود، گند دهان

32.30                          گند مخفی كان به دلها میرسید                            گشت اندر حشر محسوس و پدید

32.31                          بیشه ای آمد وجود آدمی                                   بر حذر شو زین وجود، ار آدمی

32.32                          * ظاهر و باطن اگر باشد یکی                          نیست کس را در نجات او شکی

32.33                          در وجود ما هزاران گرگ و خوك                      صالح و ناصالح و خوب و خشوك

32.34                          حكم آن خو راست، كو غالبتر است                     چونكه زر بیش از مس آمد، آن زر است

32.35                          سیرتی كان بر وجودت غالب است                     هم بر آن تصویر حشرت واجب است

32.36                          ساعتی گرگی در آید در بشر                             ساعتی یوسف رُخی، همچون قمر

32.37                          میرود از سینه ها در سینه ها                             از ره پنهان، صلاح و كینه ها

32.38                          بلكه خود از آدمی در گاو و خر                         میرود دانائی و علم و هنر

32.39                          اسب سُُُُُكسك میشود رهوار و رام                        خرس ِ بازی،  میكند بر هم سلام

32.40                          رفت در سگ ز آدمی حرص و هوس                 یا شبان شد، یا شكاری، یا حرس

32.41                          در سگ اصحاب خوئی زان رُقود                      رفت، تا جویای رحمن گشته بود

32.42                          هر زمان در سینه نوعی سَر كند                         گاه دیو و گه ملك، گه دام و دد

32.43                          زآن عجب بیشه، كه هر شیر آگه است                 تا به دام سینه ها، پنهان ره است

32.44                          دزدئی كن، از دُر و مرجان جان                        ای كم از سگ، از درون عارفان

32.45                          چونكه دزدی، باری آن دُر لطیف                       چونكه حامل می شوی باری شریف

32.46                          * چونکه ذوالنون سوی زندان رفت شاد              بند بر پا، دست بر سر، ز افتقاد

32.47                          * دوستان از هر طرف بنهاده رو                       بهر پرسش سوی زندان نزد او

 

33. فهم كردن مریدان كه ذو النون دیوانه نیست و به قصد چنین كرده

33.1                                 دوستان در قصۀ ذو النون شدند                          سوی زندان و در آن رائی زدند

33.2                                 كاین مگر قاصد كند، یا حكمتی است                   او در این دین قبله ای و آیتیست

33.3                                 دور دور از عقل چون دریای او                        تا جنون باشد سفه فرمای او

33.4                                 حاش لله از كمال جاه او                                    كابر بیماری بپوشد ماه او

33.5                                 او ز شرّ عامه اندر خانه شد                              او ز ننگ عاقلان دیوانه شد

33.6                                 او ز عار عقل ُكندِ تن پرست                             قاصدا رفتست و دیوانه شدست

33.7                                 كه ببندم ای فتی وز ساز گاو                             بر سر و پشتم بزن، وین را مكاو

33.8                                 تا ز زخم لخت، یابم من حیات                            چون قتیل از گاو موسی، ای ثقات

33.9                                 تا ز زخم لخت گاوی خوش شوم                        همچو كشتۀ گاو موسی، گش شوم

33.10                          زنده شد كشته، ز زخم دُمّ گاو                            همچو مس از كیمیا شد زر ساو

33.11                          ُكشته بر جست و بگفت اسرار را                       وا نمود آن زمرۀ خون خوار را

33.12                          گفت روشن: كاین جماعت ُكشته اند                     تخم این آشوب ایشان کِشته اند

33.13                          چونكه ُكشته گردد این جسم گران                        زنده گردد هستی اسرار دان

33.14                          جان او بیند بهشت و نار را                               باز داند جملۀ اسرار را

33.15                          وا نماید خونیان دیو را                                     وا نماید دام خدعه و ریو را

33.16                          گاو كشتن هست از شرط طریق                         تا شود از زخم ُدمَّش جان مُفیق

33.17                          گاو نفس خویش را زوتر ِبُكش                           تا شود روح خفی زنده و ِبُهش

33.18                          * این سخن را مقطع و پایان مجو                       حال ذوالنون با مریدان بازگو

 

34. رجوع کردن به حكایت ذو النون با مریدان

34.1                                 چون رسیدند آن نفر نزدیك او                            بانگ بر زد، هی كیانید اتقوا

34.2                                 با ادب گفتند: ما از دوستان                               بهر پرسش آمدیم اینجا به جان

34.3                                 چونی ای دریای عقل ذو فنون                           این چه بهتان است بر عقلت، جنون؟

34.4                                 دودِ ُگلخن، كی رسد در آفتاب؟                           چون شود عنقا شكسته از غراب

34.5                                 وامگیر از ما، بیان كن این سخُن                        ما محبانیم، با ما این مكن

34.6                                 مر محبان را نشاید دور كرد                              یا به رو پوش و دغل مغرور كرد

34.7                                 * راز را اندر میان نِه با محب                           ایکه بحر علم و عقلی، استجب

34.8                                 راز را اندر میان آور شها                                 رو مكن در ابر پنهانی، مها

34.9                                 ما محب و صادق و دل خسته ایم                        در دو عالم دل به تو در بسته ایم

34.10                          * راز را از دوستان پنهان مکن                         در میان نه راز و قصد جان مکن

34.11                          * چونکه ذوالنون این سخن ز ایشان شنید             جز طریق امتحان مخلص ندید

34.12                          فحش آغازید و دشنام از گزاف                          گفت او دیوانگانه زی و قاف

34.13                          بر جهید و سنگ پران كرد و چوب                     جملگی بگریختند از بیم كوب

34.14                          قهقهه خندید و جنبانید سر                                 گفت: باد ریش این یاران نگر

34.15                          دوستان بین، كو نشان دوستان؟                          دوستان را رنج باشد همچو جان

34.16                          كی كران گیرد ز رنج دوست، دوست؟                 رنج مغز و، دوستی آن را چو پوست

34.17                          نی نشان دوستی شد سر خوشی                          در بلا و آفت و مِحنت كِشی

34.18                          * رنج بر خود گیر گر تو دوستی                       رو مگردان گر تو نیکو خوستی

34.19                          دوست همچون زر، بلا چون آتش است                زر خالص در دل آتش خوش است

 

35. امتحان كردن خواجۀ لقمان زیركی لقمان را

35.1                                 نی كه لقمان را كه بندۀ پاك بود؟                         روز و شب در بندگی چالاك بود؟

35.2                                 خواجه اش میداشتی در كار پیش                        بهترش دیدی ز فرزندان خویش

35.3                                 زانكه لقمان، گر چه بنده زاد بود                        خواجه بود و، از هوا آزاده بود

35.4                                 گفت شاهی شیخ را اندر سخن                            چیزی از بخشش ز من درخواست كن

35.5                                 گفت: ای شه، شرم ناید مر ترا                           كه چنین گویی مرا؟ زین برترآ

35.6                                 من دو بنده دارم و ایشان حقیر                           و آن دو بر تو حاكمانند و امیر

35.7                                 گفت شه: آن دو چه اند؟ این زلت است                 گفت: آن یك خشم و دیگر شهوت است

35.8                                 شاه آن دان كاو ز شاهی فارغ است                     بی مه و خورشید نورش بازغ است

35.9                                 مخزن آن دارد كه مخزن عار اوست                   هستی آن دارد كه هستی را عدوست

35.10                          خواجۀ لقمان، به ظاهر خواجه وش                     در حقیقت بنده، لقمان خواجه اش

35.11                          در جهان باژگونه زین بسیست                           در نظرشان گوهری كم از خسیست

35.12                          مر بیابان را مفازه نام شد                                 نام و رنگی عقلشان را دام شد

35.13                          یك ُگرُه را خود معرف، جامه است                     در قبا گویند كاو از عامه است

35.14                          یك ُگرُه را ظاهراً سالوس زهد                           نور باید تا بود جاسوس زهد

35.15                          نور باید پاك از تقلید و غول                              تا شناسد مرد را بی فعل و قول

35.16                          در رود در قلب او، از راه عقل                         نقد او بیند، نباشد بندِ َنقل

35.17                          بندگان خاص علام الغیوب                                در جهان جان جواسیس القلوب

35.18                          در درون دل در آید چون خیال                          پیششان مكشوف باشد ِسّر حال

35.19                          در تن گنجشك چه بود برگ و ساز؟                    كه شود پوشیده آن بر عقل باز

35.20                          آنكه واقف گشت بر اسرار هو                           ِسرّ مخلوقات چبود پیش او؟

35.21                          آنكه بر افلاك رفتارش بود                                بر زمین رفتن چه دشوارش بود؟

35.22                          در كف داود كاهن گشت موم                             موم چه بود در كف او؟ ای ظلوم

35.23                          بود لقمان بنده شكلی، خواجه ای                         بندگی بر ظاهرش دیباچه ای

35.24                          چون رود خواجه به جائی ناشناس                      بر غلام خویش پوشاند لباس

35.25                          او بپوشد جامه های آن غلام                              مر غلام خویش را سازد امام

35.26                          در پیش، چون بندگان در ره شود                       تا نباید زو كسی آگه شود

35.27                          گوید ای بنده، تو رو بر صدر شین                      من بگیرم كفش، چون بندۀ كمین

35.28                          تو درشتی كن مرا، دشنام ده                              مر مرا تو هیچ توقیری منه

35.29                          ترك خدمت، خدمت تو داشتم                             تا به غربت، تخم حیلت كاشتم

35.30                          خواجگان این بندگیها كرده اند                            تا گمان آید كه ایشان بَرده اند

35.31                          چشم پر بودند و سیر از خواجگی                       كارها را كرده اند آمادگی

35.32                          وین غلامان هوا بر عكس آن                             خویشتن بنموده خواجۀ عقل و جان

35.33                          آید از خواجه ره افكندگی                                  ناید از بنده بغیر بندگی

35.34                          پس از آن عالم، بدین عالم  ُچنان                         تعبیت ها هست بر عكس، این بدان

35.35                          خواجۀ لقمان از این حال نهان                            بود واقف، دیده بود از وی نشان

35.36                          راز میدانست، خوش میراند خر                         از برای مصلحت، آن راهبر

35.37                          مر ورا آزاد كردی از نخست                             لیك خشنودی لقمان را بجست

35.38                          زانكه لقمان را مراد این بود، تا                          كس نداند ِسّر آن شیر و فتی

35.39                          چه عجب گر ِسّر ز بَد پنهان كنی؟                       این عجب كه ِسّر ز خود پنهان كنی

35.40                          كار پنهان كن تو از چشمان  َخود                        تا بود كارت سلیم از چشم بد

35.41                          خویش را تسلیم كن، بردار مزد                          و انگه از خود بی ز خود چیزی بدزد

35.42                          می دهند افیون به مرد زخم مند                          تا كه پیكان از تنش بیرون كنند

35.43                          وقت مرگ، از رنج او را میدرند                        او بدان مشغول شد، جان میبرند

35.44                          چون به هر فكری كه دل خواهی سپرد                از تو چیزی در نهان خواهند برد

35.45                          هر چه اندیشی و تحصیلی كنی                           می درآید دزد زآن سو كایمنی

35.46                          پس بدان مشغول شو كان بهتر است                    تا ز تو چیزی برد كان کهتر است

35.47                          بار بازرگان چو در آب اوفتد                             کشتی مالش به غرقاب اوفتد

35.48                          دست اندر كالۀ بهتر زند                                   هر چه نازلتر بدریا افکند

35.49                          چون كه چیزی فوت خواهد شد در آب                 ترك كمتر گوی و بهتر را بیاب

35.50                          * نقد ایمان را بطاعت گوش دار                        تا ز روی حق نگردی شرمسار

35.51                          * چونکه نقدت را نگهداری کنی                        حرص و غفلت را برد دیو دنی

 

36. ظاهر شدن فضل و زیركی لقمان پیش امتحان كنندگان

36.1                                 * خواجۀ لقمان چو لقمان را شناخت                    بنده بود او را و با او عشق باخت

36.2                                 هر طعامی كاوریدندی به وی                            كس سوی لقمان فرستادی ز پی

36.3                                 تا كه لقمان دست سوی آن برد                           قاصدا تا خواجه پس خوردش خورد

36.4                                 سور او خوردی و شور انگیختی                        هر طعامی كو نخوردی ریختی

36.5                                 ور بخوردی بی دل و بی اشتها                          این بود پیوستگی بی منتها

36.6                                 خربزه آورده بودند ارمغان                               لیک غایب بود لقمان آن زمان

36.7                                 گفت خواجه با غلامی: کایفلان                           زود رو فرزند لقمان را بخوان

36.8                                 * چونکه لقمان آمد و پیشش نشست                     خواجه پس بگرفت سکینی بدست

36.9                                 چون ُبرید و داد او را یك بُرین                           همچو شِكر خوردش و چون انگبین

36.10                          از خوشی كه خورد، داد او را دوم                      تا رسید آن گرجها تا هفدهم

36.11                          ماند گرجی، گفت: این را من خورم                     تا چه شیرین خربزه ست، این بنگرم

36.12                          او چنین خوش میخورد كز ذوق او                     طبعها شد مشتهی و لقمه جو

36.13                          چون بخورد از تلخیش آتش فروخت                    هم زبان كرد آبله، هم حلق سوخت

36.14                          ساعتی بی خود شد از تلخی آن                          بعد از آن گفتش كه ای جان جهان

36.15                          نوش چون كردی تو چندین زهر را؟                   لطف چون انگاشتی این قهر را؟

36.16                          این چه صبر است این صبوری از چه روست؟     یا مگر پیش تو این جانت عدوست؟

36.17                          چون نیاوردی به حیلت حجتی؟                          كه مرا عذریست، بس كن ساعتی

36.18                          گفت من از دست نعمت بخش تو                        خورده ام چندان كه از شرمم دو ُتو

36.19                          شرمم آمد كه یكی تلخ از كفت                            می ننوشم، ای تو صاحب معرفت

36.20                          چون همه اجزایم از انعام تو                              رسته اند و غرق دانه و دام تو

36.21                          گر ز یك تلخی كنم فریاد و داد                           خاك صد ره بر سر اجزام باد

36.22                          لذت دست شكر بخشت که داشت                        اندر این بطیخ، تلخی كی گذاشت؟

36.23                          از محبت تلخها شیرین شود                               از محبت مسها زرین شود

36.24                          از محبت ُدردها صافی شود                              از محبت دردها شافی شود

36.25                          * از محبت خارها ُگل میشود                            وز محبت سرکه ها مُل میشود

36.26                          * از محبت دار تختی میشود                             وز محبت بار بُختی میشود

36.27                          * از محبت سِجن گلشن میشود                           بی محبت روضه گلخن میشود

36.28                          * از محبت نار نوری میشود                             وز محبت دیو حوری میشود

36.29                          * از محبت سنگ روغن میشود                         بی محبت موم آهن میشود

36.30                          * از محبت حُزن شادی میشود                           وز محبت غول هادی میشود

36.31                          * از محبت نیش نوشی میشود                           وز محبت شیر موشی میشود

36.32                          * از محبت سقم صحت میشود                           وز محبت قهر زحمت میشود

36.33                          از محبت مرده زنده می كنند                              وز محبت شاه بنده می شود

36.34                          این محبت هم نتیجۀ دانش است                          كی گزافه بر چنین تختی نشست؟

36.35                          دانش ناقص كجا این عشق زاد؟                         عشق زاید ناقص، اما بر جماد

36.36                          بر جمادی رنگ مطلوبی چو دید                        از صفیری بانگ محبوبی شنید

36.37                          دانش ناقص نداند فرق را                                 لاجرم خورشید داند برق را

36.38                          چونكه ملعون خواند ناقص را رسول                   بود در تاویل نقصان عقول

36.39                          زانكه ناقص تن بود مرحوم رحم                        نیست بر مرحوم لایق لعن و زخم

36.40                          نقص عقل است آنكه بد رنجوری است                 موجب لعنت سزای دوری است

36.41                          زانكه تكمیل خردها دور نیست                           لیك تكمیل بدن مقدور نیست

36.42                          كفر و فرعونی هر گبر عنید                              جمله از نقصان عقل آمد پدید

36.43                          بهر نقصان بدن آمد فرج                                   در نبی، كه ما علی الاعمی حرج

36.44                          برق آفل باشد و بس بی وفا                               آفل از باقی ندانی بی صفا

36.45                          برق خندد، بر كه می خندد؟ بگو                         بر كسی كه دل نهد بر نور او

36.46                          نورهای برق ببریده پی است                             آن چو لا شرقی و لا غربی كی است؟

36.47                          برق خود را یخطف الأبصار دان                       نور باقی را همه ابصار دان

36.48                          بر كف دریا فرس را راندن                               نامه را در نور برقی خواندن

36.49                          از حریصی، عاقبت نادیدن است                        بر دل و بر عقل خود خندیدن است

36.50                          عاقبت بین است عقل از خاصیت                       نفس باشد كاو نبیند عاقبت

36.51                          عقل كاو مغلوب نفس، او نفس شد                      مشتری مات زحل شد، نحس شد

36.52                          هم درین نحسی بگردان این نظر                        در كسی كه كرد نحست درنگر

36.53                          آن نظر كه بنگرد این جزر و مدّ                         او ز نحسی سوی سعدی نقب زد

36.54                          زآن همی گرداندت حالی به حال                        ضد به ضد پیدا كنان در انتقال

36.55                          * تا که از عسری نبینی خوفها                           کی ز یسری بار یابی لطفها ؟

36.56                          تا كه خوفت زاید از ذات الشمال                         لذت ذات الیمین یرجی الرجال

36.57                          تا دو پر باشی كه مرغ یك پره                           عاجز آید از پریدن یکسره

36.58                          یا  رها كن، تا نیایم در كلام                               یا بده دستور تا گویم تمام

36.59                          ور نه این خواهی نه آن، فرمان تو راست             كس چه داند مر ترا مقصد كجاست؟

36.60                          جان ابراهیم باید تا به نور                                 بیند اندر نار فردوس و قصور

36.61                          پایه پایه بر رود بر ماه و خور                           تا نماند همچو حلقه بند در

36.62                          چون خلیل از آسمان هفتمین                              بگذرد كه لا أُحِبُّ الآفلین

36.63                          این جهان تن غلط انداز شد                                جز مر آن را كاو ز شهوت باز شد

 

37. تتمۀ قصۀ حاسدان بر غلام خاص سلطان و حقیقت آن

37.1                                 قصۀ شاه و امیران و حسد                                بر غلام خاص و سلطان خرد

37.2                                 دور ماند از جر، جرار كلام                              باز باید گشت و كرد آن را تمام

37.3                                 باغبان ملك با اقبال و بخت                                چون درختی را نداند از درخت؟

37.4                                 آن درختی را كه تلخ و رد بود                           و آن درختی كه یكش هفصد بود

37.5                                 كی برابر دارد اندر مرتبت؟                              چون ببیندشان به چشم عاقبت

37.6                                 كان درختان را نهایت چیست بر                         گر چه یكسانند این دم در نظر

37.7                                 شیخ كاو ینظر بنور الله شد                                از نهایت وز نخست آگاه شد

37.8                                 چشم آخُر بین ببست از بهر حق                          چشم آخر بین گشاد اندر سبق

37.9                                 آن حسودان، بد درختان بوده اند                         تلخ گوهر، شور بختان بوده اند

37.10                          از حسد جوشان و كف می ریختند                       در نهانی مكر می انگیختند

37.11                          تا غلام خاص را گردن زنند                              بیخ او را از زمانه بر كنند

37.12                          چون شود فانی چو جانش شاه بود؟                     بیخ او در عصمت الله بود

37.13                          شاه از آن اسرار واقف آمده                               همچو بو بكر ربابی، تن زده

37.14                          در تماشای دل بد گوهران                                 می زدی خنبك بر آن كوزه گران

37.15                          مكر می سازند قومی حیله مند                            تا كه شه را در فقاعی افكنند

37.16                          پادشاهی بس عظیم و بی كران                           در فقاعی كی بگنجد ای خران؟

37.17                          از برای شاه دامی دوختند                                 آخر این تدبیر از او آموختند

37.18                          نحس، شاگردی كه با استاد خویش                      همسری آغازد و آید به پیش

37.19                          با كدام استاد، استاد جهان                                  پیش او یكسان و هویدا و نهان

37.20                          چشم او ینظر بنور الله شده                                پرده های جهل را خارق بده

37.21                          از دل سوراخ چون كهنه گلیم                             پرده ای بندد به پیش آن حكیم

37.22                          پرده می خندد بر او با صد دهان                        هر دهانی گشته اشكافی بر آن

37.23                          گوید آن استاد مر شاگرد را                               ای كم از سگ، نیستت با من وفا

37.24                          خود مرا استا مگیر آهن گسل                             همچو خود شاگرد گیر و كوردل

37.25                          نه از منت یاری است در جان و روان؟               بی منت آبی نمی گردد روان

37.26                          پس دل من كارگاه بخت توست                           چه شكنی این كارگاه ای نادرست

37.27                          گویی اش پنهان زنم آتش زنه                             نی به قلب، از قلب باشد روزنه

37.28                          آخر از روزن ببیند فكر تو                                دل گواهی می دهد زین ذكر تو

37.29                          لیک در رویت نمالد از كرم                              هر چه گویی خندد و گوید نعم

37.30                          او نمی خندد ز ذوق مالشت                               او همی خندد بر آن اسگالشت

37.31                          پس خداعی را خداعی شد جزا                           كاسه زن، كوزه بخور، اینك سزا

37.32                          گر بدی با تو ورا خندۀ رضا                             صد هزاران گل شكفتی مر ترا

37.33                          چون دل او در رضا آرد عمل                           آفتابی دان كه آید در حمل

37.34                          زو بخندد هم نهار و هم بهار                             در هم آمیزد شكوفه و سبزه زار

37.35                          چون ندانی تو خزان را از بهار                          چون بدانی رمز خنده در ثمار؟

37.36                          صد هزاران بلبل و قمری نوا                            افكنند اندر جهان بی نوا

37.37                          چون كه برگ روح خود زرد و سیاه                   می نبینی، چون بدانی خشم شاه؟

37.38                          آفتاب شاه در برج عتاب                                   می كند روها سیه همچون كتاب

37.39                          آن عطارد را ورقها جان ماست                         آن سپیدی، و آن سیه، میزان ماست

37.40                          باز منشوری نویسد سرخ و سبز                         تا رهند ارواح از سودا و عجز

37.41                          سرخ و سبز افتاد نسخ نو بهار                           چون خط قوس و قزح در اعتبار

37.42                          * اندر این معنی شنو تو قصه ای                       تا بیابی از معانی حصه ای

 

38. عكس تعظیم پیغام سلیمان (ع) در دل بلقیس از صورت حقیر هدهد

38.1                                 رحمت صد تو بر آن بلقیس باد                          كه خدایش عقل صد مرده بداد

38.2                                 هدهدی نامه بیاورد و نشان                               از سلیمان چند حرفی با بیان

38.3                                 خواند او آن نكتهای با شمول                             با حقارت ننگرید اندر رسول

38.4                                 چشم هدهد دید و جان عنقاش دید                        حس چو كفی دید و دل دریاش دید

38.5                                 عقل با حس زین طلسمات دو رنگ                     چون محمد با ابو جهلان به جنگ

38.6                                 كافران دیدند احمد را بشر                                 چون ندیدند از وی انْشَقَّ القمر

38.7                                 خاك زن در دیدۀ حس بین خویش                        دیدۀ حس، دشمن عقل است و كیش

38.8                                 دیدۀ حس را خدا اعماش خواند                           بت پرستش گفت و ضد ماش خواند

38.9                                 زانكه او كف دید و دریا را ندید                         زانكه حالی دید و فردا را ندید

38.10                          خواجۀ فردا و حالی پیش او                              او نمی بیند ز گنجی یک تسو

38.11                          ذره ای ز آن آفتاب آرد پیام                               آفتاب آن ذره را گردد غلام

38.12                          قطره ای كز بحر وحدت شد سفیر                       هفت بحر آن قطره را باشد اسیر

38.13                          گر كف خاكی شود چالاك او                             پیش خاكش سر نهد افلاك او

38.14                          خاك آدم چونكه شد چالاك حق                           پیش خاكش سر نهند املاك حق

38.15                          السَّماءُ انْشَقَّتْ آخر از چه بود؟                           از یكی چشمی كه خاكی بر گشود

38.16                          خاك از دُردی نشیند زیر آب                             خاك بین كز عرش بگذشت از شتاب

38.17                          آن لطافت پس بدان كز آب نیست                        جز عطای مبدع وهاب نیست

38.18                          گر كند سفلی، هوا و نار را                               ور ز ُگل او بگذراند خار را

38.19                          حاكم است و یفْعَلُ الله ما یشاء                            كاو ز عین درد انگیزد دوا

38.20                          گر هوا و نار را سفلی كند                                تیرگی و دُردی و ثقلی كند

38.21                          ور زمین و آب را علوی كند                             راه گردون را بپا مطوی كند

38.22                          * نیست کس را زهره تا گوید، که چون؟              بس جگرها کاندر این ره گشت خون

38.23                          پس یقین شد كه تُعِزُّ مَنْ تشاء                             خاكیی را گفت پرها بر گشا

38.24                          آتشی را گفت، رو ابلیس شو                              زیر هفتم خاك با تلبیس شو

38.25                          آدم خاكی، بُرو تو بر سما                                 ای بلیس آتشی، رو تا ثری

38.26                          چار طبع و علت اولی نی ام                              در تصرف دائما من باقی ام

38.27                          كار من بی علت است و مستقیم                          نیست تقدیرم به علت، ای سقیم

38.28                          عادت خود را بگردانم به وقت                           این غبار از پیش بنشانم به وقت

38.29                          بحر را گویم كه هین پُر نار شو                          گویم آتش را كه رو گلزار شو

38.30                          كوه را گویم سبك شو همچو پشم                         چرخ را گویم فرو رو پیش چشم

38.31                          گویم ای خورشید مقرون شو به ماه                     هر دو را سازم چو دو ابر سیاه

38.32                          چشمۀ خورشید را سازیم خشك                           چشمۀ خون را به فن سازیم مشك

38.33                          آفتاب و مه چو دو گاو سیاه                               یوغ بر گردن ببنددشان اله

 

39. انكار فلسفی در آیه إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً

39.1                                 مقرئی می خواند از روی كتاب                         ماؤُكُمْ غَوْراً ز چشمه، بندم آب

39.2                                 آب را در غورها پنهان كنم                               چشمه ها را خشك و خشكستان كنم

39.3                                 آب را در چشمه كه آرد دگر؟                            جز من بی مثل با فضل و خطر

39.4                                 فلسفی منطقی مستهان                                      میگذشت از سوی مكتب آن زمان

39.5                                 چون كه بشنید آیت او، از ناپسند                         گفت آریم آب را ما با كلند

39.6                                 ما بزخم بیل و تیزی تبر                                   آب را آریم از پستی ز بر

39.7                                 شب بخفت و دید او یك شیر مرد                        زد طپانچه هر دو چشمش كور كرد

39.8                                 گفت زین دو چشمۀ چشم، ای شقی                      با تبر نوری بر آر، ار صادقی؟

39.9                                 روز بر جست و دو چشم كور دید                       نور فایض از دو چشمش ناپدید

39.10                          گر بنالیدی و مستغفر شدی                                نور رفته از كرم ظاهر شدی

39.11                          لیك استغفار هم در دست نیست                          ذوق توبه، نقل هر سر مست نیست

39.12                          زشتی اعمال و شومی جحود                             راه توبه بر دل او بسته بود

39.13                          دل به سختی همچو روی سنگ گشت                  چون شكافد توبه آن را بهر َكشت

39.14                          چون شعیبی كو؟ كه تا او از دعا                        بهر ِكشتن خاك سازد كوه را

39.15                          از نیاز و اعتقاد آن خلیل                                  گشت ممكن امر صعب و مستحیل

39.16                          یا به دریوزۀ مقوقس، از رسول                         سنگ لاخی مزرعی شد، با اصول

39.17                          همچنین بر عكس، آن انكار مرد                         مس كند زر را و، صلحی را نبرد

39.18                          كهربای مسخ آمد این دغا                                  خاك قابل را كند سنگ و حصا

39.19                          هر دلی را سجده هم دستور نیست                       مزد رحمت قسم هر مزدور نیست

39.20                          هین بپشتی آن مكن جرم و گناه                           كه كنم توبه، در آیم در پناه

39.21                          می بباید تاب و آبی توبه را                               شرط شد برق و سحابی توبه را

39.22                          آتش و آبی بباید میوه را                                    واجب آمد ابر و برق این شیوه را

39.23                          تا نباشد برق دل و ابر دو چشم                           كی نشیند آتش تهدید و خشم؟

39.24                          * تا نباشد گریۀ ابر از مطر                              تا نباشد خندۀ برق، ای پسر

39.25                          كی بروید سبزۀ ذوق وصال؟                             كی بجوشد چشمه ها ز آب زلال؟

39.26                          كی گلستان راز گوید با چمن؟                            كی بنفشه عهد بندد با سمن؟

39.27                          كی چناری كف گشاید در دعا؟                           كی درختی سر فشاند در هوا؟

39.28                          كی شكوفه آستین پر نثار                                  بر فشاندن گیرد ایام بهار؟

39.29                          كی فروزد لاله را رخ همچو خون؟                     كی گل از كیسه بر آرد زر برون؟

39.30                          كی بیاید بلبل و گل بو كند؟                                كی چو طالب فاخته كوكو كند؟

39.31                          كی بگوید لكلك آن لك لك به جان؟                       لك چه باشد؟ ملك لک، ای مستعان

39.32                          كی نماید خاك اسرار ضمیر؟                             كی شود چون آسمان بستان منیر؟

39.33                          از كجا آورده اند این حله ها؟                             من كریم، من رحیم، كلها

39.34                          آن لطافتها نشان شاهدی است                            آن نشان پای مرد عابدی است

39.35                          آن شود شاد از نشان، كاو دید شاه                       چون ندید او را، نباشد انتباه

39.36                          روح آن كس كاو به هنگام أَ لَسْتُ                       دید رب خویش و شد بی خویش و مست

39.37                          او شناسد بوی می، كاو می بخَورد                      چون نخورد او می، چه داند بوی كرد؟

39.38                          زانكه حكمت همچو ناقۀ ضاله است                    همچو دلالان شهان را داله است

39.39                          تو ببینی خواب در یك خوش لقا                         كاو دهد وعده و نشانی مر ترا

39.40                          كه مراد تو شود اینك نشان                                كه بپیش آید ترا فردا فلان

39.41                          یك نشانی آن كه او باشد سوار                            یك نشانی كه ترا گیرد كنار

39.42                          یك نشانی كه بخندد پیش تو                               یك نشان كه دست بندد پیش تو

39.43                          یك نشانی اینکه این خواب از هوس                    چون شود فردا نگویی پیش كس

39.44                          زان نشان با والد یحیی بگفت                             كه نیایی تا سه روز اصلا به گفت

39.45                          تا سه شب خامش كن این نیك و بدت                   این نشان باشد كه یحیی آیدت

39.46                          دم مزن سه روز از این ای نیک خو                   كاین سكوت است آیت مقصود تو

39.47                          هین میاور این نشان را تو به گفت                      وین سخن را دار اندر دل نهفت

39.48                          این نشانها گویدش همچون شكر                          این چه باشد؟ صد نشانهای دگر

39.49                          این نشان ِ آن بُوَد، كان ملك و جاه                       كه همی جویی بیابی از اله

39.50                          آن كه می گریی به شبهای دراز                         و انكه می سوزی سحرگه در نیاز

39.51                          آن كه بی آن روز تو تاریك شد                           همچو دوكی گردنت باریك شد

39.52                          وآنکه دادی وآنچه داری، در زكات                    چون زكات پاك بازان رختهات

39.53                          رختها دادی و خواب و رنگ رو                       سر فدا كردی و گشتی همچو مو

39.54                          چند در آتش نشستی همچو عود                          چند پیش تیغ رفتی همچو خود

39.55                          زین چنین بی چارگیها صد هزار                        خوی عشاق است و ناید در شمار

39.56                          * چونکه اندر خواب دیدی حالها                        آنکه بودی آرزویش سالها

39.57                          چون كه شب این خواب دیدی روز شد                 از امید آن دلت پیروز شد

39.58                          چشم گردان كرده ای بر چپ و راست                 كان نشان و آن علامتها كجاست ؟

39.59                          بر مثال برگ می لرزی، كه وای                       گر رود روز و نشان ناید به جای

39.60                          می دوی در كوی و بازار و سرا                        چون كسی كاو گم كند گوساله را

39.61                          خواجه، خیر است این دوادو، چیستت؟                گم شده اینجا كه داری كیستت؟

39.62                          گویی اش خیر است لیكن خیر من                       كس نشاید كه بداند غیر من

39.63                          گر بگویم یك نشانم، فوت شد                             چون نشان شد فوت، وقت موت شد

39.64                          بنگری در روی هر مرد سوار                          گویدت منگر مرا دیوانه وار

39.65                          گویی اش من صاحبی گم كرده ام                       رو به جُستجوی او آورده ام

39.66                          دولتت پاینده بادا ای سوار                                رحم كن بر عاشقان معذور دار

39.67                          چون طلب كردی به جد، آمد نظر                       جد خطا نكند، چنین آمد خبر

39.68                          ناگهان آمد سواری نیك بخت                              پس گرفت اندر كنارت، سخت سخت

39.69                          تو شدی بی هوش و افتادی به طاق                     بی خبر گفت، اینت سالوس و نفاق

39.70                          او چه می بیند در او، این شور چیست؟                او نداند كان نشان وصل كیست

39.71                          این نشان در حق او باشد كه دید                         آن دگر را، كی نشان آید پدید؟

39.72                          هر زمان كز وی نشانی می رسد                        شخص را جانی به جانی میرسید

39.73                          ماهی آواره  را پیش آمد آب                              این نشانها تِلْكَ آیاتُ الكتاب

39.74                          پس نشانیها كه اندر انبیاست                              خاص آن جان را بود كاو آشناست

39.75                          این سخن ناقص بماند و بی قرار                        دل ندارم، بی دلم، معذور دار

39.76                          ذره ها را كی تواند كس شمرد                           خاصه آن، كاو عشق از وی عقل برد

39.77                          می شمارم برگهای باغ را                                 می شمارم بانگ كبك و زاغ را

39.78                          در شمار اندر نیاید لیك من                                می شمارم بهر رشد ممتحن

39.79                          نحس كیوان یا كه سعد مشتری                           ناید اندر حصر، گر چه بشمری

39.80                          لیك هم بعضی از این هر دو اثر                         شرح باید كرد بهر نفع و ضر

39.81                          تا شود معلوم آثار قضا                                     شمه ای مر اهل سعد و نحس را

39.82                          طالع ِ آن كس كه باشد مشتری                            شاد گردد از نشاط و سروری

39.83                          وانكه را طالع زحل از هر شرور                       احتیاطش لازم آید در امور

39.84                          گر نگویم آن زحل استاره را                              ز آتشش سوزد مر آن بی چاره را

39.85                          * بس کن ای بیهوده تا زان آفتاب                       آتشی ناید به یکباره بتاب

39.86                          * از کواکب در سپهر بی کران                          در دمی نی نور ماند نی نشان

39.87                          * آنچه بر دارد، بدان مشغول شو                       وز دگر گفتارها معزول شو

39.88                          * جنبش اختر نیاید جز عقیم                              بر ندارد جز که آن لطف عمیم

39.89                          اذْكُرُوا الله، شاه ما دستور داد                             اندر آتش دید ما را، نور داد

39.90                          گفت اگر چه پاكم از ذكر شما                            نیست لایق مر مرا تصویرها

39.91                          لیك هرگز مست تصویر و خیال                         در نیابد ذات ما را بی مثال

39.92                          ذكر جسمانه خیال ناقص است                           وصف شاهانه از آنها خالص است

39.93                          شاه را گوید كسی جولاه نیست                           این چه مدح است؟ این مگر آگاه نیست

 

40. مناجات کردن شبان با حق تعالی در عهد موسی علیه السلام

40.1                                 دید موسی یك شبانی را به راه                            كاو همی گفت ای کریم و ای اله

40.2                                 تو كجائی تا شوم من چاكرت؟                            چارقت دوزم كنم شانه سرت

40.3                                 * ای خدای من فدایت جان من                           جمله فرزندان و خان و مان من

40.4                                 * تو کجائی تا که خدمتها کنم؟                           جامه ات را دوزم و بخیه زنم

40.5                                 جامه ات شویم شپشهایت كشم                            شیر پیشت آورم ای محتشم

40.6                                 * ور تو را بیمارئی آید به پیش                          من تو را غمخوار باشم همچو خویش

40.7                                 دستكت بوسم بمالم پایكت                                  وقت خواب آید، بروبم جایكت

40.8                                 * گر بدانم خانه ات را من مُدام                          روغن و شیرت بیارم صبح و شام

40.9                                 * هم پنیر و نانهای روغنین                              ُخمرها، چغراتهای نازنین

40.10                          * سازم و آرم به پیشت صبح و شام                    از من آوردن،  ز تو خوردن تمام

40.11                          ای فدای تو همه بُزهای من                               ای به یادت هی هی و هیهای من

40.12                          زین نمط بیهوده می گفت آن شبان                       گفت موسی با كی استت؟ ای فلان

40.13                          گفت با آن كس كه ما را آفرید                            این زمین و چرخ از او آمد پدید

40.14                          گفت موسی، های خیره سر شدی                        خود مسلمان ناشده كافر شدی

40.15                          این چه ژاژ است؟ این چه كفر است و فشار؟         پنبه ای اندر دهان خود فشار

40.16                          َگند كفر تو جهان را  َگنده كرد                           كفر تو دیبای دین را ژنده كرد

40.17                          چارق و پا، تا به لایق مر تراست                       آفتابی را چنینها، كی رواست؟

40.18                          گر نبندی زین سخن تو حلق را                          آتشی آید بسوزد خلق را

40.19                          آتشی گر نامدست، این دود چیست؟                     جان سیه گشته، روان مردود، چیست؟

40.20                          گر همی دانی كه یزدان داور است                      ژاژ و گستاخی، تو را چون باور است؟

40.21                          دوستی بی خرد، خود دشمنی است                      حق تعالی زین چنین خدمت غنی است

40.22                          با كه می گویی تو این؟ با عم و خال                    جسم و حاجت در صفات ذو الجلال

40.23                          شیر او نوشد كه در نشو و نماست                      چارق او پوشد كه او محتاج پاست

40.24                          ور برای بنده است این گفت وگو                        آنكه حق گفت او من است و، من خود او

40.25                          آن كه گفت، انی مرضت لم تعُد                          من شدم رنجور، او تنها نشد

40.26                          آن كه بی یسمع و بی یبصر شدست                     در حق آن بنده این هم بیهدست

40.27                          بی ادب گفتن سخن با خاص حق                         دل بمیراند سیه دارد ورق

40.28                          گر تو مردی را بخوانی فاطمه                           گر چه یك جنسند مرد و زن همه

40.29                          قصد خون تو كند تا ممكن است                          گر چه خوش خوی و حلیم و ساكن است

40.30                          فاطمه مدح است، در حق زنان                          مرد را گویی، بود زخم سنان

40.31                          دست و پا در حق ما استایش است                      در حق پاكی حق، آلایش است

40.32                          لَمْ یلِدْ لَمْ یولَدْ او را لایق است                             والد و مولود را او خالق است

40.33                          هر چه جسم آمد، ولادت وصف اوست                هر چه مولود است، او زین سوی جوست

40.34                          زانكه از كون و فساد است و مهین                      حادث است و محدثی خواهد یقین

40.35                          گفت ای موسی، دهانم دوختی                            و ز پشیمانی تو جانم سوختی

40.36                          جامه را بدرید و آهی كرد تفت                           سر نهاد اندر بیابانی و رفت

 

41. عتاب كردن حق تعالی با موسی علیه السلام از بهر آن شبان

41.1                                 وحی آمد سوی موسی از خدا                             بندۀ ما را ز ما كردی جدا

41.2                                 تو برای وصل كردن آمدی                               نی برای فصل كردن آمدی

41.3                                 تا توانی پا منه اندر فراق                                  أبغض الأشیاء عندی، الطلاق

41.4                                 هر كسی را سیرتی بنهاده ایم                             هر كسی را اصطلاحی داده ایم

41.5                                 در حق او مدح و در حق تو ذم                          در حق او شهد و در حق تو سم

41.6                                 * در حق او نور و در حق تو نار                      در حق او ورد و در حق تو خار

41.7                                 * در حق او نیک و در حق تو بد                       در حق او قرب و در حق تو رد

41.8                                 ما بری از پاك و ناپاكی همه                             از گران جانی و چالاكی همه

41.9                                 من نكردم خلق تا سودی كنم                              بلكه تا بر بندگان جودی كنم

41.10                          هندوان را اصطلاح هند مَدح                             سندیان را اصطلاح سند مدح

41.11                          من نگردم پاك از تسبیحشان                              پاك هم ایشان شوند و دُر فشان

41.12                          ما برون را ننگریم و قال را                              ما درون را بنگریم و حال را

41.13                          ناظر قلبیم، اگر خاشع بود                                 گر چه گفتِ لفظ، ناخاضع بود

41.14                          زانكه دل جوهر بود، گفتن عرض                      پس طفیل آمد عرض، جوهر غرض

41.15                          چند ازین الفاظ و اضمار و مجاز                        سوز خواهم، سوز، با آن سوز ساز

41.16                          آتشی از عشق در جان بر فروز                         سربسر فكر و عبارت را بسوز

41.17                          موسیا، آداب دانان دیگرند                                سوخته جان و روانان دیگرند

41.18                          عاشقان را هر نفس سوزیدنیست                        بر دِه ویران، خراج و عُشر نیست

41.19                          گر خطا گوید، و را خاطی مگو                         گر بود پر خون شهید، او را مشو

41.20                          خون شهیدان را ز آب اولی تر است                    این خطا از صد ثواب اولی تر است

41.21                          در درون كعبه رسم قبله نیست                           چه غم ار غواص را پاچیله نیست

41.22                          تو ز سر مستان قلاویزی مجو                           جامه چاكان را، چه فرمایی رفو

41.23                          ملت عشق از همه دینها جداست                         عاشقان را مذهب و ملت خداست

41.24                          لعل را گر مُهر نبود، باك نیست                          عشق در دریای غم، غمناك نیست

 

42. وحی آمدن بموسی علیه السلام از بهر عذر آن شبان

42.1                                 بعد از آن در سِرّ موسی حق نهفت                      رازهایی كان نمی آید بگفت

42.2                                 بر دل موسی سخنها ریختند                               دیدن و گفتن به هم آمیختند

42.3                                 چند بی خود گشت و چند آمد به  َخود                  چند پرید از ازل سوی ابد

42.4                                 بعد از این، گر شرح گویم، ابلهیست                    زانكه شرح این ورای آگهیست

42.5                                 ور بگویم، عقلها را بَر َكند                                ور نویسم، بس قلمها بشكند

42.6                                 * ور بگویم شرحهای معتبر                              تا قیامت باشد آن بس مختصر

42.7                                 * لاجرم کوتاهکردم من زبان                            گر تو خواهی از درون خود بخوان

42.8                                 چونكه موسی این عتاب از حق شنید                    در بیابان در پی چوپان دوید

42.9                                 بر نشان پای آن سرگشته راند                            گرد از پردۀ بیابان بر فشاند

42.10                          گام پای مردم شوریده  َخود                               هم ز گام دیگران پیدا بود

42.11                          یك قدم چون رخ، ز بالا تا نشیب                        یك قدم چون پیل، رفته بر اُریب

42.12                          گاه چون موجی، بر افرازان علم                        گاه چون ماهی، روانه بر شكم

42.13                          گاه بر خاكی نوشته حال  َخود                            همچو رمّالی كه رملی بر زند

42.14                          * گاه حیران ایستاده، گه دوان                            گاه غلطان همچو گوی از صولجان

42.15                          عاقبت دریافت او را و بدید                               گفت مژده ده كه دستوری رسید

42.16                          هیچ آدابی و ترتیبی مجو                                  هر چه میخواهد دل تنگت بگو

42.17                          كفر تو دین است، و دینت نور جان                     ایمنی، و ز تو جهانی در امان

42.18                          ای معاف یفْعَلُ الله ما یشاء                                بی محابا رو، زبان را بر گشا

42.19                          گفت ای موسی از آن بگذشته ام                         من كنون در خون دل آغشته ام

42.20                          من ز سدرۀ منتهی بگذشته ام                             صد هزاران ساله زآنسو رفته ام

42.21                          تازیانه بر زدی، اسبم بگشت                             گنبدی كرد و ز گردون بر گذشت

42.22                          محرم ناسوت ما لاهوت باد                               آفرین بر دست و بر بازوت باد

42.23                          حال من اكنون برون از گفتن است                      آنچه می گویم نه احوال من است

42.24                          نقش می بینی كه در آیینه ایست                          نقش توست آن نقش، آن آیینه نیست

42.25                          دم كه مرد نائی اندر نای كرد                            در خور نای است، نی در خورد مرد

42.26                          هان و هان، گر حمد گوئی، گر سپاس                  همچو نافرجام آن چوپان شناس

42.27                          حمد تو نسبت بدان، گر بهتر است                       لیك آن نسبت به حق هم ابتر است

42.28                          چند گوئی؟ چون غطا برداشتند                          كاین نبوده آنچه می پنداشتند

42.29                          این قبول ذكر تو، از رحمت است                       چون نماز مستحاضه رخصت است

42.30                          با نماز او بیالودست خون                                 ذكر تو آلودۀ تشبیه و چون

42.31                          خون پلید است و به آبی میرود                           لیك باطن را نجاستها بود

42.32                          كان به غیر آب لطف كردگار                            كم نگردد از درون مرد كار

42.33                          در سجودت كاش رو گردانیی                            معنی سبحان ربی دانیی

42.34                          كای سجودم چون وجودم ناسزا                          مر بدی را تو نكویی ده جزا

42.35                          این زمین از حلم حق دارد اثر                            تا نجاست بُرد و، گلها داد بَر

42.36                          تا بپوشد آن پلیدیهای ما                                    در عوض بر روید از وی غنچه ها

42.37                          پس چو كافر دید، كاو در داد و جُود                    كمتر و بیمایه تر از خاك بود

42.38                          از وجود او ُگل و میوه نرُست                            جز فساد جمله پاكیها نجُست

42.39                          گفت، واپس رفته ام من در ذهاب                       حسرتا، یا لیتنی ُكنت تراب

42.40                          كاش از خاكی، سفر نگزیدمی                            همچو خاكی، دانه ای می چیدمی

42.41                          چون سفر كردم، مرا راه آزمود                          زین سفر كردن ره آوردم چه بود؟

42.42                          زآن همه میلش سوی خاك است، كاو                   در سفر سودی نبیند پیش رو

42.43                          روی واپس كردنش از حرص و آز                    در ره او هیچ، نه صدق و نیاز

42.44                          هر گیا را، كش بود میل عُلا                              در مزید است و حیات و در نما

42.45                          چون كه گردانید سر سوی زمین                         در كمی و خشكی و نقص و غبین

42.46                          میل روحت، چون سوی بالا بود                        در تزاید، مرجعت آنجا بود

42.47                          ور نگونساری، سرت سوی زمین                      آفلی حق لا یحب الآفلین

 

43. سوال موسی از حق تعالی در سرّ غلبۀ ظالمان

43.1                                 گفت موسی، ای كریم كارساز                            ای كه یك دم ذكر تو عمر دراز

43.2                                 نقش كژمژ دیدم اندر آب و گل                           چون ملائك، اعتراضی كرد دل

43.3                                 كه چه مقصود است نقشی ساختن؟                      و اندر آن تخم فساد انداختن

43.4                                 آتش ظلم و فساد افروختن                                 مسجد و سجده كنان را سوختن

43.5                                 مایۀ خونابه و زردآبه را                                   جوش دادن از برای لابه را

43.6                                 من یقین دانم كه عین حكمت است                       لیك مقصودم عیان و رویت است

43.7                                 آن یقین میگویدم، خاموش كن                            حرص رویت گویدم نی، جوش كن

43.8                                 مر ملایك را نمودی سرّ خویش                          كاین ُچنین نوشی همی ارزد به نیش

43.9                                 عرضه كردی نور آدم را عیان                          بر ملایك گشت مشكلها بیان

43.10                          َحشر تو گوید، كه سر مرگ چیست                     میوه ها گویند، سر برگ چیست

43.11                          ِسّر خون و نطفه حسن، آدمیست                         سابق هر بیشئی، آخر كمیست

43.12                          لوح را اول بشوید بی وقوف                             آنگهی بروی نویسد او حروف

43.13                          خون كند دل را ز اشك مستهان                          بر نویسد بر وی اسرار، آن گهان

43.14                          وقت شستن لوح را باید شناخت                          كه مر آن را دفتری خواهند ساخت

43.15                          چون اساس خانه ای می افکنند                          اولین، بنیاد را بر می كنند

43.16                          ِگل بر آرند اول از قعر زمین                             تا به آخر بر كشی ماء معین

43.17                          از حجامت، كودكان گریند زار                          كه نمی دانند ایشان ِسرّ كار

43.18                          مرد خود زر میدهد حجّام را                              می نوازد نیش خون آشام را

43.19                          میدود حمال زی بار گران                                میرباید بار را از دیگران

43.20                          جنگ حمالان برای بار بین                               این چنین است، اجتهاد كار بین

43.21                          چون گرانیها اساس راحت است                         تلخها هم پیشوای نعمت است

43.22                          ُحفت الجنة، بمكروهاتنا                                    ُحفت النیران، من شهواتنا

43.23                          تخم ِ مایۀ آتشت، شاخ تر است                           سوختۀ آتش قرین كوثر است

43.24                          هر كه در زندان قرین محنتیست                         آن جزای لقمه ای و شهوتیست

43.25                          هر كه در قصری قرین دولتیست                       آن جزای كارزار و محنتیست

43.26                          هر كه را دیدی به زرّ و سیم ِ فرد                       دان كه اندر كسب كردن صبر كرد

43.27                          آن كه بیرون از طبایع جان اوست                      منصب خرق سببها آن ِ اوست

43.28                          بی سبب بیند چو دیده شد گذار                           تو كه در حسی، سبب را گوش دار

43.29                          بی سبب بیند، نه از آب و گیا                             چشم چشمه، معجزات انبیا

43.30                          این سبب همچون طبیب است و علیل                   این سبب همچون چراغ است و فتیل

43.31                          شب چراغت را فتیلی نو بتاب                           پاك دان زینها چراغ آفتاب

43.32                          رو تو كهگِل ساز بهر سقف خان                        سقف گردون را ز كهگِل پاك دان

43.33                          وه كه چون دل دار ما غم سوز شد                      خلوت شب در گذشت و روز شد

43.34                          جز به شب جلوه نباشد ماه را                             جز به درد دل مجو دل خواه را

43.35                          ترك عیسی كرده، خر پرورده ای                       لاجرم چون خر، برون پرده ای

43.36                          طالع عیسی است علم و معرفت                         طالع خر نیست، ای تو خر صفت

43.37                          نالۀ خر بشنوی رحم آیدت                                 پس ندانی، خر خری فرمایدت

43.38                          رحم بر عیسی كن و ،بر خر مكن                       طبع را بر عقل خود سرور مكن

43.39                          طبع را هِل، تا بگرید زار زار                           تو از او بستان و، وام جان گزار

43.40                          سالها خربنده بودی، بس بود                              زانكه خربنده ز خر واپس بود

43.41                          ز "اخروُهنّ"، مرادش نفس توست                      كاو به آخر باید و، عقلت نخست

43.42                          هم مزاج خر شدست، این عقل پست                    فكرش اینكه، چون علف آرد بدست؟

43.43                          آن خر عیسی، مزاج دل گرفت                           در مقام عاقلان منزل گرفت

43.44                          زانكه غالب، عقل بود و خر ضعیف                   از سوار زفت گردد، خر نحیف

43.45                          و ز ضعیفی ِ عقل تو، ای خر بها                       این خر پژمرده گشتست اژدها

43.46                          گر ز عیسی گشته ای رنجور دل                        هم از او صحت رسد، او را مهل

43.47                          ای مسیح خوش نفس، چونی ز رنج؟                   كه نبود اندر جهان، بی رنج، گنج

43.48                          چونی ای عیسی ز دیدار یهود؟                          چونی ای یوسف ز اخوان حسود؟

43.49                          تو شب و روز از پی این قوم ُغمر                      چون شب و روزی، مدد بخشای عمر

43.50                          آه از این صفرائیان بی هنر                               چه هنر زاید ز صفرا؟ دردِ سر

43.51                          تو همان كن كه كند خورشید شرق                      ما نفاق و حیله و دزدی و زرق

43.52                          تو عسل، ما سركه در دنیا و دین                        دفع این صفرا بود، سركنگبین

43.53                          سركه افزودیم ما قوم زحیر                               تو عسل بفزا، كرم را وامگیر

43.54                          این سزید از ما، چنین آمد ز ما                           ریگ اندر چشم چه افزاید؟ عما

43.55                          آن سزد از تو أیا كحل عزیز                              كه بیابد از تو هر ناچیز چیز

43.56                          ز آتش این ظالمانت، دل كباب                           از تو جمله اهد قومی ُبد خطاب

43.57                          كان عودی، در تو گر آتش زنند                         این جهان از عطر و ریحان آگنند

43.58                          تو نه آن عودی كز آتش كم شود                         تو نه آن روحی كه اسیر غم شود

43.59                          عود سوزد، كان ِ عود از سوز، دور                   باد، كی حمله برد بر اصل نور؟

43.60                          ای ز تو مر آسمانها را صفا                              ای جفای تو نكوتر از وفا

43.61                          زانكه از عاقل جفایی گر رود                            از وفای جاهلان آن به بود

43.62                          * عاقل آرد معرفت را در میان                          جاهل آرد معرفت را بر زبان

43.63                          گفت پیغمبر، عداوت از خرد                             بهتر از مهری كه از جاهل رسد

43.64                          * دوستی با مردم دانا نکوست                           دشمن دانا به از نادان ِ  دوست

 

44. رنجانیدن امیری خفته ای را كه مار در دهانش رفته بود

44.1                                 عاقلی بر اسب می آمد سوار                              در دهان خفته ای میرفت مار

44.2                                 آن سوار آن را بدید و میشتافت                           تا رماند مار را، فرصت نیافت

44.3                                 چون كه از عقلش فراوان بُد مَدد                        چند دبوسی قوی بر خفته زد

44.4                                 * خفته از خواب گران چون برجهید                   یک سوار ُترک با دبوس دید

44.5                                 * خفته زآن ضرب گران برجست زود                گشت حیران، گفت آیا این چه بود؟

44.6                                 * بی محابا  ُترک دبوسی گران                          چونکه افزون کوفت، او شد زو روان

44.7                                 ُبرد او را زخم آن دبوس سخت                          زو گریزان تا به زیر یك درخت

44.8                                 سیب پوسیده بسی بُد ریخته                               گفت از این خور، ای به درد آویخته

44.9                                 سیب چندان مرد را در خورد داد                        كز دهانش باز بیرون می فتاد

44.10                          بانگ می زد، کای امیر، آخر چرا                      قصد من كردی؟ چه کردم مر تورا ؟

44.11                          گر ترا  ز اصل است با جانم ستیز                      تیغ زن یك بارگی خونم بریز

44.12                          شوم ساعت كه شدم بر تو پدید                           ای ُخنك آن را كه روی تو ندید

44.13                          بی جنایت، بی گنه، بی بیش و كم                       ملحدان جایز ندارند این ستم

44.14                          می جهد خون از دهانم با سخُن                           ای خدا، آخر مكافاتش تو كن

44.15                          هر زمان می گفت او نفرین نو                           اوش میزد، كاندر این صحرا بُدو

44.16                          زخم دبوس و سوار همچو باد                            میدوید و باز در رو می فتاد

44.17                          ممتلی و خوابناك و سست بُد                              پا و رویش صد هزاران زخم شد

44.18                          تا شبانگه می كشید و می گشاد                           تا ز صفرا، قی شدن بر وی فتاد

44.19                          زو بر آمد خورده ها، زشت و نكو                      مار با آن خورده بیرون جست از او

44.20                          چون بدید از خود برون آن مار را                      سجده آورد آن نكو كردار را

44.21                          سهم آن مار سیاه زشتِ زفت                              چون بدید، آن دردها از وی برفت

44.22                          گفت خود تو جبرییل رحمتی                             یا خدایی كه ولی نعمتی

44.23                          ای مبارك ساعتی كه دیدی ام                             مرده بودم جان نو بخشیدی ام

44.24                          ای خنك آن را كه بیند روی تو                           یا در افتد ناگهان در كوی تو

44.25                          تو مرا جویان مثال مادران                                من گریزان از تو مانند خران

44.26                          خر گریزد از خداوند از خری                           صاحبش در پی ز نیكو گوهری

44.27                          نه از پی سود و زیان می جویدش                       لیك تا گرگش ندرد، یا ددش

44.28                          ای روان پاك بستوده ترا                                   چند گفتم ژاژ و بیهوده ترا؟

44.29                          ای خداوند و، شهنشاه و، امیر                            من نگفتم، جهل من گفت، آن مگیر

44.30                          شمه ای زین حال اگر دانستمی                           گفتن بیهوده كی تانستمی

44.31                          بس ثنایت گفتمی ای خوش خصال                      گر مرا یك رمز میگفتی ز حال

44.32                          لیك خامش كرده می آشوفتی                              خامشانه بر سرم میكوفتی

44.33                          شد سرم كالیوه، عقل از سر بجست                     خاصه این سر را، كه مغزش كمتر است

44.34                          عفو كن ای خوب روی ِ خوب كار                     آن چه گفتم از جنون، اندر گذار

44.35                          گفت اگر من گفتمی رمزی از آن                        زهرۀ تو آب گشتی آن زمان

44.36                          گر ترا من گفتمی اوصاف مار                           ترس از جانت بر آوردی دمار

44.37                          مصطفی فرمود، گر گویم به راست                    شرح آن دشمن كه در جان شماست

44.38                          زهره های پر دلان هم بر درد                           نی رود ره، نی غم كاری خورد

44.39                          نی دلش را تاب ماند در نیاز                             نه تنش را قوت صوم و نماز

44.40                          همچو موشی پیش گربه لا شود                          همچو میشی، پیش گرگ از جا رود

44.41                          اندر او نی حیله ماند، نی روش                          پس كنم ناگفته تان من پرورش

44.42                          همچو بو بكر ربابی تن زنم                               دست چون داود در آهن زنم

44.43                          تا محال از دست من حالی شود                          مرغ پر بركنده را بالی شود

44.44                          چون یدُ الله فَوْقَ أَیدِیهِمْ بود                                دست ما را دست خود فرمود احد

44.45                          پس مرا دست دراز آمد یقین                              بر گذشته ز آسمان هفتمین

44.46                          دست من بنمود بر گردون هنر                           مقریا بر خوان كه انْشَقَّ القمر

44.47                          این صفت هم بهر ضعف عقلهاست                     با ضعیفان شرح قدرت كی رواست

44.48                          خود بدانی چون بر آری سر ز خواب                  ختم شد و الله أعلم بالصواب

44.49                          * گر تو را من گفتمی این ماجرا                        آن دم از تو جان تو گشتی جدا

44.50                          مر ترا نی قوت خوردن بُدی                             نی ره و پروای قی كردن بُدی

44.51                          می شنیدم فحش و خر می راندم                         رب یسّر، زیر لب می خواندم

44.52                          از سبب گفتن مرا دستور، نه                             ترك تو گفتن مرا مقدور، نه

44.53                          هر زمان می گفتم از درد درون                         اهد قومی إنهم لا یعلمون

44.54                          سجده ها می كرد آن رسته ز رنج                       كای سعادت، ای مرا اقبال و گنج

44.55                          از خدا یابی جزاها ای شریف                            قوت شكرت ندارد این ضعیف

44.56                          شكر، حق گوید ترا، ای پیشوا                            آن لب و چانه ندارم، وآن نوا

44.57                          دشمنیّ عاقلان، زین سان بود                            زهر ایشان، ابتهاج جان بود

44.58                          دوستیّ ابلهان، رنج و ضلال                             این حكایت بشنو از بهر مثال

 

45. حکایت آن مرد ابله که مغرور بود بر تملق خرس

45.1                                 اژدهایی خرس را در می كشید                          شیر مردی رفت و فریادش رسید

45.2                                 شیر مردانند در عالم مدد                                  آن زمان كافغان ِ مظلومان رَسَد

45.3                                 بانگ مظلومان ز هر جا بشنوند                         آن طرف چون رحمت حق میدوند

45.4                                 آن ستونهای خللهای جهان                                 آن طبیبان مرضهای نهان

45.5                                 محض مهر و داوری و رحمتند                          همچو حق، بی علت و بی رشوتند

45.6                                 این چه یاری می كنی یك بارگیش؟                      گوید از بهر غم و بی چارگیش

45.7                                 مهربانی شد شكار شیر مرد                               در جهان دارو نجوید غیر درد

45.8                                 هر كجا دردی، دوا آن جا رود                           هر كجا فقری، نوا آنجا رود

45.9                                 * هر کجا مشکل، جواب آنجا رود                      هر کجا پستیست، آب آنجا دود

45.10                          * آب کم جو، تشنگی آور بدست                         تا بجوشد آبت از بالا و پست

45.11                          * تا سقاهم ربهم آید خطاب                               تشنه باش، الله اعلم بالصواب

45.12                          آب رحمت بایدت، رو پست شو                          و آنگهان خور ُخمر رحمت، مست شو

45.13                          رحمت اندر رحمت آمد تا به سر                         بر یكی رحمت فرو ما، ای پسر

45.14                          چرخ را در زیر پا آر، ای شجاع                        بشنو از فوق فلك، بانگ سماع

45.15                          پنبۀ وسواس بیرون كن ز گوش                          تا به گوشت آید از گردون خروش

45.16                          پاك كن دو چشم را از موی عیب                        تا ببینی باغ و سروستان ِ غیب

45.17                          دفع كن از مغز و از بینی زكام                           تا كه ریح الله در آید در مشام

45.18                          هیچ مگذار از تب و صفرا اثر                           تا بیابی از جهان طعم شكر

45.19                          داروی مردی كن و عنین مپوی                         تا برون آیند صد گون خوب روی

45.20                          كندۀ تن را، ز پای جان بكن                               تا كند جولان به ِگرد آن چمن

45.21                          ُغل بخل از دست و گردن دور كن                      بخت نو دریاب از چرخ كهن

45.22                          ور نمی تانی به كعبۀ لطف، پَر                          عرضه كن بی چارگی بر چاره گر

45.23                          زاری و گریه قوی سرمایه ای است                    رحمت كلی قوی تر دایه ای است

45.24                          دایه و مادر بهانه جو بود                                  تا كه كی آن طفل گریان میشود

45.25                          طفل حاجات شما را آفرید                                 تا بنالید و شود شیرش پدید

45.26                          گفت ادْعُوا الله، بی زاری مباش                         تا بجوشد شیرهای مِهرهاش

45.27                          های هوی باد و شیر افشان ابر                          در غم مایند، یك ساعت تو صبر

45.28                          فِی السَّماءِ رِزْقُكُمْ نشنیده ای؟                             اندر این پستی چه بر چفسیده ای؟

45.29                          ترس و نومیدیت دان، آواز غول                        می كشد گوش تو تا قعر سفول

45.30                          هر ندایی كه ترا بالا كشید                                 آن ندائی دان كه از بالا رسید

45.31                          هر ندایی كه ترا حرص آورد                            بانگ گرگی دان كه او مردم دَرَد

45.32                          این بلندی نیست از روی مكان                           این بلندیهاست سوی عقل و جان

45.33                          هر سبب بالاتر آمد از اثر                                 سنگ و آهن، فایق آمد بر شرر

45.34                          آن فلانی فوق آن سركش نشست                         گر چه در صورت به پهلویش نشست

45.35                          فوقی آنجاست از روی شرف                            جای دور از صدر باشد مستخف

45.36                          سنگ و آهن زین جهت كه سابق اند                    در عمل هنگام فوقی لایق اند

45.37                          و آن شرر از روی مقصودی خویش                   ز آهن و سنگ است زین رو پیش و بیش

45.38                          سنگ و آهن اول و، پایان شرر                          لیك این هر دو تنند و، جان شرر

45.39                          آن شرر گر در زمان واپس تر است                    در صفت از سنگ و آهن برتر است

45.40                          در زمان شاخ از ثمر سابق تر است                    در هنر از شاخ او فایق تر است

45.41                          چون كه مقصود از شجر آمد ثمر                       پس ثمر اول بود، آخر شجر

45.42                          * سوی خرس و اژدها گردیم باز                       زانکه طولی دارد اضمار و مجاز

45.43                          خرس چون فریاد كرد از اژدها                          شیر مردی كرد از چنگش رها

45.44                          حیلت و مردی بهم دادند پشت                            اژدها را او بدین قوت بكشت

45.45                          * اژدها را او بدین حیلت ببست                         تا که آن خرس از هلاک تن برست

45.46                          اژدها را هست قوت، حیله نیست                        لیک فوق حیلۀ تو حیله ای است

45.47                          * ماکِران بسیار، لیکن باز بین                           در نبی، والله ُ خیر الماکرین

45.48                          حیلۀ خود را چو دیدی، باز رو                          كز كجا آمد، سوی آغاز رو

45.49                          هر چه در پستی است، آمد از علا                       چشم را سوی بلندی نه، هلا

45.50                          روشنی بخشد نظر اندر علا                              گر چه اول خیرگی آرد، بلا

45.51                          چشم را در روشنایی خوی كن                           گر نه خفاشی نظر آن سوی كن

45.52                          عاقبت بینی نشان نور توست                             شهوت حالی حقیقت گور توست

45.53                          عاقبت بینی، كه صد بازی بدید                          مثل آن نبود كه یك بازی شنید

45.54                          ز آن یكی بازی چنان مغرور شد                        كز تكبر ز اوستادان دور شد

45.55                          سامری وار، آن هنر در خود چو دید                   او ز موسی از تكبر سر كشید

45.56                          او ز موسی آن هنر آموخته                               وز معلم چشم را بر دوخته

45.57                          لاجرم موسی، دگر بازی نمود                           تا كه آن بازی او جانش ربود

45.58                          ای بسا دانش كه اندر سر َدود                            تا شود سرور بدان، خود سر رود

45.59                          سر نخواهی كه رود، تو پای باش                       در پناه قطب صاحب رای باش

45.60                          گر چه شاهی، خویش فوق او مبین                      گر چه شهدی، جز نبات او مچین

45.61                          فكر تو نقش است و، فكر اوست جان                   نقد تو قلب است و، نقد اوست كان

45.62                          او تویی، خود را بجو در اوی او                        كو و كو گو، فاخته سان، سوی او

45.63                          ور ُترُش میآیدت قند رضا                                همچو خرسی، در دهان اژدها

45.64                          ور نخواهی خدمت ابنای جنس                           در دهان اژدهایی همچو خرس

45.65                          بو كه، استادی، رهاند مر ترا                            و ز خطر بیرون كشاند، مر ترا

45.66                          زارئی میكن، چو زورت نیست، هین                   چون كه كوری، سر مكش از راه بین

45.67                          تو كم از خرسی؟ نمی نالی ز درد؟                     خرس رست از درد، چون فریاد كرد

45.68                          ای خدا این سنگ دل را موم كن                         ناله اش را تو خوش و مرحوم كن

 

46. گفتن نابینای سائل كه من، دو كوری دارم، مرا رحم کنید

46.1                                 بود كوری كه همی گفت، الامان                         من دو كوری دارم، ای اهل زمان

46.2                                 پس دو باره رحمتم آرید، هان                            چون دو كوری دارم و من در میان

46.3                                 * از تعجب مردمان گفتند لیک                           این دو کوری را بیان کن، نیک نیک

46.4                                 زانکه یك كوریت می بینیم ما                            آن دگر كوری چه باشد؟ وانما

46.5                                 گفت زشت آوازم و، ناخوش صدا                       زشت آوازی و كوری، شد دوتا

46.6                                 بانگ زشتم مایۀ غم می شود                             ِمهر خلق، از بانگ من، كم میشود

46.7                                 زشت آوازم، به هر جا كه رود                          مایۀ خشم و غم و كین میشود

46.8                                 بر دو كوری رحم را دوتا كنید                           این چنین ناگنج را، ُگنجا كنید

46.9                                 كرد نیكو چون بگفت این راز را                        لطف آواز دلش، آواز را*

46.10                          زشتی آواز كم شد زین گله                                خلق شد بر وی به رحمت یك دله

46.11                          وانكه آواز دلش هم بَد بود                                 آن سه كوری زشتی سرمد بود

46.12                          لیك وهابان كه بی علت دهند                             بو كه دستی بر سر زشتش نهند

46.13                          چون كه آوازش خوش و مظلوم شد                     زو دل سنگین دلان چون موم شد

46.14                          نالۀ كافر چو زشت است و شهیق                        ز آن نمی گردد اجابت را رفیق

46.15                          اخْسَؤُا، بر زشت آواز آمدست                            كاو ز خون خلق چون سگ بود مست

46.16                          چونكه نالۀ خرس رحمت ِكش بود                       نالۀ تو نبود این، ناخوش بود

46.17                          دان كه با یوسف تو گرگی كرده ای                     باز خون بی گناهی خورده ای

46.18                          توبه كن و ز خورده استفراغ كن                        ور  ِجراحت كهنه شد، رو داغ كن

46.19                          * بازگرد از گرگی، ای روباه پیر                      نصرت از حق میطلب، نعم النصیر

 

47. تتمۀ حكایت خرس و آن ابله كه به وفای او اعتماد كرده بود

47.1                                 خرس هم از اژدها چون وارهید                         و آن كرم ز آن مرد، مردانه بدید

47.2                                 چون سگ اصحاب كهف، آن خرس ِ زار             شد ملازم در پی آن بُردبار

47.3                                 آن مسلمان سر نهاد از خستگی                           خرس حارس گشت، از دل بستگی

47.4                                 آن یكی بگذشت و گفتش، حال چیست؟                 ای برادر، مر ترا این خرس كیست؟

47.5                                 قصه واگفت و حدیث اژدها                               گفت بر خرسی منه دل، ابلها

47.6                                 دوستی ز ابله، بتر از دشمنیست                         او بهر حیله كه دانی راندنیست

47.7                                 گفت و الله از حسودی گفتی این                          ور نه خرسی چه نگری؟ این مهر بین

47.8                                 گفت مهر ابلهان، عشوه ده است                         این حسودی من، از مهرش به است

47.9                                 هی بیا با من بران این خرس را                         خرس را مگزین، مهل هم جنس را

47.10                          گفت رو رو كار خود كن ای حسود                     گفت كارم این بد و بختت نبود

47.11                          من كم از خرسی نباشم ای شریف                       ترك او كن تا منت باشم حریف

47.12                          بر تو دل می لرزدم ز اندیشه ای                        با چنین خرسی مرو در بیشه ای

47.13                          این دلم هرگز نلرزید از گزاف                           نور حق است، این نه دعوی و، نه لاف

47.14                          مومنم ینظر بنور الله شده                                  هان و هان بگریز، از این آتشكده

47.15                          این همه گفت و به گوشش در نرفت                    بد گمانی مرد را سدی است زفت

47.16                          دست او بگرفت و دست از وی كشید                  گفت رفتم چون نه ای یار رشید

47.17                          گفت رو بر من تو غم خواره مباش                     بوالفضولا، معرفت كمتر تراش

47.18                          باز گفتش من عدوِّ  تو نیم                                 لطف بینی، گر بیایی در پیم

47.19                          گفت خواب آمد مرا، بگذار و رو                        گفت آخر یار را مُنقاد شو

47.20                          تا بخسبی در پناه عاقلی                                    در جوار دوستی، صاحب دلی

47.21                          در خیال افتاد مرد، از جد او                             خشمگین شد، رو بگردانید زو

47.22                          كاین مگر قصد من آمد، خونی است                    یا طمع دارد، گدا و تونی است

47.23                          یا گرو بسته ست با یاران بدین                           كه بترساند مرا زین هم نشین

47.24                          * یا حسد دارد ز مهر یار من                            کاینچنین  ِجد میکند در کار من

47.25                          خود نیامد هیچ از ُخبث سِرش                            یك گمان نیك اندر خاطرش

47.26                          ظن نیكش جملگی بر خرس بود                         او مگر مر خرس را، هم جنس بود

47.27                          * بد گمان و ابله و نااهل بود                             وز شقاوت او مطیع جهل بود

47.28                          * بد رگ و خود رای و بد بخت ابد                    گمره و مغرور و کور و خار و ورد

47.29                          * خرس را بگزید بر صاحب کمال                     رو سیه، حاصل تبه، فاسد خیال

47.30                          عاقلی را از خری تهمت نهاد                             خرس را دانست اهل مهر و داد

 

48. گفتن موسی علیه السلام گوساله پرست را، كه این خیال اندیشی تو از كجاست

48.1                                 گفت موسی با یكی مست خیال                           كای بد اندیش، از شقاوت وز ضلال

48.2                                 صد گمانت بود در پیغمبریم                              با چنین برهان و این  ُخلق كریم

48.3                                 صد هزاران معجزه دیدی ز من                         صد خیالت میفزود و شك و ظن

48.4                                 از خیال و وسوسه تنگ آمدی                            طعن بر پیغمبری ام میزدی

48.5                                 َگرد از دریا بر آوردم عیان                               تا رهیدیت از شر فرعونیان

48.6                                 ز آسمان چل سال، كاسه و خوان رسید                 وز دعایم جوی از سنگی دوید

48.7                                 * چوب شد در دست من نر اژدها                      آب خون شد بر عدوی ناسزا

48.8                                 * شد عصا مار و، کفم شد آفتاب                        آفتاب از عکس نورم شد شهاب

48.9                                 این و صد چندین و، چندین گرم و سرد                از تو ای سرد، آن توَهُم كم نكرد؟

48.10                          بانگ زد گوساله ای از جادویی                         سجده كردی، كه خدای من تویی

48.11                          آن توهمهات را سیلاب برد                               زیركی باردت را خواب برد

48.12                          چون نبودی بَد گمان در حق او؟                         چون نهادی سر چنان؟ ای زشتخو

48.13                          چون خیالت نامد از تزویر او؟                           وز فسادِ سحر احمق گیر او

48.14                          سامریی خود كه باشد؟ ای سگان                        كه خدایی بر تراشد در جهان

48.15                          چون در این تزویر او یكدل شدی؟                      وز همه اشكالها عاطل شدی ؟

48.16                          گاو می شاید خدایی را به لاف؟                          در رسولی ام تو چون كردی خلاف؟

48.17                          پیش گاوی سجده كردی از خری                        گشت عقلت صید سحر سامری

48.18                          چشم دزدیدی ز نور ذو الجلال                           اینت جهل وافر و عین ضلال

48.19                          ُشه بر آن عقل و گزینش كه تو راست                  چون تو كان جهل را كشتن سزاست

48.20                          گاو زرین بانگ كرد، آخر چه گفت؟                   كاحمقان را این همه رغبت شکفت؟

48.21                          ز آن عجبتر دیده ای از من بسی                         لیك حق را، كی پذیرد هر خسی؟

48.22                          باطلان را چه رباید؟ باطلی                               عاطلان را چه خوش آید؟ عاطلی

48.23                          زانكه هر جنسی رباید جنس خَود                        گاو سوی شیر نر، كی رو نهد؟

48.24                          گرگ بر یوسف كجا عشق آورد؟                        جز مگر از مكر تا او را خورد

48.25                          چون ز گرگی وارهد، مَحرم شود                       چون سگ كهف از بنی آدم شود

48.26                          * چون محمد را ابوبکر نکو                             دید صدقش، گفت هذا صادقُ

48.27                          چون ابو بكر از محمد بُرد بُو                             گفت هذا لیس وجه كاذبُ

48.28                          چون نبُد بو جهل از اصحاب درد                       دید صد شق قمر، باور نكرد

48.29                          دردمندی كش ز بام افتاد طشت                          زو نهان كردیم، حق پنهان نگشت

48.30                          وانكه او جاهل بُد، از دردش بعید                       چند بنمودیم و او آنرا ندید

48.31                          آینۀ دل صاف باید تا در او                               واشناسی صورت زشت از نكو

 

49. ترك کردن آن مرد ناصح بعد از مبالغه، پند آن مغرور خرس را

49.1                                 آن مسلمان ترك آن ابله گرفت                            زیر لب لاحول گویان، ره گرفت

49.2                                 گفت، چون از جد و پند و از جدال                      در دل او بیش میزاید خیال

49.3                                 پس ره پند و نصیحت بسته شد                           امر أَعْرِضْ عَنْهُمْ پیوسته شد

49.4                                 چون دوایت می فزاید درد، پس                          قصه با طالب بگو، بر خوان عَبَس

49.5                                 چون كه اعمی طالب حق آمدست                        بهر فقر او را نشاید سینه خست

49.6                                 تو حریصی بر رشاد مهتران                             تا بیاموزند عام، از سروران

49.7                                 احمدا، دیدی كه قومی از ملوك                          مستمع گشتند و گشتی خوش كه بوك

49.8                                 این رئیسان یار دین گردند  َخوش                       بر عرب اینها سرند و بر حبش

49.9                                 بگذرد این صیت از بصره و َتبوك                      زانكه الناسُ علی دین الملوك

49.10                          زین سبب تو از ضریر مهتدی                           رو بگردانیدی و تنگ آمدی

49.11                          كاندر این فرصت كم افتد این مُناخ                      تو ز یارانی و وقت تو فراخ

49.12                          مزدحم می گردیم در وقت تنگ                          این نصیحت میكنم نز خشم و جنگ

49.13                          احمدا نزد خدا این یك ضریر                             بهتر از صد قیصر است و صد وزیر

49.14                          یاد "الناس معادن" هین بیار                               معدنی باشد فزون از صد هزار

49.15                          معدن لعل و عقیق مكتنس                                 بهتر است از صد هزاران كان مس

49.16                          احمدا، اینجا ندارد مال سود                               سینه باید پر ز عشق و درد و دود

49.17                          اعمی روشن دل آمد در مبند                              پند او را ده كه حق اوست پند

49.18                          گر دو سه ابله ترا منكر شدند                             تلخ كی گردی؟ چو هستی كان قند

49.19                          گر دو سه احمق ترا تهمت نهند                          حق برای تو گواهی میدهد

49.20                          گفت از اقرار عالم فارغم                                 آنكه حق باشد گواه او را، چه غم؟

49.21                          گر خفاشی را ز خورشیدی خوریست                  آن دلیل آمد كه آن خورشید نیست

49.22                          نفرت خفاشكان باشد دلیل                                  كه منم خورشید تابان جلیل

49.23                          گر گلابی را جعل راغب شود                            آن دلیل ناگلابی می بود

49.24                          گر شود قلبی خریدار محك                                در محكی اش در آید نقص و شك

49.25                          دزد شب خواهد، نه روز، این را بدان                 شب نیم روزم كه تابم در جهان

49.26                          فارقم فاروقم و غربال وار                                تا كه كاه از من نمی یابد گذار

49.27                          آرد را پیدا كنم من از سبوس                             تا نمایم كاین نقوش است آن نفوس

49.28                          من چو میزان خدایم در جهان                            وانمایم هر سبك را از گران

49.29                          گاو را داند خدا گوساله ای                                خر خریداری و در خور كاله ای

49.30                          من نه گاوم تا كه گوساله ام  َخرد                        من نه خارم كاشتری از من چرد

49.31                          او گمان دارد كه با من جور كرد                        بلكه از آیینۀ من روفت گرد

 

50. تملّق كردن دیوانه جالینوس را و ترسیدن جالینوس

50.1                                 گفت جالینوس با اصحاب  َخود                          مر مرا تا آن فلان دارو دهد

50.2                                 پس بدو گفت آن یكی کای ذو فنون                      این دوا خواهند از بهر جنون

50.3                                 دور از عقل تو این، دیگر مگو                          گفت در من كرد یك دیوانه رو

50.4                                 ساعتی در روی من خوش بنگرید                      چشمكم زد آستین من درید

50.5                                 گر نه جنسیت بدی در من از او                          كی رخ آوردی به من آن زشت رو؟

50.6                                 گر ندیدی جنس خود، كی آمدی؟                        كی به غیر جنس خود را بر زدی؟

50.7                                 چون دو كس بر هم زند بی هیچ شك                    در میانشان هست قدر مشترك

50.8                                 كی پرد مرغی بجز با جنس  َخود؟                      صحبت ناجنس گور است و لحد

 

51. سبب پریدن و چریدن مرغی با مرغ دیگر كه جنس او نبود

51.1                                 آن حكیمی گفت دیدم هم تكی                              در بیابان زاغ را با لكلكی

51.2                                 در عجب ماندم، بجستم حالشان                          تا چه قدر مشترك یابم نشان

51.3                                 چون شدم نزدیك، من حیران و دنگ                    خود بدیدم هر دوان بودند لنگ

51.4                                 خاصه شهبازی كه او عرشی بود                       با یكی جغدی كه او فرشی بود

51.5                                 آن یكی خورشید علیین بود                                وین دگر خفاش كز سجین بود

51.6                                 آن یكی نوری، ز هر عیبی بری                         وین یكی كوری، گدای هر دری

51.7                                 آن یكی ماه ی، كه بر پروین زند                         وین یكی كرمی، كه در سرگین تند

51.8                                 آن یكی یوسف رخی عیسی نفس                         وین یكی گرگی، و یا خر، یا جرس

51.9                                 آن یكی پران شده در لا مكان                             وین یكی در كاهدان همچون سگان

51.10                          آن یکی سلطان عالی مرتبت                              وین یکی در گلخنی در تعزیت

51.11                          آن یکی  َخلقی ز اکرامش خِجل                          وین دگر از بینوائی منفعل

51.12                          آن یکی سرور شده ز اهل زمان                         وین دگر در خاک خواری بس نهان

51.13                          بلبلان را جای می زیبد چمن                             مر جعل را در چمین خوشتر وطن

51.14                          با زبان معنوی گل با جُعَل                                این همی گوید، كه ای گنده بغل

51.15                          گر گریزانی ز گلشن بی گمان                            هست آن نفرت كمال گلستان

51.16                          غیرت من بر سر تو، دور باش                          می زند، كای خس، از این در دور باش

51.17                          ور بیامیزی تو با من ای دنی                             این گمان آید كه از كان منی

51.18                          * گر درآمیزد، ز نقصان من است                      زآنکه پندارند کو زآن من است

51.19                          * گر درآمیزد بمن آن زهرناک                          موش و دریا باشد و، ماهی و خاک

51.20                          حق مرا چون از پلیدی پاك داشت                       چون سزد بر من پلیدی را گماشت؟

51.21                          یك رگم ز ایشان بُد و، آن را برید                       در من آن بد رگ كجا خواهد رسید؟

51.22                          یك نشان آدم آن بود از ازل                               كه ملایك سر نهندش از محل

51.23                          یك نشان دیگر آنكه آن بلیس                              ننهدش سر، كه منم شاه و رئیس

51.24                          پس اگر ابلیس هم ساجد شدی                             او نبودی آدم، او غیری بُدی

51.25                          هم سجود هر ملك میزان اوست                          هم جحود آن عدو برهان اوست

51.26                          هم گواه اوست اقرار ملك                                  هم گواه اوست كفران سگك

51.27                          * این سخن پایان ندارد باز گرد                         تا چه کرد آن خرس با آن شیر مرد

 

52. تتمّه قصه آنمرد مغرور بر وفای خرس و هلاکت او

52.1                                 شخص خفت و خرس میراندش مگس                  وز ستیز آمد مگس، زو باز پس

52.2                                 چند بارش راند از روی جوان                           آن مگس پس باز می آمد دوان

52.3                                 خشمگین شد با مگس خرس و برفت                   بر گرفت از كوه سنگی سخت زفت

52.4                                 سنگ آورد و مگس را دید باز                           بر رخ خفته گرفته جای ساز

52.5                                 بر گرفت آن آسیا سنگ و بزد                            بر مگس تا آن مگس واپس خزد

52.6                                 سنگ روی خفته را خشخاش كرد                       این مثل بر جمله عالم فاش كرد

52.7                                 مهر ابله، مهر خرس آمد یقین                            كین او مهر است و، مهر اوست كین

52.8                                 عهد او سست است و، ویران و ضعیف               گفت او زفت و، وفای او نحیف

52.9                                 گر خورد سوگند هم باور مكن                           بشكند سوگند مرد كژ سخُن

52.10                          چون كه بی سوگند گفتش بُد دروغ                      تو میفت از عهد سوگندش به دوغ

52.11                          نفس او میر است و عقل او اسیر                        صد هزاران مصحفش خود خورده گیر

52.12                          چونكه بی سوگند پیمان بشكند                            گر خورد سوگند زآن بدتر کند

52.13                          زآنكه نفس آشفته تر گردد از آن                         كه كنی بندش به سوگند گران

52.14                          چون اسیری بند بر حاكم نهد                             حاكم آن را بر درد بیرون جهد

52.15                          بر سرش كوبد ز خشم آن بند را                         هم زند بر روی او سوگند را

52.16                          تو ز اوفوا بالعقودش دست شو                           احْفَظُوا أَیمانَكُمْ با وی مگو

52.17                          * هر که او گوید بنزد ما دروغ                          در نگیرد گفت سوگندش فروغ

52.18                          و آنكه داند عهد با که میکند                               تن كند چون تار و، گِرد او تند

 

53. رفتن رسول خدا بعیادت صحابی رنجور و بیان فائده عیادت

53.1                                 از صحابه خواجه ای بیمار شد                          و اندر آن بیماری او چون تار شد

53.2                                 مصطفی آمد عیادت سوی او                             چون همه لطف و كرم بُد خوی او

53.3                                 در عیادت رفتن تو فایده است                            فایده آن باز با تو عایده است

53.4                                 فایده اوّل كه آن شخص علیل                             بو که  ُقطبی باشد و شاه جلیل

53.5                                 چون تو چشم دل نداری ای عنود                        که نمیدانی تو هیزم را ز عود

53.6                                 چونکه گنجی هست در عالم مرنج                      هیچ ویران را مدان خالی ز گنج

53.7                                 قصد هر درویش میکن بیگزاف                         چون نشان یابی بجد میکن طواف

53.8                                 چون تو را آن چشم باطن بین نبود                      گنج می پندار اندر هر وجود

53.9                                 ور نباشد قطب، یار ره بود                               شه نباشد، فارس اسپه بود

53.10                          پس صله یاران ره لازم شمار                            هر كه باشد، گر پیاده ور سوار

53.11                          ور عدو باشد هم، این احسان نكوست                   كه به احسان بس عدو گشتست دوست

53.12                          ور نگردد دوست، كینش كم شود                        ز آنكه احسان كینه را مرهم شود

53.13                          بس فواید هست غیر این، ولیك                           از درازی خائفم، ای یار نیك

53.14                          حاصل این آمد، كه یار جمع باش                        همچو بتگر، از حجر، یاری تراش

53.15                          زآن كه انبوهی و جمع كاروان                           رهزنان را بشكند پشت و سنان

 

54. وحی آمدن از حقتعالی به موسی كه چرا به عیادت من نیامدی

54.1                                 آمد از حق سوی موسی این عتیب                       كای طلوع ماه دیده تو ز جیب

54.2                                 مشرقت كردم ز نور ایزدی                               من حقم، رنجور گشتم، نامدی

54.3                                 گفت سبحانا، تو پاكی از زیان                            این چه رمز است؟ این بكن یا رب بیان

54.4                                 باز فرمودش، كه در رنجوریم                           چون نپرسیدی تو از روی كرم؟

54.5                                 گفت یا رب، نیست نقصانی تو را                       عقل گم شد، این گره را بر گشا

54.6                                 گفت آری، بندۀ خاص گزین                              گشت رنجور، او منم، نیكو ببین

54.7                                 هست معذوریش، معذوری من                           هست رنجوریش، رنجوری من

54.8                                 هر كه خواهد همنشینی با خدا                            او نشیند در حضور اولیا

54.9                                 از حضور اولیا گر بگسلی                                تو هلاكی، زآنكه جزو  بی ُكلی

54.10                          هر كه را دیو از كریمان وابُرَد                          بی كسش یابد، سرش را او خورد

54.11                          یك بَد است، از جمع رفتن یك زمان                     مكر شیطان باشد این نیكو بدان

 

55. جدا كردن باغبان، صوفی و فقیه و علوی را از همدیگر

55.1                                 باغبانی چون نظر در باغ كرد                           دید چون دزدان به باغ خود، سه مرد

55.2                                 یك فقیه و یك شریف و صوفیی                          هر یكی شوخی فضولی یوفئی

55.3                                 گفت، با اینها مرا صد حجت است                       لیك جمع اند و، جماعت رحمت است

55.4                                 بر نیایم یك تنه با سه نفر                                   پس ببرمشان نخست از یکدگر

55.5                                 هر یكی را من به سوئی افكنم                            چون كه تنها شد سبیلش بر كنم

55.6                                 حیله كرد و كرد صوفی را به راه                       تا كند یارانش را، با او تباه

55.7                                 گفت صوفی را برو سوی وثاق                         یك گلیم آور برای این رفاق

55.8                                 رفت صوفی، گفت خلوت با دو یار                     تو فقیهی وین شریف نامدار

55.9                                 ما به فتوای تو نانی میخوریم                             ما به پرّ دانش تو می پریم

55.10                          وین دگر شه زاده و سلطان ماست                       سید است، از خاندان مصطفاست

55.11                          كیست آن صوفی؟ شكم خوار خسیس                   تا بود با چون شما شاهان جلیس

55.12                          چون بیاید مر ورا پنبه كنید                               هفته ای بر باغ و راغ من تنید

55.13                          باغ چه بود؟ جان من آن شماست                        ای شما بوده مرا چون چشم ِ  راست

55.14                          وسوسه كرد و مر ایشان را فریفت                      آه كز یاران نمی باید شكیفت

55.15                          چون به ره كردند صوفی را و رفت                    خصم شد اندر پیش با چوب زفت

55.16                          گفت ای سگ، صوفئی کو از ستیز                     اندر آید باغ مردم تیز تیز

55.17                          این جُنیدت ره نمود، یا  بایزید؟                          از كدامین شیخ و پیرت این رسید؟

55.18                          كوفت صوفی را چو تنها یافتش                         نیم كشتش كرد و سر بشكافتش

55.19                          گفت صوفی، آن ِ من بگذشت، لیك                      ای رفیقان پاس خود دارید نیك

55.20                          مر مرا اغیار دانستید، هان                                نیستم اغیارتر زین قلتبان

55.21                          این چه من خوردم شما را خوردنیست                 این چنین ضربت، جزای هر دنیست

55.22                          * رفت بر من، بر شما هم رفتنیست                    چوب قهرش مر شما را خوردنیست

55.23                          این جهان كوه است و گفت وگوی تو                   چون صدا هم باز آید سوی تو

55.24                          چون ز صوفی گشت فارغ باغبان                      یك بهانه كرد زآن پس جنس آن

55.25                          كای شریف من برو سوی وثاق                          كه ز بهر چاشت پختم من رُقاق

55.26                          بر در خانه بگو قیماز را                                  تا بیارد آن رقاق و قاز را

55.27                          چون به ره كردش بگفت ای مرد دین                  تو فقیهی، ظاهر است این و یقین

55.28                          او شریفی، می كند دعوی سرد                          مادر او را، كه داند تا چه كرد

55.29                          بر زن و بر فعل زن دل می نهید                        عقل ناقص، وآنگهانی اعتمید

55.30                          خویشتن را بر علی و بر نبی                             بسته است اندر زمانه بس غبی

55.31                          هر كه باشد از زنا  وز  زانیان                           این برد ظن در حق ربانیان

55.32                          هر كه بر گردد سرش از چرخها                        همچو خود گردنده بیند خانه را

55.33                          آنچه گفت آن باغبان بوالفضول                          حال او ُبد، دور ز اولاد رسول

55.34                          گر نبودی او نتیجه مرتدان                                كی چنین گفتی برای خاندان؟

55.35                          خواند افسونها شنید آن را فقیه                            در پیش رفت آن ستمكار سفیه

55.36                          گفت ای خر، اندر این باغت كه خواند؟                دزدی از پیغمبرت میراث ماند؟

55.37                          شیر را بچه همی ماند بدو                                 تو به پیغمبر چه میمانی؟ بگو

55.38                          با شریف آن كرد، آن دون از کجی                      كه كند با آل یاسین خارجی

55.39                          تا چه كین دارند دائم دیو و غول؟                       چون یزید و شمر با آل رسول؟

55.40                          شد شریف از ظلم آن ظالم خراب                        با فقیه او گفت با چشم پر آب

55.41                          پای دار اكنون، كه ماندی فرد و كم                     چون دهل شو، زخم میخور بر شكم

55.42                          گر شریف و لایق و همدم نیم                             از چنین ظالم تو را من كم نیم

55.43                          * مر مرا دادی بدین صاحب غرض                   احمقی کردی، تو را بئس العوض

55.44                          شد از او فارغ بیامد كای فقیه                            چه فقیهی؟ ای تو ننگ هر سفیه

55.45                          فتوی ات این است ای ببریده دست؟                    كاندر آئی و، نگوئی امر هست ؟

55.46                          * بو حنیفه داد این فتوی تو را؟                         شافعی گفتست این؟ ای ناسزا

55.47                          این چنین رخصت بخواندی در وسیط؟                 یا بُدست این مسئله اندر محیط؟

55.48                          * این بگفت و دست بر وی برگشاد                    دست او، کین ِ دلش را، داد داد

55.49                          گفت حقستت، بزن، دستت رسید                         این سزای آنكه از یاران بُرید

55.50                          * من سزاوارم به این و صد چنین                      تا چرا ببریدم از یاران بکین؟

55.51                          گوش کردم خدعه و افسوس تو                          میزنم بر سر که شد ناموس تو

55.52                          زد ورا القصه بسیار و بخست                           کرد بیرونش ز باغ و در ببست

55.53                          * هر که تنها ماند از یاران خَود                         اینچنین آید مر او را جمله بَد

55.54                          پس عیادت از برای این صله است                     وین صله از صد محبت حامله است

 

56. رجعت به قصه مریض و عیادت پیغامبر صلی الله علیه و آله

56.1                                 در عیادت شد رسول بی ندید                             آن صحابی را به حال نزع دید

56.2                                 چون شوی دور از حضور اولیا                         در حقیقت گشته ای دور از خدا

56.3                                 چون نتیجۀ هجر همراهان غم است                     كی فراق روی شاهان زآن كم است؟

56.4                                 سایه شاهان طلب هر دم شتاب                           تا شوی ز آن سایه بهتر ز آفتاب

56.5                                 * رو بخسب اندر پناه مقبلی                              بو که آزادت کند صاحب دلی

56.6                                 گر سفر داری، بدین نیت برو                            ور حضر باشد، از این غافل مشو

56.7                                 * فاخته سان، روز و شب، کوکو تو گو               گنج پنهانی ز درویشی بجو

56.8                                 * در بدر میگرد و میرو کو به کو                      جستجو کن، جستجو کن، جستجو

56.9                                 تا توانی زاولیا رو بر متاب                               جهد کن والله اعلم بالصواب

 

57. رفتن بایزید بسطامی به کعبه و در راه به خدمت بزرگی رسیدن و گفتن آن بزرگ که کعبه منم مرا طواف کن

57.1                                 سوی مكه، شیخ امت، بایزید                              از برای حج و عمره میدوید

57.2                                 او به هر شهری كه رفتی از نخست                    مر عزیزان را بكردی بازجُست

57.3                                 گرد می گشتی، كه اندر شهر كیست؟                   كاو بر اركان بصیرت متكی است

57.4                                 گفت حق، اندر سفر هر جا روی                        باید اول، طالب مردی شوی

57.5                                 قصد گنجی كن، كه این سود و زیان                    در تبع آید، تو آن را فرع دان

57.6                                 هر كه كارد، قصد گندم باشدش                          كاه خود اندر تبع می آیدش

57.7                                 َكه بكاری، بر نیاید گندمی                                 مردمی جُو، مردمی جُو، مردمی

57.8                                 قصد كعبه كن چو وقت حج بود                          چون كه رفتی، مكه هم دیده شود

57.9                                 قصد در معراج، دیدِ دوست بود                         در تبع عرش و ملایك هم نمود

57.10                          * سید، الاعمال بانیات، گفت                             نیت خیرت بسی گلها شکفت

57.11                          * نیت مؤمن بود به از عمل                              این چنین فرمود سلطان دول

 

58. حكایت پیر و مرید

58.1                                 خانه ای نو ساخت روزی نو مرید                      پیر آمد خانۀ او را بدید

58.2                                 گفت شیخ آن نو مرید خویش را                          امتحان كرد آن نكو اندیش را

58.3                                 روزن از بهر چه كردی ای رفیق؟                     گفت تا نور اندر آید زین طریق

58.4                                 گفت آن فرع است، این باید نیاز                         تا از این ره بشنوی بانگ نماز

58.5                                 * نور، خود اندر تبع می آیدت                           نیت آنرا کن، که آن میبایدت

58.6                                 بایزید اندر سفر جُستی بسی                               تا بیابد خضر وقت خود كسی

58.7                                 دید پیری با قدی همچون هلال                           دید در وی فرّ و گفتار رجال

58.8                                 دیده نابینا و دل چون آفتاب                               همچو پیلی دیده هندستان به خواب

58.9                                 چشم بسته خفته بیند صد طرب                           چون گشاید آن نبیند، ای عجب !

58.10                          بس عجب در خواب روشن می شود                   دل درون خواب روزن می شود

58.11                          وآنكه بیدار است و بیند خواب  َخوش                  عارف است او، خاك او در دیده كش

58.12                          * بایزید او را چو از اقطاب یافت                      مسکنت بنمود و در خدمت شتافت

58.13                          پیش او بنشست و می پرسید حال                        یافتش درویش و هم صاحب عیال

58.14                          گفت، عزم تو كجا ای بایزید؟                            رخت غربت را كجا خواهی كشید؟

58.15                          گفت قصد كعبه دارم از وله                              گفت، هین با خود چه داری زادِ ره؟

58.16                          گفت دارم از درم نقره دویست                           نك ببسته سخت در گوشۀ ردی است

58.17                          گفت طوفی كن به گردم هفت بار                        وین نكوتر از طواف حج شمار

58.18                          و آن درمها پیش من نه ای جواد                         دان كه حج كردی و حاصل شد مراد

58.19                          عُمره كردی، عمر باقی یافتی                            صاف گشتی، بر صفا بشتافتی

58.20                          حق آن حقی كه جانت دیده است                         كه مرا بر بیت خود بگزیده است

58.21                          كعبه هر چندی كه خانۀ  ِبرّ اوست                      خلقت من نیز خانۀ  ِسرّ اوست

58.22                          تا بكرد آن كعبه را، در وی نرفت                       و اندر این خانه، بجز آن حیّ نرفت

58.23                          چون مرا دیدی خدا را دیده ای                           گرد كعبۀ صدق بر گردیده ای

58.24                          خدمت من طاعت و حمد خداست                        تا نپنداری كه حق از من جداست

58.25                          چشم، نیكو باز كن در من نگر                           تا ببینی نور حق اندر بشر

58.26                          * کعبه را یکبار بیتی گفت یار                           گفت یا عبدی مرا هفتاد بار

58.27                          * بایزیدا کعبه را دریافتی                                 صد بها و عزّ و صد فر یافتی

58.28                          بایزید آن نكته ها را هوش داشت                        همچو زرین حلقه اش در گوش داشت

58.29                          آمد از وی، بایزید اندر مزید                              منتهی در منتها آخر رسید

 

59. دانستن پیغمبر كه سبب رنجوری آن شخص از گستاخی بوده است در دعا

59.1                                 چون پیمبر دید آن بیمار را                                خوش نوازش كرد یار غار را

59.2                                 زنده شد او چون پیمبر را بدید                            گوئی آن دم حق مر او را آفرید

59.3                                 گفت، بیماری مرا این بخت داد                          كامد این سلطان بر من بامداد

59.4                                 تا مرا صحت رسید و عاقبت                             از قدوم این شه پر خاصیت

59.5                                 ای خجسته رنج و بیماری و تب                         ای مبارك درد و بیخوابی شب

59.6                                 نك مرا در پیری از لطف و كرم                         حق چنین رنجورئی داد و سقم

59.7                                 درد پشتم داد تا من هم ز خواب                          بر جهم هر نیم شب، لابد شتاب

59.8                                 تا نخسبم جمله شب چون گاومیش                       دردها بخشید حق از لطف خویش

59.9                                 زین شكستن رحم شاهان جوش كرد                     دوزخ از تهدید من خاموش كرد

59.10                          رنج گنج آمد، كه رحمتها در اوست                     مغز تازه شد، چو بخراشید پوست

59.11                          ای برادر موضع تاریك و سرد                          صبر كردن بر غم و سستی و درد

59.12                          چشمۀ حیوان و جام مستی است                          كان بلندیها همه در پستی است

59.13                          آن بهاران مضمر است اندر خزان                      در بهار است آن خزان، مگریز از آن

59.14                          همره غم باش و با وحشت بساز                         می طلب در مرگ خود عمر دراز

59.15                          آنچه گوید نفس تو، كاینجا بَد است                       مشنوش، چون كار او ضد آمد است

59.16                          تو خلافش كن كه از پیغمبران                            این چنین آمد وصیت در جهان

59.17                          مشورت در كارها واجب شود                           تا پشیمانی در آخر كم بود

59.18                          سعیها کردند بسیار انبیا                                    تا که گردان شد برین سنگ آسیا

59.19                          نفس میخواهد که تا ویران کند                            خلق را گمراه و سرگردان کند

59.20                          گفت امت، مشورت با كی كنیم؟                         انبیا گفتند با عقل امیم

59.21                          گفت، گر كودك در آید یا زنی                            كاو ندارد عقل و رای روشنی

59.22                          گفت با او مشورت كن وآنچه گفت                      تو خلاف آن كن و در راه  ُافت

59.23                          نفس خود را زن شناس و زان بتر                      زانكه زن جزویست و، نفست كلّ شر

59.24                          مشورت با نفس خود گر میكنی                          هر چه گوید، كن خلاف آن دنی

59.25                          گر نماز و روزه میفرمایدت                              نفس مكار است، مكری زایدت

59.26                          مشورت با نفس خود اندر فعال                          هر چه گوید، عكس آن باشد كمال

59.27                          بر نیائی با وی و استیز او                                رو بر ِ  یاری بگیر، آمیز او

59.28                          عقل قوت گیرد از عقل دگر                              پیشه گر کامل شود از پیشه گر

59.29                          من ز مكر نفس دیدم چیزها                               كاو برد از سحر خود تمییزها

59.30                          وعده ها بدهد ترا تازه به دست                           كو هزاران بار آنها را شكست

59.31                          عمر اگر صد سال خود مهلت دهد                      اوت هر روزی بهانۀ نو نهد

59.32                          گرم گوید وعده های سرد را                             جادویی مردی ببندد مرد را

59.33                          ای ضیاء الحق حسام الدین بیا                            كه نروید بی تو از شوره گیا

59.34                          از فلك آویخته شد پرده ای                                از پی نفرین دل آزرده ای

59.35                          این قضا را هم قضا داند علاج                           عقل خلقان در قضا گیج است کاج

59.36                          اژدها گشتست آن مار سیاه                                آن كه كرمی بود افتاده به راه

59.37                          اژدها و مار اندر دست تو                                 شد عصا، ای جان موسی مست تو

59.38                          حكم  ُخذها لا تخف، دادت خدا                           تا به دستت اژدها گردد عصا

59.39                          هین ید بیضا نما ای پادشاه                                صبح نو بنما ز شبهای سیاه

59.40                          دوزخی افروخت بر وی دم فسون                      ای دم تو از دم دریا فزون

59.41                          بحر مكار است و بنموده كفی                             دوزخ است، از مكر بنموده تفی

59.42                          زآن نماید مختصر در چشم تو                            تا زبون بینیش و جنبد خشم تو

59.43                          همچنان كه لشكر انبوه بود                                مر پیمبر را به چشم اندك نمود

59.44                          تا بر ایشان زد پیمبر بی خطر                            ور فزون دیدی، از آن كردی حذر

59.45                          آن عنایت بود و فضل ایزدی                             احمدا، ور نه تو بد دل میشدی

59.46                          كم نمود او را و اصحاب ورا                            آن جهاد ظاهر و باطن، خدا

59.47                          تا میسر كرد یسری را بر او                              تا ز عُسری او نگردانید رو

59.48                          كم نمودن مر ورا، پیروز بود                            زآن نمودن روز او نوروز بود

59.49                          آنكه حق پشتش نباشد از ظفر                             دان که خرگوشش نماید شیر نر

59.50                          * کم نمودن بس خجسته روز بود                       که حقش یار و طریق آموز بود

59.51                          وای اگر صد را یكی بیند ز دور                        تا به چالش اندر آید از غرور

59.52                          زآن نماید ذوالفقاری حربه ای                            ز آن نماید شیر نر چون گربه ای

59.53                          تا دلیر اندر فتند احمق به جنگ                          و اندر آردشان بدین حیلت به چنگ

59.54                          تا به پای خویش باشند آمده                                آن فلیوان جانب آتش كده

59.55                          كاه برگی می نماید تا تو زود                             پف كنی، كاو را برانی از وجود

59.56                          هان كه آن  َكه، كوهها بر كنده است                    زو جهان گریان و، او در خنده است

59.57                          می نماید تا به كعب این آب جو                          صد چو عوج بن عنق شد غرق او

59.58                          می نماید موج خونش تلّ مشك                           می نماید قعر دریا، خاك خشك

59.59                          خشك دید آن بحر را فرعون كور                        تا در او راند از سر مستی و زور

59.60                          چون در آمد، در تگ دریا بود                           دیدۀ فرعون كی بینا بود؟

59.61                          دیده بینا از لقای حق شود                                 حق كجا هم راز هر احمق شود؟

59.62                          قند بیند، خود شود زهر قتول                             راه بیند، خود بود آن بانگ غول

59.63                          ای فلك در فتنۀ آخر زمان                                 تیز می گردی بده آخر زمان

59.64                          خنجر تیزی تو اندر قصد ما                              نیش زهر آلوده ای در فصد ما

59.65                          ای فلك، از رحم حق آموز رحم                          بر دل موران مزن چون مار زخم

59.66                          حق آنكه چرخۀ چرخ ترا                                  كرده گردان بر فراز این سرا

59.67                          كه دگرگون گردی و رحمت كنی                        پیش از آن كه بیخ ما را بر كنی

59.68                          حق آنكه دایگی كردی نخست                            تا نهال ما ز آب و خاك رُست

59.69                          حق آن شه كه ترا صاف آفرید                           كرد چندان مشعله در تو پدید

59.70                          آن چنان معمور و باقی داشتت                           تا كه دهری، از ازل پنداشتت

59.71                          شكر، دانستیم آغاز ترا                                     انبیا گفتند آن راز تو را

59.72                          آدمی داند كه خانه حادث است                           عنكبوتی نه كه در وی عابث است

59.73                          پشه كی داند كه این باغ از كی است؟                   كاو بهاران زاد و، مرگش در  دی است

59.74                          كرم كاندر چوب زاید سست حال                        كی بداند چوب را وقت نهال؟

59.75                          ور بداند كرم از ماهیتش                                   عقل باشد، كرم باشد صورتش

59.76                          عقل، خود را مینماید رنگها                               چون پری دور است از آن فرسنگ ها

59.77                          از ملك بالاست، چه جای پری؟                          تو مگس پرّی، به پستی می پری

59.78                          گر چه عقلت سوی بالا میپرد                            مرغ تقلیدت به پستی میچرد

59.79                          علم تقلیدی، وَبال جان ماست                             عاریه ست و، ما نشسته، كان ماست

59.80                          زین خرد، جاهل همی باید شدن                          دست در دیوانگی باید زدن

59.81                          هر چه بینی سود خود، ز آن میگریز                   زهر نوش و، آب حیوان را بریز

59.82                          هر كه بستاید ترا، دشنام ده                                سود و سرمایه به مفلس وام ده

59.83                          ایمنی بگذار و، جای خوف باش                         بگذر از ناموس و رسوا باش فاش

59.84                          آزمودم عقل دور اندیش را                               بعد از این، دیوانه سازم خویش را

 

60. عذر گفتن دلقك با سید كه گفت، چرا فاحشه به نكاح كرد؟

60.1                                 گفت با دلقك شبی، سید اجل                               قحبه ای را خواستی تو، از عجل

60.2                                 با من این را باز میبایست گفت                           تات میکردم به یک مستوره جفت

60.3                                 گفت  ُنه مستور صالح خواستم                           قحبه گشتند و ز غم تن كاستم

60.4                                 خواستم این قحبه را بی معرفت                          تا ببینم چون شود این عاقبت

60.5                                 عقل را هم آزمودم من بسی                               زین سپس جویم جنون را مغرسی

 

61. به حیلت در سخن آوردن سائل شیخ بهلول را كه خود را دیوانه نمود

61.1                                 آن یكی می گفت، خواهم عاقلی                          مشورت آرم بدو در مشكلی

61.2                                 آن یكی گفتش كه اندر شهر ما                            نیست عاقل غیر آن مجنون نما

61.3                                 بر نئی گشته سواره نك فلان                              میدواند در میان كودكان

61.4                                 * گوی میبازد به روزان و شبان                        در جهان گنج نهان، جان جهان

61.5                                 صاحب رای است و آتش پاره ای                       آسمان قدر است و اختر باره ای

61.6                                 فرّ او كرّوبیان را جان شدست                            او در این دیوانگی پنهان شدست

61.7                                 لیك هر دیوانه را جان نشمری                           سر منه گوساله را چون سامری

61.8                                 چون ولیی آشكارا با تو گفت                              صد هزاران غیب و اسرار نهفت

61.9                                 مر تو را آن فهم و آن دانش نبود                         واندانستی تو سرگین را ز عود

61.10                          از جنون خود را ولی چون پرده ساخت               مر ورا ای كور، كی خواهی شناخت؟

61.11                          گر تو را باز است آن دیدۀ یقین                          زیر هر سنگی یكی سرهنگ بین

61.12                          پیش آن چشمی كه باز و رهبر است                    هر کلیمی را گلیمی در بر است

61.13                          مر ولی را هم ولی شهره كند                             هر كه را او خواست با بهره كند

61.14                          كس نداند از خرد او را شناخت                          چون كه او مر خویش را دیوانه ساخت

61.15                          چون بدزدد دزد بینایی ز كور                            هیچ یابد دزد را او در عبور؟

61.16                          كور نشناسد كه دزد او كه بود                            گر چه خود بر وی زند دزد عنود

 

62. حمله بردن سگ بر كور گدا

62.1                                 چون گزد سگ كور صاحب ژنده را                   كی شناسد آن سگ درنده را ؟

62.2                                 یك سگی در كوی بر كور گدا                            حمله می آورد چون شیر وغا

62.3                                 سگ كند آهنگ درویشان به خشم                       در كشد مَه خاك درویشان به چشم

62.4                                 كور عاجز شد ز بانگ و بیم سگ                      اندر آمد كور در تعظیم سگ

62.5                                 كای امیر صید و ای شیر شكار                          دست دست توست، دست از من بدار

62.6                                 كز ضرورت دم خر را آن حكیم                         كرد تعظیم و لقب دادش كریم

62.7                                 گفت او هم از ضرورت، كای اسد                      از چو من لاغر، شكارت چه رسد؟

62.8                                 گور می گیرند یارانت به دشت                          كور می گیری تو در كوچه به گشت

62.9                                 گور می جویند یارانت به صید                           كور می جویی تو در كوچه به كید

62.10                          آن سگ عالم، شكار گور كرد                            وین سگ بی مایه قصد كور كرد

62.11                          علم چون آموخت سگ رست از ضلال                می كند در بیشه ها صید حلال

62.12                          سگ چو عالم گشت، شد چالاك و زهف               سگ چو عارف گشت شد ز اصحاب كهف

62.13                          سگ شناسا شد كه میر صید كیست                      ای خدا آن نور اشناسنده چیست؟

62.14                          كور نشناسد، نه از بی چشمی است                     بلكه این زآنست كز جهل است مست

62.15                          نیست خود بی چشم تر كور، از زمین                  این زمین از فضل حق شد، خصم بین

62.16                          نور موسی دید و موسی را نواخت                      خسف قارون كرد و قارون را گداخت

62.17                          رجف كرد اندر هلاك هر دعی                           فهم كرد از حق كه یا أَرْضُ ابلعی

62.18                          آب و خاک و باد و نار با شرر                          بی خبر با ما و، از حق با خبر

62.19                          ما بعكس آن، ز غیر حق خبیر                            بی خبر از حق و با چندین نذیر

62.20                          لاجرم أَشْفَقْنَ مِنْها جمله شان                              ُكند شد ز آمیز حیوان حمله شان

62.21                          گفت بیزاریم جمله زین حیات                            كاو بود با خلق حی، با حق موات

62.22                          چون بماند از خلق، گردد او یتیم                         انس حق را قلب میباید سلیم

62.23                          چون ز كوری دزد، دزدد كاله ای                       می كند آن كور عمیا ناله ای

62.24                          تا نگوید دزد او را، كان منم                              كز تو دزدیدم، كه دزد پر فنم

62.25                          كی شناسد كور دزد خویش را؟                          چون ندارد نور چشم و آن ضیا

62.26                          چون بگوید هم بگیر او را تو سخت                    تا بگوید او علامتهای رخت

62.27                          پس جهاد اكبر آمد عصر دزد                            تا بگوید كه چه برد آن زن بمزد

62.28                          اولا دزدید كحل دیده ات                                   چون ستانی، باز یابی تبصرت

62.29                          كالۀ حكمت، كه گم كردۀ دل است                       پیش اهل دل یقین آن حاصل است

62.30                          كور دل، با سمع و با جان و بصر                      می نداند دزد شیطان را اثر

62.31                          ز اهل دل جو، از جماد آن را مجو                      كه جماد آمد خلایق پیش او

62.32                          باز میگردیم سوی راز جو                                تا شود هم مشورت با راز گو

62.33                          مشورت جوینده آمد نزد او                                كای ابِ كودك شده، رازی بگو

62.34                          گفت رو زین حلقه، كاین در باز نیست                 باز گرد، امروز روز راز نیست

62.35                          گر مكان را ره بُدی در لامكان                           همچو شیخان بودمی من بر دكان

 

63. خواندن محتسب مستی را به زندان و جواب گفتن او

63.1                                 محتسب در نیم شب جائی رسید                          در بن دیوار مردی خفته دید

63.2                                 گفت هی مستی، چه خورده ستی؟ بگو                 گفت از آن خوردم كه هست اندر سبو

63.3                                 گفت آخر در سبو واگو كه چیست                       گفت از آن كه خورده ام، گفت آن خفیست

63.4                                 گفت آنچه خورده ای، خود چیست آن؟                 گفت آن كاندر سبو مخفیست آن

63.5                                 دور میشد این سؤال و این جواب                        ماند چون خر، محتسب، اندر خلاب

63.6                                 گفت او را محتسب، هین آه كن                           مست هو هو كرد هنگام سخن

63.7                                 گفت، گفتم آه كن، هو میكنی؟                             گفت من شادم، تو از غم دم زنی؟

63.8                                 آه از درد و غم و بیدادی است                           هوی هوی می خوران از شادی است

63.9                                 محتسب گفت این ندانم خیز خیز                         معرفت متراش و بگذار این ستیز

63.10                          گفت رو، تو از كجا من از كجا؟                         گفت مستی، خیز و تا زندان بیا

63.11                          گفت مست، ای محتسب بگذار و رو                    از برهنه كی توان بردن گرو؟

63.12                          گر مرا خود قوّت رفتن بُدی                              خانۀ خود رفتمی، وین كی شدی؟

63.13                          من اگر با عقل و با امكانمی                              همچو شیخان بر سر دكانمی

63.14                          * گر مرا رائی و تدبیری بُدی                           همچو شیخان جاه و توقیری بُدی

63.15                          * هم مرا زنبیل و دریوزه بُدی                          هم نذورات همه روزه بُدی

63.16                          * بگذر از من زانکه گم کردی تو راه                 باز جو، ریش بزرگ و خانقاه

 

64. دوم بار به سخن آوردن سایل آن بزرگ را تا حال او معلوم کند

64.1                                 گفت آن طالب، كه آخر یك نفس                         ای سواره بر نی، این سو ران فرس

64.2                                 راند سوی او كه هین زوتر بگو                         كاسب من بس توسن است و تند خو

64.3                                 تا لگد بر تو نكوبد، زود باش                             از چه میپرسی؟ بیان کن خواجه، فاش

64.4                                 او مجال راز دل گفتن ندید                                زو برون شو كرد و در لاغش كشید

64.5                                 گفت میخواهم در این كوچه زنی                        كیست لایق از برای چون منی؟

64.6                                 گفت سه گونه زنند اندر جهان                            آن دو رنج و، این یكی گنج روان

64.7                                 آن یكی را چون بخواهی ُكل تو راست                 و آن دگر نیمی تو را، نیمی جداست

64.8                                 و آن سوم هیچ او ترا نبود، بدان                         این شنیدی؟ دور شو، رفتم روان

64.9                                 تا تو را اسبم نپراند لگد                                    كه بیفتی بر نخیزی تا ابد

64.10                          شیخ راند اندر میان كودكان                               بانگ زد بار دگر او را جوان

64.11                          كه بیا آخر بگو تفسیر این                                 این زنان سه نوع گفتی، بر گزین

64.12                          راند سوی او و گفتش  ِبكر خاص                       ُكل ترا باشد، ز غم یابی خلاص

64.13                          وآنكه نیمی آن تو، بیوه بود                                و انكه هیچست، آن عیال با ولد

64.14                          چون ز شوی اولش كودك بود                           مهر و كل خاطرش آن سو رود

64.15                          دور شو تا اسب نندازد لگد                               سم اسب توسنم بر تو رسد

64.16                          های و هویی كرد شیخ و باز راند                       كودكان را باز سوی خویش خواند

64.17                          باز بانگش كرد سایل که بیا                               یك سؤالم ماند ای شاه كیا

64.18                          باز راند این سو، بگو زودتر چه بود                   كه ز میدان آن بچه گویم ربود

64.19                          گفت: ای شه، با چنین عقل و ادب                       این چه شیدست؟ این چه فعلست؟ ای عجب

64.20                          تو ورای عقل كلی در بیان                                آفتابی در جنون، چونی نهان؟

64.21                          گفت: این اوباش رائی میزنند                             تا در این شهر خودم قاضی كنند

64.22                          دفع میگفتم، مرا گفتند نی                                  نیست چون تو عالمی، صاحب فنی

64.23                          با وجود تو حرام است و خبیث                          كه كم از تو در قضا گوید حدیث

64.24                          در شریعت نیست دستوری كه ما                        كمتر از تو، شه كنیم و پیشوا

64.25                          * زین ضرورت گیج و دیوانه شدم                     زین گروه از عجز بیگانه شدم

64.26                          * ظاهراً شوریده و شیدا شدم                             لیك در باطن همانم كه بدم

64.27                          عقل من گنج است و من ویرانه ام                       گنج اگر پیدا كنم، دیوانه ام

64.28                          اوست دیوانه كه دیوانه نشد                               این عسس را دید و در خانه نشد

64.29                          دانش من جوهر آمد، نی عرض                         این بهایی نیست بهر هر غرض

64.30                          كان قندم، نیستان شكرم                                    هم ز من میروید و، من میخورم

64.31                          علم تقلیدی و تعلیمیست آن                                كز نفور مستمع دارد فغان

64.32                          چون پی دانه، نه بهر روشنیست                         همچو طالبِ علم دنیای دنیست

64.33                          طالبِ علم است، بهر عام و خاص                      نی كه تا یابد از این عالم خلاص

64.34                          همچو موشی هر طرف سوراخ كرد                    چون كه نورش راند از در گشت سرد

64.35                          * همچو موشی هر طرف سوراخها                    میکند غافل ز انوار خدا

64.36                          چونكه سوی دشت و نورش ره نبود                    هم در آن ظلمات جهدی می نمود

64.37                          گر خدایش بردهد پرّ خرد                                 برهد از موشی و چون مرغان پرد

64.38                          ور نجوید پر بماند زیر خاك                              ناامید از رفتن راه سماك

64.39                          علم گفتاری، كه آن بی جان بود                          عاشق روی خریداران بود

64.40                          گر چه باشد وقت بحث علم زفت                        چون خریدارش نباشد، مُرد و رفت

64.41                          مشتری من خدایست و مرا                                می كشد بالا، كه الله اشتری

64.42                          خونبهای من جمال ذو الجلال                            خونبهای خود خورم، كسب حلال

64.43                          این خریداران مفلس را بهل                               چه خریداری كند یك مشت گِل؟

64.44                          گِل مخر، گِل را مخُر، گِل را مجو                      زانكه گِل خوار است دائم زرد رو

64.45                          دل بخور تا دائما باشی جوان                             از تجلی چهره ات چون ارغوان

64.46                          * طالب دل باش تا باشی چو مُل                        تا شوی شادان و خندان همچو ُگل

64.47                          * دل نباشد آنکه مطلوب گِل است                       این سخن را روی با صاحب دل است

64.48                          یا رب این بخشش نه حد كار ماست                     لطف تو، لطف خفی را خود سزاست

64.49                          دست گیر از دست ما، ما را بخر                        پرده را بردار و پردۀ ما مَدَر

64.50                          باز خر ما را از این نفس پلید                             كاردش تا استخوان ما رسید

64.51                          از چو ما بیچارگان این بند سخت                        كه گشاید جز تو ای سلطان بخت؟

64.52                          این چنین قفل گران را ای ودود                          كه تواند جز كه فضل تو گشود؟

64.53                          ما ز خود سوی تو گردانیم سر                           چون توئی از ما به ما نزدیكتر

64.54                          * با چنین نزدیکئی دوریم دور                          در چنین تاریکئی بفرست نور

64.55                          این دعا هم بخشش و تعلیم توست                        ور نه در گلخن گلستان از چه رست؟

64.56                          در میان خون و روده، فهم و عقل                       جز ز اكرام تو نتوان كرد نقل

64.57                          از دو پارۀ پیه، این نور روان                            موج نورش میرود بر آسمان

64.58                          گوشت پاره كه زبان آمد از او                           میرود سیلاب حكمت همچو جو

64.59                          سوی سوراخی كه نامش گوشهاست                    تا بباغ جان كه میوه اش هوشهاست

64.60                          شاه راه باغ جانها، شرع اوست                          باغ و بستانهای عالم، فرع اوست

64.61                          اصل و سرچشمۀ خوشی آن است آن                   زود تَجْرِی تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خوان

64.62                          * قصۀ رنجور گو با مصطفی                           زآنکه لطف حق ندارد منتهی

64.63                          * شکر نعمت چون کنی؟ چون شکر تو               نعمت تازه بود زاحسان او

64.64                          * عجز تو از شکر شکر آمد تمام                       فهم کن، دریاب، قد تمّ الکلام

 

65. تتمۀ نصیحت کردن رسول مر آن بیمار را

65.1                                 گفت پیغمبر مر آن بیمار را                               چون عیادت كرد یار زار را

65.2                                 كه مگر نوعی دعائی كرده ای                           از جهالت زهربایی خورده ای

65.3                                 یاد آور چه دعا میگفته ای                                چون ز مكر نفس می آشفته ای

65.4                                 گفت یادم نیست، الا همتی                                 دار با من، یادم آید ساعتی

65.5                                 از حضور نور بخش مصطفی                           پیش خاطر آمد او را آن دعا

65.6                                 همت پیغمبر روشن كده                                    پیش خاطر آمدش آن گم شده

65.7                                 تافت زآن روزن كه از دل تا دل است                  روشنی كان فرق حق و باطل است

65.8                                 گفت: اینك یادم آمد ای رسول                            آن دعا كه گفته ام من بو الفضول

65.9                                 چون گرفتار گنه می آمدم                                  همچو غرقه، دست و پائی میزدم

65.10                          پُر گنه باب گشایش میزند                                  غرقه دست اندر حشایش میزند

65.11                          از تو تهدید و وعیدی میرسید                             مجرمان را از عذاب بس شدید

65.12                          مضطرب می گشتم و چاره نبود                         بند محكم بود و قفل ناگشود

65.13                          نی مقام صبر و، نه راه گریز                            نی امید توبه، نه جای ستیز

65.14                          * نی به غیر حق تعالی یار من                          این چنین دشوار آمد کار من

65.15                          هچو هاروت و چو ماروت از حزن                    آه میكردم كه ای خلاق من

65.16                          از خطر هاروت و ماروت آشكار                       چاه بابل را بكردند اختیار

 

66. دکر دشواری عذاب آخرت و سختی آن

66.1                                 تا عذاب آخرت اینجا كِشند                                ُگربزند و عاقل و ساحر وشند

66.2                                 نیك كردند و بجای خویش بود                            سهل تر باشد ز آتش رنج دُود

66.3                                 حد ندارد وصف رنج آن جهان                           سهل باشد رنج دنیا پیش آن

66.4                                 ای خنك آن كو جهادی میكند                              بر بدن زجری و دادی میكند

66.5                                 تا ز رنج  آن جهانی  وارهد                               بر خود این رنج عبادت مینهد

66.6                                 من همی گفتم: كه یا رب، آن عذاب                     هم در این عالم  ِبران بر من شتاب

66.7                                 تا در آن عالم فراغت باشدم                               در چنین درخواست حلقه میزدم

66.8                                 این چنین رنجورئی پیدام شد                              جان من از رنج بی آرام شد

66.9                                 مانده ام از ذكر و از اوراد خَود                         بی خبر گشتم ز خویش و نیك و بد

66.10                          گر نمی دیدم كنون من روی تو                          ای خجسته وی مبارك خوی تو

66.11                          میشدم از دست، من یك بارگی                           كردیم شاهانه این غمخوارگی

66.12                          گفت: هی هی این دعا دیگر مكن                        بر مَكن تو خویش را از بیخ و بن

66.13                          تو چه طاقت داری ای مور نژند                        كه نهد بر تو ُچنان كوه بلند

66.14                          گفت: توبه كردم ای سلطان كه من                      از سر جلدی نلافم هیچ فن

66.15                          این جهان تیه است و تو موسی و ما                    از گنه در تیه مانده مبتلا

66.16                          سالها ره میرویم و، در اخیر                              همچنان در منزل اول اسیر

66.17                          * قوم موسی راه می پیموده اند                          آخر اندر گام اول بوده اند

 

67. ذکر قوم موسی علیه السلام و پشیمانی ایشان

67.1                                 * راز میگفتند پیدا و نهان                                 جملگی مرد و زن و پیر و جوان

67.2                                 گر دل موسی ز ما راضی بُدی                          تیه را راه و كران پیدا شدی

67.3                                 ور به كل بیزار بودی او ز ما                            كی رسیدی منّ و سلوی از سما؟

67.4                                 كی ز سنگی چشمه ها جوشان شدی؟                   در بیابان مان امان جان شدی

67.5                                 بل به جای خوان، خود آتش آمدی                       اندر این منزل لهب بر ما زدی

67.6                                 چون دو دل شد موسی اندر كار ما                      گاه خصم ماست، گاهی یار ما

67.7                                 خشمش آتش میزند در رخت ما                          حلم او رد میكند تیر بلا

67.8                                 كی بود كه حلم گردد خشم نیز؟                          نیست این نادر ز لطفت، ای عزیز

67.9                                 مدح حاضر وحشت است از بهر این                   نام موسی میبرم، قاصد چنین

67.10                          ور نه موسی كی روا دارد كه من                       پیش تو یاد آورم از هیچ تن

67.11                          عهد ما بشكست صد بار و هزار                         عهد تو چون كوه ثابت برقرار

67.12                          عهد ما كاه و به هر بادی زبون                          عهد تو كوه و ز صد كُه هم فزون

67.13                          حق آن قوت كه بر تلوین ما                               رحمتی كن ای امیر لونها

67.14                          خویش را دیدیم و رسوایی خویش                       امتحان ما مكن ای شاه بیش

67.15                          تا فضیحت های دیگر را نهان                           كرده باشی ای كریم مستعان

67.16                          بیحدی تو در جمال و در كمال                           در كژی ما بیحدیم و در ضلال

67.17                          بیحدی خویش بگمار ای كریم                            بر كژی بیحد مشتی لئیم

67.18                          هین كه از تقطیع ما یك تار ماند                         مصر بودیم و یكی دیوار ماند

67.19                          البقیه البقیه ای خدیو                                        تا نگردد شاد  ُكلی جان دیو

67.20                          بهر ما نی، بهر آن لطف نخست                          كه تو كردی گمرهان را بازجست

67.21                          چون نمودی قدرتت، بنمای رحم                        ای نهاده رحمها در شحم و لحم

67.22                          این دعا گر خشم افزاید ترا                                تو دعا تعلیم فرما، مهترا

67.23                          آنچنان كادم بیفتاد از بهشت                               رجعتش دادی كه رست از دیو زشت

67.24                          دیو كِبود كاو ز آدم بگذرد                                 بر چنین نطعی از او بازی برد

67.25                          در حقیقت نفع آدم شد همه                                 لعنت حاسد شده آن دمدمه

67.26                          بازئی دید و دو صد بازی ندید                           پس ستون خیمۀ خود را برید

67.27                          آتشی زد شب، به كِشت دیگران                          باد سوی کِشت او کردش روان

67.28                          چشم بندی بود لعنت دیو را                               تا  زیان خصم دید آن ریو را

67.29                          * هم زیان جان او شد ریو او                            خود تو گوئی بود آدم، دیو او

67.30                          لعنت این باشد كه كژبینش كند                            حاسد و خود بین و پر كینش كند

67.31                          تا نداند كه هر آن کو بَد کند                               عاقبت باز آید و بر وی زند

67.32                          جمله فرزین بندها بیند بعكس                             مات بر وی گردد و نقصان و وكس

67.33                          زانكه گر او هیچ بیند خویش را                          مهلك و ناسور بیند ریش را

67.34                          درد خیزد زین چنین دیدن درون                         درد او را از حجاب آرد برون

67.35                          تا نگیرد مادران را درد زه                               طفل در زادن نیابد هیچ ره

67.36                          این امانت در دل و جان حاملست                        این نصیحتها مثال قابلست

67.37                          قابله گوید كه زن را درد نیست                          درد باید، درد كودك را رهیست

67.38                          آنكه او بیدرد باشد، ره زن است                         زانكه بیدردی، انا الحق گفتن است

67.39                          آن انا، بی وقت گفتن لعنت است                         وین انا، در وقت گفتن رحمت است

67.40                          آن انا منصور، رحمت شد یقین                          وآن انا فرعون، لعنت شد ببین

67.41                          لاجرم هر مرغ بی هنگام را                              سر بریدن واجب است اعلام را

67.42                          سر بریدن چیست؟ كشتن نفس را                        در جهاد و ترك گفتن لمس را

67.43                          آن چنان كه نیش كژدم بر كنی                            تا كه یابد او ز كشتن ایمنی

67.44                          بر كنی دندان پر زهری ز مار                           تا رهد مار از بلای سنگسار

67.45                          هیچ نكشد نفس را، جز ظلّ پیر                          دامن آن نفس كش را سخت گیر

67.46                          چون بگیری سخت، آن توفیق هوست                  در تو هر قوت كه آید، جذب اوست

67.47                          ما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ راست دان                            هر چه دارد جان، بود از جان ِ جان

67.48                          دست گیرنده وی است و بردبار                         دم به دم آن دم، از او امید دار

67.49                          نیست غم گر دیر بی او مانده ای                        دیرگیر و سخت گیرش خوانده ای

67.50                          دیر گیرد سخت گیرد رحمتش                            یكدمت غایب ندارد حضرتش

67.51                          گر تو خواهی شرح این وصل و ولا                   از سر اندیشه می خوان، والضحی

67.52                          ور تو گویی هم بدیها از وی است                       لیك آن نقصان فضل او كی است؟

67.53                          آن بدی دادن كمال اوست هم                             من مثالی گویمت، ای محتشم

 

68. مثال در بیان معنی یؤمن بالقدر خیره و شره

68.1                                 كرد نقاشی دو گونه نقشها                                 نقشهای صاف و نقش بی صفا

68.2                                 نقش یوسف كرد و حور خوش سرشت                نقش ابلیسان و افریتان زشت

68.3                                 هر دو گونه نقش ز استادی اوست                      زشتی او نیست آن رادی اوست

68.4                                 زشت را در غایت زشتی كند                             جمله زشتیها به گردش بر تند

68.5                                 * خوب را در غایت خوبی کِشد                         حس عالم چاشنی از وی چشد

68.6                                 تا كمال دانشش پیدا شود                                   منكر استادی اش رسوا شود

68.7                                 ور نتاند زشت كردن، ناقص است                      زین سبب خلاق گبر و مخلص است

68.8                                 پس از این رو كفر و ایمان شاهداند                     بر خداوندیش هر دو ساجداند

68.9                                 لیك مومن دان كه طوعاً ساجد است                     زانكه جویای رضا و قاصد است

68.10                          هست  َكرها گبر هم یزدان پرست                       لیك قصد او مرادِ دیگر است

68.11                          قلعۀ سلطان عمارت می كند                              لیك دعوی امارت می كند

68.12                          گشته یاغی، تا كه ملك او بود                             عاقبت خود، قلعه سلطانی شود

68.13                          مومن آن قلعه برای پادشاه                                میكند معمور، نی از بهر جاه

68.14                          زشت گوید، ای شه زشت آفرین                         قادری بر خوب و بر زشت مهین

68.15                          خوب گوید، ای شه حسن و بها                           پاك گردانیدیم از عیبها

68.16                          * حمد لک والشکر لک یاذالمنن                        حاضری و ناظری بر حال من

68.17                          حاصل آنکه او هر آنچه خواست کرد                  خوب را و زشت را چون خار و ورد

68.18                          اوست بر هر پادشاهی پادشا                              کار ساز یفعل الله ما یشا

 

69. دعا و توبه آموختن رسول صلی الله علیه و آله بیمار را

69.1                                 گفت پیغمبر مر آن بیمار را                               این بگو، كای سهل كن دشوار را

69.2                                 آتنا فی دار دنیانا حسن                                     آتنا فی دار عقبانا حسن

69.3                                 راه را بر ما چو بستان كن لطیف                        مقصد ما لطف خود ساز ای شریف

69.4                                 مومنان در حشر گویند ای ملك                           نی كه دوزخ بود راه مشترك؟

69.5                                 مومن و كافر بر او یابد گذار                             ما ندیدیم اندر این ره دود و نار

69.6                                 نك بهشت و بارگاه ایمنی                                  پس كجا بود آن گذرگاه دنی؟

69.7                                 پس ملك گوید كه آن روضۀ خضر                      كان فلان جا دیده اید اندر گذر

69.8                                 دوزخ آن بود و سیاستگاه سخت                         بر شما شد باغ و بستان و درخت

69.9                                 چون شما این نفس دوزخ خوی را                      آتشی گبر فتنه جوی را

69.10                          جهدها كردید تا شد پر صفا                               نار را كشتید از بهر خدا

69.11                          آتش شهوت كه شعله میزدی                              سبزۀ تقوی شد و نور هدی

69.12                          آتش خشم از شما هم حلم شد                              ظلمت جهل از شما هم علم شد

69.13                          آتش حرص از شما ایثار شد                              و آن حسد چون خار بُد،  گلزار شد

69.14                          چون شما این جمله آتشهای خویش                      بهر حق كشتید جمله پیش پیش

69.15                          نفس ناری را چو باغی ساختید                          اندر او تخم وفا انداختید

69.16                          بلبلان ذكر و تسبیح اندر او                               خوش سرایان در چمن بر طرف جو

69.17                          داعی حق را اجابت كرده اید                             وز جحیم نفس آب آورده اید

69.18                          * از جنان سوی جنان کردید باب                       از حمیم نفس آوردید آب

69.19                          دوزخ ما نیز در حق شما                                  سبزه گشت و گلشن و برگ و نوا

69.20                          چیست احسان را مكافات ای پسر؟                      لطف و احسان و ثواب معتبر

69.21                          نی شما گفتید ما قربانی ایم؟                               پیش اوصاف بقا ما فانی ایم

69.22                          ما اگر قلاش و گر دیوانه ایم                             مست آن ساقی و آن پیمانه ایم

69.23                          بر خط و فرمان او سر می نهیم                          جان شیرین را گروگان می دهیم

69.24                          تا خیال دوست در اسرار ماست                         چاكری و جان سپاری كار ماست

69.25                          هر كجا شمع بلا افروختند                                 صد هزاران جان عاشق سوختند

69.26                          عاشقانی كز درون خانه اند                               شمع روی یار را پروانه اند

69.27                          ای دل آن جا رو كه با تو روشن اند                    وز بلاها مر ترا چون جوشن اند

69.28                          در میان جان تو را جا میکنند                            تا تو را پر باده چون جامی کنند

69.29                          در میان جان ایشان خانه گیر                             در فلك خانه كن ای بدر منیر

69.30                          چون عطارد دفتر دل واكنند                              تا كه بر تو سِرّها پیدا كنند

69.31                          پیش خویشان باش، چون آواره ای                      بر مه كامل زن، ار مه پاره ای

69.32                          جزو را از كل خود پرهیز چیست؟                     با مخالف این همه آمیز چیست؟

69.33                          جنس را بین، نوع گشته در روش                       غیبها بین، گشته عین از پرتوش

69.34                          تا چون زن، عشوه خری ای بی خرد                   از دروغ و عشوه كی یابی مدد؟

69.35                          چاپلوس و لفظ شیرین و فریب                           میستانی مینهی چون زر به جیب

69.36                          مر ترا سیلی و دشنام شهان                               بهتر آید از ثنای گمرهان

69.37                          صفع شاهان خور، مخور شهد خسان                   تا كسی گردی ز اقبال كسان

69.38                          زآنكه زایشان خلعت و دولت رسد                       در پناه روح، جان گردد جسد

69.39                          هر كجا بینی برهنه و بی نوا                             دان كه او بگریخته ست از اوستا

69.40                          تا چنان گردد كه میخواهد دلش                           آن دل كور بد بی حاصلش

69.41                          گر چنان گشتی كه استا خواستی                         خویش را و خویش را آراستی

69.42                          هر كه از استا گریزد در جهان                           او ز دولت میگریزد، این بدان

69.43                          پیشه ای آموختی در كسب تن                            چنگ اندر پیشۀ دینی بزن

69.44                          در جهان پوشیده گشتی و غنی                           چون برون آیی از اینجا، چون كنی ؟

69.45                          پیشه ای آموز كاندر آخرت                               اندر آید دخل كسب مغفرت

69.46                          آن جهان شهری است پر بازار و كسب                تا نپنداری كه كسب اینجاست، حسب

69.47                          حق تعالی گفت كاین كسب جهان                        پیش آن كسب است لعب كودكان

69.48                          همچو آن طفلی كه بر طفلی تند                          شكل صحبت كن مساسی میكند

69.49                          آن مساس طفل چبود؟ بازئی                              با جماع رستمی و قاضئی

69.50                          كودكان سازند در بازی دكان                            سود نبود، جز كه تعطیل زمان

69.51                          شب شود در خانه آید گرسنه                              كودكان رفته بمانده یك تنه

69.52                          این جهان بازیگه است و، مرگ، شب                  باز گردی، كیسه خالی، پُر تعب

69.53                          * سوی خانۀ گور تنها مانده ای                          با فغال واحسرتا برخوانده ای

69.54                          كسب دین، عشق است و جذب اندرون                 قابلیت، نور حق دان ای حرون

69.55                          كسبِ فانی خواهدت این نفس خس                      چند كسب خس كنی؟ بگذار بس

69.56                          نفس خس، گر جویدت كسب شریف                    حیله و مكری بود آن را ردیف

 

70. بیدار كردن ابلیس معاویه را كه وقت نماز بیگاه شد

70.1                                 در خبر آمد كه آن معاویه                                  خفته بُد در قصر در یك زاویه

70.2                                 قصر را از اندرون در بسته بود                         كز زیارتهای مردم خسته بود

70.3                                 ناگهان مردی ورا بیدار كرد                              چشم چون بگشاد پنهان گشت مرد

70.4                                 گفت اندر قصر، كس را ره نبود                         كیست كاین گستاخی و جرات نمود؟

70.5                                 ِگرد برگشت و طلب كرد آن زمان                      تا بیابد زآن نهان گشته، نشان

70.6                                 از پس در مدبری را دید، كاو                            در پس پرده نهان میكرد رو

70.7                                 گفت هی، تو كیستی؟ نام تو چیست؟                    گفت نامم فاش ابلیس شقی است

70.8                                 گفت بیدارم چرا كردی به جد؟                           راست گو، با من مگو بر عكس و ضد

70.9                                 گفت هنگام نماز آخر رسید                                سوی مسجد زود میباید دوید

70.10                          عجلوا الطاعات قبل الفوت گفت                         مصطفی چون دُرّ وحدت را بسُفت

70.11                          گفت نی نی، این غرض نبود ترا                        كه به خیری رهنما باشی مرا

70.12                          دزد آید از نهان در مسكنم                                 گویدم كه پاسبانی می كنم

70.13                          من كجا باور كنم آن دزد را؟                             دزد كی داند ثواب و مزد را؟

70.14                          خاصه دزدی چون تو، قطاع الطریق                  از چه رو گشتی چنین برمن شفیق؟

 

71. جواب گفتن ابلیس معاویه را

71.1                                 گفت ما اول فرشته بوده ایم                               راه طاعت را بجان پیموده ایم

71.2                                 سالكان راه را محرم بُدیم                                  ساكنان عرش را هم دم بُدیم

71.3                                 پیشۀ اول كجا از دل رود؟                                مهر اول كی ز دل بیرون شود؟

71.4                                 در سفر گر روم بینی یا  ُختن                             از دل تو كی رود حُب الوطن؟

71.5                                 ما هم از مستان این می، بوده ایم                        عاشقان درگه وی بوده ایم

71.6                                 ناف ما بر مهر او ببریده اند                              عشق او در جان ما كاریده اند

71.7                                 روز نیكو دیده ایم از روزگار                            آب رحمت خورده ایم از جویبار

71.8                                 نه كه ما را دست فضلش كاشتست؟                     از عدم ما را نه او برداشتست؟

71.9                                 ای بسا كز وی نوازش دیده ایم                           در گلستان رضا گردیده ایم

71.10                          بر سر ما دست رحمت مینهاد                            چشمهای لطف بر ما میگشاد

71.11                          در  گه طفلی، كه بودم شیر جو                          گاهوارم را كه جنبانید؟ او

71.12                          از كه خوردم شیر، غیر شیر او؟                        كه مرا پرورد، جز تدبیر او؟

71.13                          خوی كان با شیر رفت اندر وجود                       كی توان آن را  ز مردم واگشود؟

71.14                          گر عتابی كرد دریای كرم                                 بسته كی گردند درهای كرم؟

71.15                          اصل نقدش لطف و داد و بخشش است                 قهر بر وی چون غباری از غش است

71.16                          از برای لطف عالم را بساخت                           ذره ها را آفتاب وی نواخت

71.17                          فرقت از قهرش اگر آبستن است                         بهر قدر وصل او دانستن است

71.18                          میدهد جان را فراقش گوشمال                            تا بداند قدر ایام وصال

71.19                          گفت پیغمبر كه حق فرموده است                        قصد من از خلق، احسان بوده است

71.20                          آفریدم تا ز من سودی كنند                                تا ز شهدم دست آلودی كنند

71.21                          نی برای آن كه من سودی كنم                            و ز برهنه من قبائی بركنم

71.22                          چند روزی گر ز پیشم رانده است                       چشم من در روی خوبش مانده است

71.23                          كز چنان رویی، چنین قهر، ای عجب                  هر كسی مشغول گشته در سبب

71.24                          من سبب را ننگرم، كان حادث است                    زانكه حادث، حادثی را باعث است

71.25                          لطف سابق را نظاره میكنم                                هر چه آن حادث، دو پاره میكنم

71.26                          ترك سجده، از حسد گیرم كه بود                        آن حسد از عشق خیزد، نز جحود

71.27                          هر حسد از دوستی خیزد چنین                           كه شود با دوست غیری همنشین

71.28                          هست شرط دوستی، غیرت پزی                        همچو شرط عطسه، گفتن دیر زی

71.29                          چونكه بر نطعش جز این بازی نبود                    گفت بازی كن، چه دانم در فزود؟

71.30                          آن یكی بازی كه بَد من باختم                             خویشتن را در بلا انداختم

71.31                          در بلا هم میچشم لذات او                                  مات اویم، مات اویم، مات او

71.32                          چون رهاند خویشتن را؟ ای سره                        هیچ كس در شش جهت، از شش دره

71.33                          جزو شش، از كلّ شش، چون وارهد؟                  خاصه كه، بیچون مر او را كژ نهد

71.34                          هر كه در شش، او درون آتش است                    اوش برهاند كه خلاق شش است

71.35                          خود اگر كفر است و، گر ایمان او                      دست باف حضرت است و آن ِ او

 

72. باز تقریر كردن معاویه با ابلیس مكر او را

72.1                                 گفت امیر او را، كه اینها راست است                  لیك بخش تو از اینها كاست است

72.2                                 صد هزاران چو مرا تو  رَه زدی                        حفره كردی، در خزینه آمدی

72.3                                 آتشی، از تو بسوزم، چاره نیست                        كیست كز دست تو جامه پاره نیست؟

72.4                                 طبعت ای آتش، چو سوزانیدنیست                      تا نسوزانی تو چیزی، چاره نیست

72.5                                 لعنت این باشد كه سوزانت كند                           اوستاد جمله دزدانت كند

72.6                                 با خدا گفتی، شنیدی رو برو                              من چه باشم پیش مكرت؟ ای عدو

72.7                                 معرفتهای تو چون بانگ صفیر                          بانگ مرغانست، لیكن مرغ گیر

72.8                                 صد هزاران مرغ را، آن  ره  زدست                  مرغ غره، كاشنائی آمدست

72.9                                 در هوا چون بشنود بانگ صفیر                         از هوا آید شود اینجا اسیر

72.10                          قوم نوح از مكر تو در نوحه اند                         دل كباب و سینه شرحه شرحه اند

72.11                          عاد را تو باد دادی در جهان                             در فکندی در عذاب و اندُهان

72.12                          از تو بود آن سنگسار قوم لوط                           در سیاه آبه ز تو خوردند غوط

72.13                          مغز نمرود از تو آمد ریخته                               ای هزاران فتنه ها انگیخته

72.14                          عقل فرعون ذكی فیلسوف                                كور گشت از تو، نیابید او وقوف

72.15                          بولهب هم از تو نااهلی شده                               بوالحكم هم از تو بوجهلی شده

72.16                          ای بر این شطرنج بهر یاد را                             مات كرده صد هزار استاد را

72.17                          ای ز فرزین بندهای مشكلت                              سوخته جانها، سیه گشته دلت

72.18                          بحر مكری تو، خلایق قطره ای                         تو چو كوهی، وین سلیمان ذره ای

72.19                          كه رهد از مكر تو؟ ای مختصم                          غرق طوفانیم، الا من عُصم

72.20                          بس ستارۀ سعد، از تو محترق                            بس سپاه جمع، از تو مفترق

72.21                          * بس مسلمان کز تو دین درباخته                       سرنگون تا قعر دوزخ تاخته

72.22                          * بس چو بلعم، از تو نومید آمده                         بس چو برصیصا، ز تو کافر شده

 

73. باز جواب گفتن ابلیس معاویه را

73.1                                 گفت ابلیسش، گشا این عقد را                            من مَحَكّم، قلب را و نقد را

73.2                                 امتحان شیر و كلبم كرد حق                               امتحان نقد و قلبم كرد حق

73.3                                 قلب را من كی سیه رو كرده ام؟                         صیرفی ام قیمت او كرده ام

73.4                                 نیكوان را رهنمایی میكنم                                  مر بدان را پیشوائی می كنم

73.5                                 * صالحان را پیشوا و مأمنم                              طالحان را نیز یاری میکنم

73.6                                 * باغبانم، شاخ تر میپرورم                               شاخهای خشک را هم میبُرم

73.7                                 این علفها مینهم، از بهر چیست؟                         تا پدید آید كه حیوان جنس كیست

73.8                                 سگ چو از آهو بزاید كودكی                            در سگی و آهوئی دارد شكی

73.9                                 تو گیاه و استخوان پیشش بریز                           تا كدامین سو كند او گام تیز

73.10                          گر به سوی استخوان آید، سگ است                   ور گیا خواهد، یقین آهو رگ است

73.11                          قهر و لطفی جفت شد با همدگر                          زاد از این هر دو جهان خیر و شر

73.12                          تو گیاه و استخوان را عرضه كن                        قوت نفس و، قوت جان را عرضه كن

73.13                          گر غذای نفس جوید ابتر است                           ور غذای روح خواهد سرور است

73.14                          گر كند او خدمت تن، هست خر                          ور رود در بحر جان، یابد گهر

73.15                          گر چه این دو مختلف خیر و شرند                      لیك این هر دو به یك كار اندرند

73.16                          انبیا طاعات عرضه میكنند                                دشمنان شهوات عرضه میكنند

73.17                          نیك را چون بَد كنم؟ یزدان نیم                            داعیم من، خالق ایشان نیم

73.18                          زشت را و خوب را آیینه ام                              خوب را من زشت سازم؟ رب نه ام

73.19                          آینه انداخت هندو درد را                                  كاین سیه رو مینماید مرد را

73.20                          گفت آیینه، گنه از من نبود                                جُرم او را نِه که روی من زُدود

73.21                          او مرا غماز كرد و راست گو                            تا بگویم، زشت كو و خوب كو؟

73.22                          من گواهم، بر گوا زندان كجاست؟                      ز اهل زندان نیستم، یزدان گواست

73.23                          هر كجا بینم نهال میوه دار                                تربیتها میكنم من دایه وار

73.24                          هر كجا بینم درخت تلخ و خشك                          می ببرم، تا رهد از پُشك مشك

73.25                          خشك گوید باغبان را، كای فتی                          مر مرا چه میبری سر، بی خطا؟

73.26                          باغبان گوید خمش، ای زشت خو                        بس نباشد خشكی تو جرم تو؟

73.27                          خشك گوید راستم من، كژ نیم                             تو چرا بی جرم می بُری پیم؟

73.28                          باغبان گوید اگر مسعودئی                                كاشكی كژ بودی و تر بودئی

73.29                          جاذب آب حیاتی گشته ای                                 اندر آب زندگی آغشته ای

73.30                          تخم تو بَد بوده است و اصل ِ تو                         با درخت خوش نبوده وصل تو

73.31                          شاخ تلخ ار با خوشی وصلت كند                        آن خوشی اندر نهادش بر زند

73.32                          * گر تو را بیدار کردم، بهر دین                        خوی اصل من، همین است و همین

 

74. عنف كردن معاویه با ابلیس

74.1                                 گفت امیر، ای راه زن، حجت مگو                      مر تو را ره نیست، در من، ره مجو

74.2                                 ره زنی تو، من غریب و تاجرم                          هر لباساتی كه آری، كی خرم؟

74.3                                 گِرد رخت من مَگرد از كافری                           تو نه ای رخت كسی را مشتری

74.4                                 مشتری نبود كسی را راه زن                             ور نماید مشتری، مكر است و فن

 

75. نالیدن معاویه به حق تعالی از مکر ابلیس و نصرت خواستن

75.1                                 تا چه دارد این حسود اندر كدو؟                         ای خدا فریاد ما رس زین عدو

75.2                                 گر یكی فصل دگر در من دمد                            در رباید از من این رهزن نمد

75.3                                 این حدیثش همچو دود است ای اله                      رحم کن، ور نه گلیمم شد سیاه

75.4                                 من به حجت بر نیایم با بلیس                              كاوست فتنۀ هر شریف و هر خسیس

75.5                                 آدمی كاو عَلَمُ الاسما بگست                               در تگ چون برق این سگ بی تگست

75.6                                 از بهشت انداختش بر روی خاك                        چون سمك در شست او شد از سماك

75.7                                 نوحۀ إنا ظلمنا میزدی                                      نیست دستان و فسونش را حدی

75.8                                 اندرون هر حدیث او شر است                           صد هزاران سحر در وی مضمر است

75.9                                 مردی مردان ببندد در نفس                               در زن و در مرد افروزد هوس

75.10                          ای بلیس خلق سوز فتنه جو                               بر چیم بیدار كردی؟ راست گو

75.11                          * زانکه حجت در نگنجد با منی                         هین غرض را در میان نه بی فنی

 

76. باز تقریر کردن ابلیس تلبیس خود را با معاویه

76.1                                 گفت هر مردی كه باشد بَد گمان                         نشنود او راست را با صد نشان

76.2                                 هر درونی كه خیال اندیش شد                            چون دلیل آری خیالش بیش شد

76.3                                 چون سخن در وی رود، علت شود                     تیغ غازی دزد را آلت شود

76.4                                 پس جواب او سكوت است و سكون                     هست با ابله سخن گفتن جنون

76.5                                 * تو ز حق ترس و، ازو جو قطع نفس                که تو از شرش بماندستی به حبس

76.6                                 تو ز من، با حق چه نالی ای علیم؟                      رو بنال از شرّ آن نفس لئیم

76.7                                 تو خوری حلوا تو را دُمّل شود                          تب بگیرد، طبع تو مختل شود

76.8                                 بی گنه لعنت كنی ابلیس را                                چون نبینی از خود آن تلبیس را

76.9                                 نیست از ابلیس، از توست ای غوی                    كه چو روبه سوی دنبه میروی

76.10                          چون كه در سبزه ببینی دنبه را                           دام باشد این ندانی روبها

76.11                          زآن ندانی، كت ز دانش دور كرد                       میل دنبه چشم و عقلت كور كرد

76.12                          حُبك الأشیاء یعمیك یصم                                   نفسك السودا جنت لا تختصم

76.13                          تو گنه بر من منه، كژ مژ مبین                           من ز بد بیزارم و از حرص و كین

76.14                          * حرص و کین هست از طباع مختلف                مر مرا بر چار ضد شد مکتنف

76.15                          من بدی كردم، پشیمانم هنوز                             انتظارم تا شبم آید به روز

76.16                          * هم امیدی میپزم با درد و سوز                        تا مگر این دی مهم گردد تموز

76.17                          متهم گشتم میان خلق من                                   فعل خود بر من نهد هر مرد و زن

76.18                          گرگ بیچاره اگر چه گرسنه است                       متهم باشد كه او در طنطنه است

76.19                          از ضعیفی چون نتاند راه رفت                           خلق گوید تخمه است از لوتِ  زَفت

 

77. باز الحاح كردن معاویه ابلیس را

77.1                                 گفت: غیر راستی نرهاندت                               داد سوی راستی میخواندت

77.2                                 راست گو تا وارهی از چنگ من                        مكر ننشاند غبار جنگ من

77.3                                 گفت: چون دانی دروغ و راست را؟                   ای خیال اندیش پُر اندیشه ها

77.4                                 گفت: پیغمبر نشانی داده است                            قلب و نیكو را محك بنهاده است

77.5                                 گفته است: الكذب ریب فی القلوب                       باز الصدق طمانین طروب

77.6                                 دل نیارامد ز گفتار دروغ                                 آب و روغن هیچ نفروزد فروغ

77.7                                 در حدیث راست، آرام دل است                          راستیها دانۀ دام دل است

77.8                                 دل مگر رنجور باشد بد دهان                            كو نداند چاشنی این و آن

77.9                                 چون شود از رنج و علت دل سلیم                      طعم صدق و كذب را باشد علیم

77.10                          حرص آدم چون سوی گندم فزود                        از دل آدم سلیمی را ربود

77.11                          پس دروغ و عشوه ات را گوش كرد                   غرّه گشت و زهر قاتل نوش كرد

77.12                          كژدم از گندم ندانست آن نفس                            میپرد تمییز از مستِ هوس

77.13                          خلق مست آرزویند و هوا                                 زآن پذیرایند دستان ترا

77.14                          هر كه خود را از هوا خود باز كرد                     چشم خود را آشنای راز كرد

77.15                          همچنان که در حکایت گفته اند                           بشنو آنرا تا گشاید بسته بند

 

78. شكایت قاضی از آفت قضا و جواب گفتن نایب قاضی مر او را

78.1                                 قاضئی بنشاندند او می گریست                          گفت نایب، قاضیا گریه ز چیست ؟

78.2                                 این نه وقت گریه و فریاد توست                         وقت شادی و مبارك باد توست

78.3                                 گفت: اه، چون حكم راند بی دلی؟                        در میان آن دو عالم، جاهلی

78.4                                 آن دو خصم از واقعۀ خود واقفند                        قاضی مسكین چه داند ز آن دو بند؟

78.5                                 جاهل است و غافل است از حالشان                    چون رود در خونشان و مالشان ؟

78.6                                 گفت: خصمان عالمند و علتی                            جاهلی تو، لیك شمع ملتی

78.7                                 زانكه تو علت نداری در میان                            آن فراغت هست، نور دیده گان

78.8                                 وان دو عالِم را غرضشان كور كرد                    علمشان را علت اندر گور كرد

78.9                                 جهل را، بی علتی، عالم كند                              علم را علت كژ و ظالم كند

78.10                          تا تو رشوت نستدی، بیننده ای                           چون طمع كردی، ضریر و بنده ای

78.11                          از هوا من خوی را واكرده ام                            لقمه های شهوتی كم خورده ام

78.12                          چاشنی گیر دلم شد با فروغ                               راست را داند حقیقت از دروغ

 

79. به اقرار آوردن معاویه ابلیس را

79.1                                 ای سگ ملعون جواب من بگو                           راستی گو و دروغی را مجو

79.2                                 تو چرا بیدار كردی مر مرا ؟                             دشمن بیدارئی تو، ای دغا

79.3                                 همچو خشخاشی، همه خواب آوری                     همچو خمری، عقل و دانش را بری

79.4                                 چار میخت كرده ام، هین راست گو                     راست را دانم، تو حیلتها مجو

79.5                                 * من ز هر كس آن طمع دارم، كه او                  صاحب آن باشد، اندر طبع و خو

79.6                                 من ز سركه می نجویم شکری                           مر مخنث را نگیرم لشگری

79.7                                 همچو گبران، می نجویم از بتی                          كاو بود حق، یا خود از حق آیتی

79.8                                 من ز سرگین، می نجویم بوی مشك                     من در آب جو نجویم خِشتِ خشك

79.9                                 من نجویم پاسبانی را  ز دزد                             کار ناکرده، نجویم هیچ مزد

79.10                          من ز شیطان این نجویم، كاوست غیر                  كه مرا بیدار گرداند به خیر

 

80. راست گفتن ابلیس مکر خود را با معاویه

80.1                                 گفت بسیار آن بلیس از مكر و غدر                     میر از او نشنید و كرد استیز و نکر

80.2                                 از بن دندان بگفتش بهر آن                                كردمت بیدار میدان ای فلان

80.3                                 تا رسی اندر جماعت در نماز                            از پی پیغمبر دولت فراز

80.4                                 گر نماز از وقت رفتی مر ترا                            این جهان تاریك گشتی بی ضیا

80.5                                 از غبین و درد رفتی اشكها                               از دو چشم تو، مثال مشكها

80.6                                 آن غبین و درد بودی صد نماز                          كو نماز و، كو فروغ آن نیاز ؟

80.7                                 ذوق دارد هر كسی در طاعتی                           لاجرم نشكیبد از وی ساعتی

 

81. فضیلت حسرت خوردن آن شخص بر فوت نماز جماعت

81.1                                 آن یكی میرفت در مسجد درون                          مردم از مسجد همی آمد برون

81.2                                 گفت پرسان كه جماعت را چه بود؟                     كه ز مسجد می برون آیند زود

81.3                                 آن یكی گفتش كه پیغمبر نماز                             با جماعت كرد و فارغ شد ز راز

81.4                                 تو كجا در میروی ای مرد خام؟                         چونكه پیغمبر بدادست السلام

81.5                                 گفت آه و دود از آن آمد برون                            آه او میداد از دل بوی خون

81.6                                 آن یكی از جمع گفت، این آه را                           تو به من ده، آن نماز من تو را

81.7                                 گفت دادم آه و پذرفتم نماز                                 او ستد آن آه را با صد نیاز

81.8                                 * با نیاز و با تضرع بازگشت                           باز بود و در پی شهباز گشت

81.9                                 شب به خواب اندر بگفتش هاتفی                        كه خریدی آب حیوان و شفی

81.10                          حرمت این اختیار و این دخول                           شد نماز جملۀ خلقان قبول

 

82. تتمۀ اقرار ابلیس با معاویه مكر و فریب خود را

82.1                                 پس عزازیلش بگفت، ای میر راد                       مكر خود اندر میان باید نهاد

82.2                                 گر نمازت فوت میشد آن زمان                           میزدی از درد دل، آه و فغان

82.3                                 آن تاسف، و آن فغان و آن نیاز                           در گذشتی از دو صد ذكر و نماز

82.4                                 من ترا بیدار كردم از نهیب                               تا نسوزاند چنین آهی حجیب

82.5                                 تا چنان آهی نباشد مر ترا                                 تا بدان راهی نباشد مر ترا

82.6                                 من حسودم، از حسد كردم چنین                          من عدوّم، كار من مكر است و كین

 

83. تصدیق کردن معاویه ابلیس را در آن قول

83.1                                 گفت اكنون راست گفتی، صادقی                        از تو این آید، تو این را لایقی

83.2                                 عنكبوتی تو، مگس داری شكار                          من نیم ای سگ مگس، زحمت میار

83.3                                 باز اسپیدم، شكارم شه كند                                 عنكبوتی كی بگرد من تند ؟

83.4                                 * کار تو این است ای دزد لعین                         سوی دوغ آری مگس را زانگبین

83.5                                 رو مگس می گیر تا تانی، هلا                           سوی دوغی زن مگسها را صلا

83.6                                 ور بخوانی تو به سوی انگبین                           هم دروغ و دوغ باشد آن یقین

83.7                                 تو مرا بیدار كردی، خواب بود                          تو نمودی كشتی، آن گرداب بود

83.8                                 تو در این خیرم از آن میخواندی                         تا مرا از خیر بهتر راندی

 

84. گریختن دزد از دست صاحب خانه به آواز شخص دیگر

84.1                                 این بدان ماند كه شخصی دزد دید                       در وثاق اندر پی او میدوید

84.2                                 تا دو سه میدان دوید اندر پیش                           تا در افکند آن تعب اندر خویش

84.3                                 اندر آن حمله كه نزدیك آمدش                            تا بدو اندر جهد دریابدش

84.4                                 دزد دیگر بانگ كردش كه بیا                            تا ببینی این علامات بلا

84.5                                 زود باش و باز گرد ای مرد كار                        تا ببینی حال اینجا زار زار

84.6                                 * چون شنید این مرد گشت اندیشه ناک                گفت با خود، گشته گیر این جامه جاک

84.7                                 گفت باشد كان طرف دزدی بود                         گر نگردم زود، او بر من دود

84.8                                 بر زن و فرزند من دستی زند                            بستن این دزد سودم كی كند؟

84.9                                 این مسلمان از كرَم میخواندم                             گر نگردم زود پیش آید نَدَم

84.10                          بر امید شفقت آن نیك خواه                                دزد را بگذاشت باز آمد به راه

84.11                          گفت ای یار نكو احوال چیست؟                          این فغان و بانگ تو از دست كیست؟

84.12                          گفت اینك بین نشان پای دزد                              کاینطرف رفته است دزد زن بمزد

84.13                          نك نشان پای دزد قلتبان                                   در پی او رو بدین نقش و نشان

84.14                          گفت ای ابله، چه میگویی مرا؟                          من گرفته بودم آخر مر ورا

84.15                          دزد را از بانگ تو بگذاشتم                               من تو خر را آدمی پنداشتم

84.16                          این چه ژاژست و چه هرزه ای فلان؟                  من حقیقت یافتم، چبود نشان؟

84.17                          گفت من از حق نشانت میدهم                             این نشانست، از حقیقت آگهم

84.18                          گفت طراری تو، یا خود ابلهی                           بلكه تو دزدی و زین حال آگهی

84.19                          خصم خود را میكشیدم موكشان                          تو رهانیدی ورا، كاینك نشان؟

84.20                          تو جهت گو، من برونم از جهات                        در وصال، آیات گو، یا بینات ؟

84.21                          صنع بیند مرد محجوب از صفات                       در صفات آن است كو گم كرد ذات

84.22                          واصلان چون غرق ذاتند، ای پسر                      كی كنند اندر صفات او نظر؟

84.23                          چونكه اندر قعر جو باشد سَرَت                          كی به رنگ آب افتد منظرت؟

84.24                          ور به رنگ آب باز آیی ز قعر                           پس پلاسی بستدی دادی تو شعر

84.25                          طاعت عامه، گناه خاصگان                              وصلت عامه، حجاب خاص دان

84.26                          گر وزیری را كند شه محتسِب                           شه عدوی او بود، نبود مُحِب

84.27                          هم گناهی كرده باشد آن وزیر                            بی سبب نبود تغیر ناگزیر

84.28                          آنكه ز اول محتسب بُد خود ورا                          بخت و روزی آن بُدست از ابتدا

84.29                          لیك آن كاوّل وزیر شه بُدست                             محتسب كردن سبب فعل بَد است

84.30                          چون تو را شه ز آستانه پیش خواند                     باز سوی آستانه باز راند

84.31                          تو یقین میدان كه جرمی كرده ای                        جبر را از جهل پیش آورده ای

84.32                          كه مرا روزی و قسمت این بُدَست                      پس چرا دی بودت آن دولت به دست ؟

84.33                          قسمت خود، خود بریدی تو ز جهل                     قسمت خود را فزاید مرد اهل

 

85. قصۀ منافقان و مسجد ضرار ساختن ایشان

85.1                                 یك مثال دیگر اندر كژ روی                              شاید ار از نقل قرآن بشنوی

85.2                                 این چنین كژ بازئی در جفت و طاق                    با نبی می ساختند اهل نفاق

85.3                                 كز برای عزّ  دین احمدی                                 مسجدی سازیم و بود آن مرتدی

85.4                                 این چنین كژ بازئی میباختند                              مسجدی جز مسجد او ساختند

85.5                                 فرش و سقف و قبه اش آراستند                          لیك تفریق جماعت خواستند

85.6                                 نزد پیغمبر به لابه آمدند                                    همچو اشتر پیش او زانو زدند

85.7                                 كای رسول حق، برای محسنی                           سوی آن مسجد قدم رنجه كنی

85.8                                 تا مبارك گردد از اقدام تو                                 تا قیامت تازه باد ایام تو

85.9                                 مسجد روز گِل است و روز ابر                         مسجد روز ضرورت وقت فقر

85.10                          تا غریبی یابد آنجا خیر و جا                              تا فراوان گردد این خدمت سرا

85.11                          تا شعار دین شود بسیار و پُر                             زانكه با یاران شود خوش كار مر

85.12                          ساعتی آن جایگه تشریف ده                              تزكیۀ ما كن، ز ما تعریف ده

85.13                          مسجد و اصحاب مسجد را نواز                         تو مهی ما شب، دمی با ما بساز

85.14                          تا شود شب از جمالت همچو روز                       ای جمالت آفتاب جان فروز

85.15                          ای دریغا كان سخن از دل بُدی                           تا مراد آن نفر حاصل شدی

85.16                          لطف كاید بیدل و جان در زبان                          همچو سبزۀ تون بود ای دوستان

85.17                          هم ز دورش بنگر و اندر گذر                            خوردن و بو را نشاید ای پسر

85.18                          سوی لطف بی وفایان هین مرو                          كان پل ویران بود، نیكو شنو

85.19                          گر قدم را جاهلی بر آن زند                               بشكند پل و آن قدم را بشكند

85.20                          هر كجا لشكر شكسته میشود                              از دو سه سُستِ مخنث میبود

85.21                          در صف آید با سلاح او مرد وار                        دل بر او بنهند كاینك یار غار

85.22                          رو بگرداند چو بیند زخمها                               رفتن او بشكند پشت ترا

85.23                          این دراز است و فراوان میشود                          و آنچه مقصود است پنهان میشود

85.24                          بر رسول حق فسون ها خواندند                         رخش دستان و حیل میراندند

85.25                          آن رسول مهربان رحم كیش                              جز تبسم، جز بلی، ناورد پیش

85.26                          شكرهای آن جماعت یاد كرد                             در اجابت قاصدان را شاد كرد

85.27                          مینمود آن مكر ایشان پیش او                             یك به یك زآنسان كه اندر شیر مو

85.28                          موی را نادیده میكرد آن لطیف                           شیر را شاباش میگفت آن ظریف

85.29                          صد هزاران موی مكر و دمدمه                         چشم خوابانید آن دم از همه

85.30                          راست میفرمود آن بحر كرم                              من شما را از شما مشفق ترم

85.31                          من نشسته بر كنار آتشی                                   با فروغ و شعلۀ بس ناخوشی

85.32                          همچو پروانه شما آن سو دوان                           هر دو دست من شده پروانه ران

85.33                          چون بر آن شد تا روان گردد رسول                    غیرت حق بانگ زد، مشنو ز غول

85.34                          كاین خبیثان مكر و حیلت كرده اند                      جمله مقلوب است آنچ آورده اند

85.35                          قصد ایشان جز سیه روئی نبود                          خیر دین كی جُست ترسا و جهود؟

85.36                          مسجدی بر جسر دوزخ ساختند                          با خدا نرد دغاها باختند

85.37                          قصدشان تفریق اصحاب رسول                         فضل حق را كی شناسد هر فضول؟

85.38                          تا جهودی را ز شام اینجا كشند                           كه به وعظ او جهودان سر خوشند

85.39                          گفت پیغمبر، كه آری، لیك ما                             بر سر راهیم و بر عزم غزا

85.40                          زین سفر چون باز گردم آن گهان                        سوی آن مسجد روان گردم روان

85.41                          دفعشان گفت و به سوی غزو تاخت                    با دغایان از دغا نردی بباخت

85.42                          چون بیامد از غزا باز آمدند                               طالب آن وعدۀ ماضی شدند

85.43                          گفت حقش: که ای پیمبر فاش گو                        عذر آور جنگ باشد، باش گو

85.44                          گفت که: ای قوم دغل، خامش كنید                      تا نگویم رازهاتان، تن زنید

85.45                          چون نشانی چند از اسرارشان                            در بیان آورد بد شد كارشان

85.46                          قاصدان زو باز گشتند آن زمان                          حاش لله حاش لله دم زنان

85.47                          هر منافق مصحفی زیر بغل                              سوی پیغمبر بیاورد از دغل

85.48                          بهر سوگندان كه ایمان جنتی است                       زانكه سوگندان كژان را سُنتی است

85.49                          چون ندارد مردِ كژ در دین وفا                          هر زمانی بشكند سوگند را

85.50                          راستان را حاجت سوگند نیست                          زانكه ایشان را دو چشم روشنی است

85.51                          نقض میثاق و عهود از احمقیست                        حفظ ایمان و وفا، كار تقیست

85.52                          گفت پیغمبر كه سوگند شما                                راست گیرم، یا كه پیغام خدا

85.53                          باز سوگند دگر خوردند قوم                               مصحف اندر دست و بر لب مهر صوم

85.54                          كه به حق این كلام پاك راست                            كان بنای مسجد از بهر خداست

85.55                          اندر اینجا هیچ مكر و حیله نیست                        قصد ما خود صدق و ذکر یا ربی است

85.56                          گفت پیغمبر كه آواز خدا                                   میرسد در گوش من همچون صدا

85.57                          مهر بر گوش شما بنهاد حق                               تا به آواز خدا نارد سبق

85.58                          نك صریح آواز حق می آیدم                              همچو صاف از درد می پالایدم

85.59                          * همچنان كه موسی از سوی درخت                   بانگ حق بشنید كای مسعود بخت

85.60                          از درخت إِنِّی أَنَا الله می شنید                            با كلام انوار می آمد پدید

85.61                          چون ز نور وحی وا میماندند                             باز نو سوگندها میخواندند

85.62                          چون خدا سوگند را خوانده سپر                          كی نهد اسپر ز كف پیكارگر؟

85.63                          باز پیغمبر به تكذیب صریح                              قد كذبتم گفت با ایشان فصیح

 

86. اندیشیدن یكی از اصحاب كه چرا رسول خدا ستاری نمیكند

86.1                                 تا یكی یاری ز یاران رسول                              در دلش انكار آمد زآن نكول

86.2                                 كه چنین پیران با شیب و وقار                           میكندشان این پیمبر شرمسار

86.3                                 كو كرم؟ كو ستر پوشی؟ كو حیا؟                        صد هزاران عیب پوشند انبیا

86.4                                 باز در دل زود استغفار كرد                              تا نگردد ز اعتراض او روی زرد

86.5                                 * لیک آن نقش کجش از دل نرفت                      مهر بد از طبع بیحاطل نرفت

86.6                                 شومی یاری اصحاب نفاق                                كرد مومن را چو ایشان زشت و عاق

86.7                                 باز می زارید كای علام سر                              مر مرا مگذار بر كفران مصر

86.8                                 دل به دستم نیست همچون دید چشم                     ور نه دل را سوزمی این دم به خشم

86.9                                 اندر این اندیشه خوابش در ربود                         مسجد ایشانش پر سرگین نمود

86.10                          سنگهاش اندر حدث جای تباه                             میدمید از سنگها دود سیاه

86.11                          دود در حلقش شد و حلقش بخست                       از نهیب دود تلخ، از خواب جست

86.12                          در زمان در رو فتاد و میگریست                       كای خدا اینها نشان منكریست

86.13                          خلم بهتر از چنین حلم، ای خدا                           كه كند از نور ایمانم جدا

86.14                          گر بكاوی كوشش اهل مجاز                              تو به تو گنده بود همچون پیاز

86.15                          هر یكی از دیگری بی مغزتر                            صادقان را یك ز دیگر نغزتر

86.16                          * صد کمر بسته به مکر آنقوم سست                   از نفاق و زرق و دین نادرست

86.17                          صد كمر آن قوم بسته بر قبا                              بهر هدم مسجد اهل قبا

86.18                          همچو آن اصحاب فیل اندر حبش                        كعبه ای كردند حق آتش زدش

86.19                          قصد خانه كعبه کرده ز انتقام                             حالشان چون شد؟ فرو خوان از كلام

86.20                          مر سیه رویان دین را خود جهیز                        نیست الا حیلت و مكر و ستیز

86.21                          هر صحابی دید ز آن مسجد عیان                       واقعه تا شد یقینشان سِرّ آن

86.22                          واقعات ار باز گویم یك به یك                            پس یقین گردد صفا بر اهل شك

86.23                          لیك می ترسم ز كشف رازشان                           نازنینانند و زیبد نازشان

86.24                          شرع بی تقلید می پذرفته اند                              بی محك آن نقد را بگرفته اند

86.25                          حكمت قرآن چو ضالۀ مومن است                      هر كسی در ضالۀ خود موقن است

 

87. قصۀ آن شخص كه اشتر ضالۀ خود را میجست و میپرسید

87.1                                 اشتری گم كردی و جستیش چُست                       چون بیابی، چون ندانی كان توست؟

87.2                                 ضاله چه بود، ناقه ای گم كرده ای                      از كفت بگریخته در پرده ای

87.3                                 كاروان در بار کردن آمده                                 اشتر تو از میانه گم شده

87.4                                 میدوی این سو و آن سو خشك لب                       كاروان شد دور و نزدیك است شب

87.5                                 رخت مانده بر زمین، در راه خوف                     تو پی اشتر دوان گشته به طوف

87.6                                 كای مسلمانان، كه دیدست اشتری؟                      جسته بیرون بامداد از آخوری

87.7                                 هر كه بر گوید نشان از اشترم                           مژدگانی میدهم چندین درم

87.8                                 باز میجویی نشان از هر كسی                            ریش خندت میكند زین، هر خسی

87.9                                 كاشتری دیدیم میرفت این طرف                         اشتر سرخی به سوی این علف

87.10                          آن یكی گوید بریده گوش بود                             و آن دگر گوید جلش منقوش بود

87.11                          آن یكی گوید شتر یك چشم بود                           و آن دگر گوید ز گر بی پشم بود

87.12                          از برای مژدگانی صد نشان                              از گزافه هر خسی كرده بیان

87.13                          ایدل این اسرار را در گوش کن                          قسم تو گر هست زین خوش نوش کن

87.14                          همچنان كه هر كسی در معرفت                         میكند موصوف غیبی را صفت

 

88. متردد شدن در میان مذاهب مختلفه و بیرون شدن و مخلص یافتن

88.1                                 فلسفی از نوع دیگر كرده شرح                          باحثی مر گفت او را كرده جرح

88.2                                 وآن دگر در هر دو طعنه میزند                          و آن دگر از زرق جانی میكند

88.3                                 هر یكی زین ره نشانها زآن دهند                        تا گمان آید كه ایشان زآن دِه اند

88.4                                 این حقیقت دان، نه حق اند این همه                     نی بكلی گمرهانند این رمه

88.5                                 زانكه بی حق، باطلی ناید پدید                            قلب را ابله به بوی زر خرید

88.6                                 گر نبودی در جهان نقدی روان                          قلبها را خرج كردن كی توان؟

88.7                                 تا نباشد راست، كی باشد دروغ؟                        آن دروغ از راست می گیرد فروغ

88.8                                 بر امید راست كژ را می خرند                           زهر در قندی رود، آنگه خورند

88.9                                 گر نباشد گندم محبوب نوش                              چه برد گندم نمای جو فروش؟

88.10                          پس مگو كاین جمله دینها باطلند                         باطلان بر بوی حق دام دلند

88.11                          پس مگو جمله خیال است و ضلال                     بی حقیقت نیست در عالم خیال

88.12                          حق شب قدر است، در شبها نهان                       تا كند جان هر شبی را امتحان

88.13                          نه همه شبها بود قدر ای جوان                           نه همه شبها بود خالی از آن

88.14                          در میان دلق پوشان یك فقیر                              امتحان كن، وآنكه حق است، آن بگیر

88.15                          مومن كیس ممیز كو كه تا                                 باز داند پادشا را از گدا

88.16                          گر نه معیوبات باشد در جهان                            تاجران باشند جملۀ ابلهان

88.17                          پس بود كالا شناسی سخت سهل                         چون كه عیبی نیست، چه نااهل و اهل

88.18                          ور همه عیب است، دانش سود نیست                  چون همه چوب است، اینجا عود نیست

88.19                          آنكه گوید جمله حقند احمقیست                           وانكه گوید جمله باطل، او شقیست

88.20                          تاجران انبیا كردند سود                                    تاجران رنگ و بو كور و كبود

88.21                          می نماید مارت اندر چشم مال                            هر دو چشم خویش را نیكو بمال

 

89. امتحان هر چیزی تا ظاهر شود خیر و شری كه در وی است

89.1                                 منگر اندر غبطۀ این بیع و سود                          بنگر اندر ُخسر فرعون و ثمود

89.2                                 اندر این گردون مكرر كن نظر                          زانكه حق فرمود، ثم ارجع بصر

89.3                                 یك نظر قانع مشو زین سقف نور                        بارها بنگر ببین هل من فطور

89.4                                 چونكه گفتت كاندر این سقف نكو                        بارها بنگر چو مرد عیب جو

89.5                                 پس زمین تیره را دانی كه چند ؟                         دیدن و تمییز باید در پسند

89.6                                 تا بپالائیم صافان را ز دُرد                                چند باید عقل ما را رنج بُرد

89.7                                 امتحانهای زمستان و خزان                               تاب تابستان، بهار همچو جان

89.8                                 بادها و ابرها و برقها                                      تا پدید آرد عوارض فرق ها

89.9                                 تا برون آرد زمین خاك رنگ                            هر چه اندر جیب دارد، لعل و سنگ

89.10                          هر چه دزدیدست این خاك دژم                          از خزانۀ حق و دریای كرم

89.11                          شحنۀ تقدیر گوید راست گو                               آنچه بردی شرح واده مو به مو

89.12                          دزد، یعنی خاك، گوید هیچ هیچ                          شحنه او را در كشد در پیچ پیچ

89.13                          شحنه، گاهش لطف گوید چون شكر                     گه برآویزد كند هر چه بتر

89.14                          تا میان قهر و لطف آن خفیه ها                          ظاهر آید ز آتش خوف و رجا

89.15                          آن بهاران لطف شحنۀ كبریاست                         و آن خزان تهدید و تخویف خداست

89.16                          وآن زمستان چار میخ معنوی                             تا تو ای دزد خفی، ظاهر شوی

89.17                          پس مجاهد را زمانی بسط دل                            یك زمانی قبض و درد و غش و غل

89.18                          زانكه این آب و گِلی كه ابدان ماست                    منكر و دزد ضیای جانهاست

89.19                          حقتعالی، گرم و سرد و رنج و درد                     بر تن ما مینهد ای شیر مرد

89.20                          خوف و جوع و نقص اموال و بدن                     جمله بهر نقد جان ظاهر شدن

89.21                          این وعید و وعده ها انگیختست                          بهر این نیك و بدی كامیختست

89.22                          چونكه حق و باطلی آمیختند                               نقد و قلب اندر چرمدان ریختند

89.23                          پس محك میبایدش بگزیده ای                             در حقایق امتحانها دیده ای

89.24                          تا شود فاروق این تزویرها                               تا بود دستور این تدبیرها

89.25                          شیر ده، ای مادر موسی، ورا                            و اندر آب افكن، میندیش از بلا

89.26                          هر كه در روز الست آن شیر خَورد                    همچو موسی شیر را تمییز كرد

89.27                          گر تو بر تمییز طفلت مولعی                             این زمان، یا اُم موسی، ارضعی

89.28                          تا ببیند طعم شیر مادرش                                  تا فرو ناید بدایۀ بَد سرش

89.29                          * خود بر تو این حکایت روشن است                  که غرض نی این حکایت گفتن است

 

90. شرح فایدۀ حكایت آن شخص شتر جوینده

90.1                                 اشتری گم كرده ای، ای معتمد                           هر كسی ز اشتر نشانی میدهد

90.2                                 تو نمی دانی كه آن اشتر كجاست                        لیك دانی كاین نشانیها خطاست

90.3                                 وانكه اشتر گم نكرد، او از مری                         همچو آن گم كرده، جوید اشتری

90.4                                 كه بلی من هم شتر گم كرده ام                            هر كه یابد اجرتش آورده ام

90.5                                 تا در اشتر با تو انبازی كند                               بهر طمع اشتر این بازی كند

90.6                                 او نشان كژ بنشناسد ز راست                             لیك گفتت آن مقلد را عصاست

90.7                                 هر که را گویی خطا بود آن نشان                       او به تقلید تو میگوید همان

90.8                                 چون نشان راست گویند و شبیه                          پس یقین گردد ترا لا رَیبَ فیه

90.9                                 آن شفای جان رنجورت شود                             مظهر حس چو گنجورت شود

90.10                          رنگ روی و قوت بازو شود                            خلق و خُلق یک توات صد تو شود

90.11                          چشم تو روشن شود پایت دوان                          جسم تو جان گردد و جانت روان

90.12                          پس بگوئی، راست گفتی ای امین                       این نشانیها بلاغ آمد مبین

90.13                          فِیهِ آیاتٌ ثقات بینات                                        این براتی باشد و قدر نجات

90.14                          این نشان چون داد گوئی پیش رو                        وقت آهنگ است، پیش آهنگ شو

90.15                          پیروی تو كنم، ای راست گو                             بوی بردی ز اشترم، بنما كه كو

90.16                          پیش آن كس كه نه صاحب اشتریست                   واندرین جُستِ شتر بهر مریست

90.17                          زین نشان راست نفزودش یقین                          جز ز عكس ناقه جوی راستین

90.18                          بوی برد از جدّ و گرمیهای او                           كه گزافه نیست این هیهای او

90.19                          اندر این اشتر نبودش حق، ولی                          اشتری گم كرده است او هم، بلی

90.20                          طمع ناقۀ غیر، رو پوشش شده                           آنچه زو گم شد فراموشش شده

90.21                          هر كجا او میدود، این میدود                              از طمع هم درد صاحب میشود

90.22                          كاذبی با صادقی چون شد روان                         آن دروغش راستی شد ناگهان

90.23                          اندر آن صحرا كه آن اشتر شتافت                       اشتر خود نیز آن دیگر بیافت

90.24                          چون بدیدش یاد آورد آن ِ خویش                        بی طمع شد ز اشتر ِ آن یار و خویش

90.25                          آن مقلد شد محقق چون بدید                               اشتر خود را كه آن جا میچرید

90.26                          او طلب كار شتر آن لحظه گشت                        می نجستش تا ندید او را به دشت

90.27                          بعد از آن تنها روی آغاز كرد                            چشم سوی ناقۀ خود باز كرد

90.28                          گفت آن صادق، مرا بگذاشتی                            تا به اكنون پاس من میداشتی

90.29                          گفت تا اكنون فسوسی بوده ام                            وز طمع در چاپلوسی بوده ام

90.30                          این زمان هم درد تو گشتم كه من                        در طلب از تو جدا گشتم به تن

90.31                          از تو میدزدیدمی وصف شتر                            جان من دید آن ِ خود، شد چشم پُر

90.32                          تا نیابیدم، نبودم طالبش                                    مس كنون مغلوب شد، زر غالبش

90.33                          سیئاتم شد همه طاعات، شكر                             هزل شد فانی و جدّ اثبات، شكر

90.34                          سیئاتم چون وسیلت شد به حق                            پس مزن بر سیئاتم هیچ دق

90.35                          مر ترا صدق تو طالب كرده بود                        مر مرا جدّ و طلب صدقی گشود

90.36                          صدق تو آورد در جستن ترا                              جستنم آورد در صدقی مرا

90.37                          تخم دولت در زمین میكاشتم                              سخره و بیگار می پنداشتم

90.38                          آن نبد بیگار، كسبی بُد درست                            هر یكی دانه كه كِشتم، صد برُست

90.39                          دزد سوی خانه ای شد زیر دست                        چون در آمد دید كان خانۀ خود است

90.40                          گرم باش ای سرد، تا گرمی رسد                        با درشتی ساز تا نرمی رسد

90.41                          آن دو اشتر نیست، آن یك اشتر است                    تنگ آمد لفظ و، معنی بس پُر است

90.42                          لفظ در معنی همیشه نارسان                              زآن پیمبر گفت قد كلّ لسان

90.43                          نطق اسطرلاب باشد در حساب                          چه قدر داند ز چرخ و آفتاب

90.44                          خاصه چرخی كاین فلك زآن پره ایست                 آفتاب از آفتابش ذره ای است

 

91. در بیان آن كه در هر نفسی فتنۀ مسجد ضرار هست

91.1                                 چون پدید آمد كه آن مسجد نبود                          خانۀ حیلت بُد و دام جهود

91.2                                 پس نبی فرمود كانرا بر كنید                              مطرحۀ خاشاك و خاكستر كنید

91.3                                 صاحب مسجد چو مسجد قلب بود                       دانه ها بر دام ریزی، نیست جود

91.4                                 گوشت، كاندر شست تو ماهی رُباست                  آنچنان لقمه، نه بخشش، نه سخاست

91.5                                 مسجد اهل قبا كان بد جماد                                آنچه كفو آن نبد راهش نداد

91.6                                 در جمادات این چنین حیفی نرفت                       زد در آن ناكفو امیر داد نفت

91.7                                 پس حقایق را كه اصل اصلهاست                       دان كه آنجا فرق ها و فصل هاست

91.8                                 نی حیاتش چون حیات او بود                             نی مماتش چون ممات او بود

91.9                                 گور او، هرگز چو گور او مدان                         خود چه گویم حال فرق آن جهان

91.10                          بر محك زن كار خود ای مرد كار                      تا نسازی مسجد اهل ضرار

91.11                          بس بر آن مسجد كنان تسخر زدی                       چون نظر كردی، تو خود ز یشان بُدی

 

92. حكایت آن چهار هندو كه با هم جنگ میكردند و از عیب خود بیخبر بودند

92.1                                 چار هندو در یكی مسجد شدند                            بهر طاعت راكع و ساجد شدند

92.2                                 هر یكی بر نیتی تكبیر كرد                                در نماز آمد به مسكینی و درد

92.3                                 موذن آمد زآن یكی لفظی بجَست                         كای موذن، بانگ كردی، وقت هست

92.4                                 گفت آن هندوی دیگر از نیاز                             هی سخن گفتی و باطل شد نماز

92.5                                 آن سوم گفت آن دوم را، کای عمو                      چه زنی طعنه باو؟ خود را بگو

92.6                                 آن چهارم گفت حمد الله كه من                            در نیفتادم به چه چون این سه تن

92.7                                 پس نماز هر چهاران شد تباه                              عیب گویان، بیشتر گم كرده راه

92.8                                 ای خنك جانی كه عیب خویش دید                       هر كه عیبی گفت آن بر خود خرید

92.9                                 زانكه نیم او ز عیبستان بُدست                            و آن دگر نیمش ز غیبستان بُدست

92.10                          چون كه بر سر مر ترا ده ریش هست                  مرهمت بر خویش باید كار بست

92.11                          عیب كردن ریش را داروی اوست                      چون شكسته گشت، جای ارحمواست

92.12                          گر همان عیبت نبود ایمن مباش                          بو كه آن عیب از تو گردد نیز فاش

92.13                          لا تخافوا از خدا نشنیده ای                                پس چه خود را ایمن و خوش دیده ای؟

92.14                          سالها ابلیس نیكو نام زیست                               گشت رسوا، بین كه او را نام چیست

92.15                          در جهان معروف بد علیای او                           گشت معروفی بعكس، ای وای او

92.16                          تا نه ای ایمن، تو معروفی مجو                          پاک شو از خوف، پس از امن گو

92.17                          تا نروید ریش تو، ای خوش ذقن                        بر دگر ساده زَنَخ، طعنه مزن

92.18                          این نگر كه مبتلا شد جان او                              در چهی افتاد تا شد پند توُ

92.19                          تو نیفتادی كه باشی پند او                                 زهر او نوشید، تو خور قندِ او

 

93. قصد كردن ِ  ُغزان به كشتن یك مردی تا آن دیگر بترسد

93.1                                 آن ُغزان  ُترك خونریز آمدند                             بهر یغما بر یکی ده در شدند

93.2                                 دو كس از اعیان آن ده یافتند                             در هلاك آن یكی بشتافتند

93.3                                 دست بستندش كه قربانش كنند                            گفت ای شاهان و اركان بلند

93.4                                 قصد خون من به چه رو میکنید ؟                       از چه آخر تشنۀ خون منید ؟

93.5                                 چیست حكمت؟ چه غرض در كشتنم؟                  چون چنین درویشم و عریان تنم

93.6                                 گفت تا هیبت بر این یارت زند                           تا بترسد او و زر پیدا كند

93.7                                 گفت آخر او ز من مسكین تر است                      گفت قاصد كرده است، او را زر است

93.8                                 گفت چون وهم است، ما هر دو یكیم                    در مقام احتمال و در شكیم

93.9                                 خود ورا بكشید اول ای شهان                            تا بترسم من، دهم زر را نشان

93.10                          پس كرمهای الهی بین كه ما                              آمدیم آخر زمان، در انتها

93.11                          آخرین قرنها پیش از قرون                                در حدیث است آخرون السابقون

93.12                          تا هلاك قوم نوح و قوم هود                              عارض رحمت به جان ما نمود

93.13                          ُكشت ایشان را كه ما ترسیم از او                       ور خود این بر عكس كردی، وای تو

 

94. بیان حال خود پرستان و ناشكران در نعمت وجود انبیا و اولیا

94.1                                 هر كه زایشان گفت از عیب و گناه                     وز دل چون سنگ و از جان سیاه

94.2                                 وز سبك داری فرمانهای او                               وز فراغت از غم فردای او

94.3                                 وز هوس وز عشق این دنیای دون                      چون زنان، مر نفس را بودن زبون

94.4                                 وآن فرار از گفت های ناصحان                         وآن رمیدن از لقای صالحان

94.5                                 با دل و با اهل دل بیگانگی                               با شهان تزویر و روبه شانگی

94.6                                 سیر چشمان را گدا پنداشتن                               وز حسدشان خفیه دشمن داشتن

94.7                                 گر پذیرد چیز، تو گوئی گداست                         ور نه، گویی زرق و مكرست و دغاست

94.8                                 گر درآمیزد تو گوئی طامع است                        ور نه، گویی در تكبر مولع است

94.9                                 * گر تحمل کرد، گوئی عاجز است                     ور غیور آمد، تو گوئی  ُگربز است

94.10                          یا منافق وار عذر آری كه من                            مانده ام در نفقۀ فرزند و زن

94.11                          نه مرا پروای سر خاریدن است                          نه مرا پروای دین ورزیدن است

94.12                          ای فلان، ما را به همت یاد دار                          تا شویم از اولیا پایان كار

94.13                          این سخن هم نی ز درد و سوز گفت                    خوابناكی هرزه گفت و باز خفت

94.14                          هیچ چاره نیست از قوت عیال                           از بن دندان كنم كسب حلال

94.15                          چه حلال؟ ای گشته از اهل ضلال                      غیر خون تو نمی بینم حلال

94.16                          از خدایت چاره هست، از قوت نی                      چاره هست از دین و از طاغوت نی

94.17                          ای كه صبرت نیست از دنیای دون                     صبر چون داری ز نعم الماهدون؟

94.18                          * ای كه صبرت نیست از پاك و پلید                   صبر چون داری از آن كت آفرید؟

94.19                          ای كه صبرت نیست از ناز و نعیم                      صبر چون داری از الله كریم

94.20                          * ای که صبرت نیست از فرزند و زن                صبر چون داری ز حیّ ذوالمنن ؟

94.21                          * ای که صبرت نیست از آب سیاه                     صبر چون داری تو از خشم اله ؟

94.22                          * ای که میگوئی خدا بخشد تو را                       آن فریب غول میدان، برترا

94.23                          كو خلیلی كو برون آمد ز غار؟                          گفت هذا ربّ ،  هان كو كردگار؟

94.24                          من نخواهم در دو عالم بنگریست                        تا ندانم این دو مجلس آن كیست

94.25                          بی تماشای صفتهای خدا                                   گر خورم نان در گلو گیرد مرا

94.26                          چون گوارد لقمه بی دیدار او؟                            بی تماشای گل و گلزار او

94.27                          جز به امید خدا، زین آبخَور                               كی خورد یك لحظه؟ الا گاو و خر

94.28                          آنكه كالانعام بُد بَل هُم اضل                               گر چه پر مكر است آن گنده بغل

94.29                          مكر او سر زیر و او سر زیر شد                        روزگاری بُرد و، روزش دیر شد

94.30                          فكرگاهش كند، شد عقلش خِرف                         عمر شد، چیزی ندارد چون الف

94.31                          آنچه میگوید در این اندیشه ام                             آن هم از دستان آن نفس است هم

94.32                          * وآنچه می گوید غفور است و رحیم                  نیست آن جز حیلۀ نفس لئیم

94.33                          ای ز غم مرده، كه دست ما تهیست                     چون غفور است و رحیم، این ترس چیست ؟

 

95. شكایت گفتن پیری به پیش طبیب از رنجوری خود

95.1                                 گفت پیری مر طبیبی را كه من                          در زحیرم از دماغ خویشتن

95.2                                 گفت از پیریست آن ضعف دماغ                        گفت در چشمم ز ظلمت هست داغ

95.3                                 گفت از پیریست ای شیخ قدیم                            گفت پشتم درد میآید عظیم

95.4                                 گفت از پیریست ای شیخ نزار                           گفت هر چه میخورم نبود گوار

95.5                                 گفت ضعف معده هم از پیری است                     گفت وقت دم مرا دم گیری است

95.6                                 گفت آری انقطاع دم بود                                   چون رسد پیری دو صد علت شود

95.7                                 * گفت کم شد شهوتم یکبارگی                           گفت از پیریست این بیچارگی

95.8                                 گفت پایم سست شد از ره بماند                           گفت کز پیریست در ُکنجت نشاند

95.9                                 * گفت پشتم چون کمانی شد دو تا                       گفت کز پیریست این رنج و عنا

95.10                          * گفت تاریکست چشمم ای حکیم                       گفت از پیریست ای مرد حلیم

95.11                          گفت ای احمق بر این بر دوختی                         از طبیبی تو همین آموختی ؟

95.12                          ای مدمغ عقلت این دانش نداد؟                           كه خدا هر درد را درمان نهاد

95.13                          تو خر احمق، ز اندك مایگی                              بر زمین ماندی ز كوته پایگی

95.14                          پس طبیبش گفت کای عمر تو شصت                  این غضب وین خشم هم از پیری است

95.15                          چون همه اجزا و اعضا شد نحیف                      خویشتن داری و صبرت شد ضعیف

95.16                          بر نتابد دو سخن، زان هی كند                           تاب یك جرعه ندارد، قی كند

95.17                          جز مگر پیری كه از حق است مست                   در درون او حیات طیبه است

95.18                          از برون پیریست و در باطن صبی                     خود کیانند آن ولیّ و آن نبی ؟

95.19                          گر نه پیدایند پیش نیك و بد                                چیست با ایشان خسان را این حسد ؟

95.20                          ور نمی دانندشان علم الیقین                               چیست این بغض و حیل سازی و كین ؟

95.21                          ور همی دانند بعث و رستخیز                            چون زنندی خویش بر شمشیر تیز

95.22                          بر تو میخندد، مبین او را چنان                           صد قیامت در درون استش نهان

95.23                          دوزخ و جنت همه اجزای اوست                        هر چه اندیشی تو، او بالای اوست

95.24                          هر چه اندیشی، پذیرای فناست                           وآنكه در اندیشه ناید، آن خداست

95.25                          بر در این خانه گستاخی ز چیست؟                      گر همی دانند كاندر خانه كیست

95.26                          ابلهان تعظیم مسجد می كنند                               در جفای اهل دل جدّ می كنند

95.27                          آن مجاز است، این حقیقت ای خران                    نیست مسجد جز درون سروران

95.28                          مسجدی كان اندرون اولیاست                            سجده گاه جمله است، آنجا خداست

95.29                          تا دل مرد خدا نامد به درد                                هیچ قومی را خدا رسوا نكرد

95.30                          قصد جنگ انبیا می داشتند                                جسم دیدند آدمی پنداشتند

95.31                          در تو هست اخلاق آن پیشینیان                          چون نمی ترسی كه تو باشی همان ؟

95.32                          * عادت آن ناسپاسان در تو رُست                      نایدت هر بار دلو از چه درست

95.33                          آن نشانیها همه چون در تو هست                        چون تو زیشانی، كجا خواهی ِبرَست

 

96. قصۀ كودكی كه در پیش تابوت پدر خود مینالید و سخن جوحی

96.1                                 كودكی در پیش تابوت پدر                                زار می نالید و بر می كوفت سر

96.2                                 كای پدر آخر كجایت می برند ؟                          تا ترا در زیر خاكی بسپرند

96.3                                 میبرندت خانۀ تنگ و زحیر                              نی در او قالی و نه در وی حصیر

96.4                                 نی چراغی در شب و نی روز، نان                     نی در آن بوی طعام و نی نشان

96.5                                 نی درش معمور و نی سقف و نه بام                   نی در آن بهر ضیائی، هیچ جام

96.6                                 نی در آن از رهر مهمان آب چاه                        نی یکی همسایه كاو باشد پناه

96.7                                 جسم تو كه بوسه گاه خلق بود                            چون شود در خانۀ كور و كبود ؟

96.8                                 خانه ای بی زینهار و جای تنگ                         كاندر آن نی روی میماند نه رنگ

96.9                                 زین نسق اوصاف خانه میشمرد                         وز دو دیده اشك خونین میفشرد

96.10                          گفت جوحی با پدر کای ارجمند                          والله این را خانۀ ما میبرند

96.11                          گفت جوحی را پدر، ابله مشو                            گفت ای بابا نشانیها شنو

96.12                          این نشانیها كه گفت او یك به  َیك                        خانۀ ما راست بی تردید و شك

96.13                          نی حصیر و نی چراغ و نی طعام                      نی درش معمور و نی صحن و نه بام

96.14                          زین نمط دارند بر خود صد نشان                       لیك كی بینند آن را طاغیان ؟

96.15                          خانۀ آن دل كه ماند بی ضیا                              از شعاع آفتاب كبریا

96.16                          تنگ و تاریك است، چون جان جهود                   بی نوا از ذوق سلطان ودود

96.17                          نی در آن دل تافت نور آفتاب                            نی گشادِ عرصه و، نی فتح باب

96.18                          گور خوشتر از چنین دل مر ترا                         آخر از گور دل خود برترآ

96.19                          زنده ای و، زنده زاد، ای شوخ شنگ                   دل نمی گیرد ترا زین گور تنگ ؟

96.20                          یوسف وقتی و خورشید سما                              زین چَه و زندان برآ و رو نما

96.21                          یونست در بطن ماهی پخته شد                           مخلصش را نیست از تسبیح بُد

96.22                          گر نبودی او مسبح، بطن نون                            حبس و زندانش بُدی تا یبعثون

96.23                          او به تسبیح از تن ماهی بجَست                          چیست تسبیح؟ آیت روز الست

96.24                          گر فراموشت شد آن تسبیح جان                          بشنو این تسبیحهای ماهیان

96.25                          هر که دید آن بحر را، او ماهی است                   هر که دید الله را، اللهی است

96.26                          این جهان دریا و تن ماهی و روح                       یونس محجوب از نور صبوح

96.27                          گر مسبح باشد، از ماهی رهید                            ورنه در وی هضم گشت و ناپدید

96.28                          ماهیان جان در این دریا پرند                             تو نمی بینی، كه كوری و نژند

96.29                          بر تو خود را میزنند آن ماهیان                          چشم بگشا تا ببینی شان عیان

96.30                          ماهیانی جمله روح بی جسد                               نی در ایشان کبر و کین و نی حسد

96.31                          ماهیان را گر نمی بینی بدید                               گوش تو تسبیحشان آخر شنید

96.32                          صبر كردن، جان تسبیحات توست                      صبر كن، كانست تسبیح درست

96.33                          هیچ تسبیحی ندارد آن دَرَج                                صبر كن کالصبرُ مفتاحُ الفرج

96.34                          صبر چون پول صراط، آن سو بهشت                 هست با هر خوب یك لالای زشت

96.35                          تا ز لالا میگریزی وصل نیست                         زانكه لالا را ز شاهد فصل نیست

96.36                          تو چه دانی ذوق صبر ای شیشه دل                    خاصه صبر از بهر آن شوخ چگل

96.37                          مرد را ذوق از غزا و كرّ و فرّ                          مر مخنث را بود ذوق از ذكر

96.38                          جز ذكر نی دین او نی ذكر او                            سوی اسفل برد او را فكر او

96.39                          گر برآید تا فلك از وی مترس                            كاو به شوق سفل آموزید درس

96.40                          او بسوی سفل میراند فرس                                گر چه سوی علو جنباند جرس

96.41                          از علمهای گدایان ترس چیست ؟                        كان علمها لقمۀ نان را رهیست

96.42                          * این سخنها را نکو دریاب تو                           ور نمیدانی شنو از باب تو

 

97. ترسیدن كودكی از شخص صاحب جثه و تسکین او آن کودک را

97.1                                 كنگ زفتی كودكی را یافت فرد                         زرد شد كودك ز بیم قصد مرد

97.2                                 گفت ایمن باش ای زیبای من                             كه تو خواهی بود بر بالای من

97.3                                 من اگر هولم مخنث دان مرا                              همچو اشتر برنشین، میران مرا

97.4                                 صورت مردان و معنی این چنین                        از برون آدم، درون دیو لعین

97.5                                 آن دُهُل را مانی ای زفت چو عاد                       كه بر او آن شاخ را میكوفت باد

97.6                                 روبهی اشكار خود را باد داد                             بهر طبلی، همچو خیك پر ز باد

97.7                                 چون ندید اندر دهل او فربهی                            گفت خوكی به ازین خیك تهی

97.8                                 روبهان ترسند ز آواز دهل                                عاقلش چندان زند كه لا تقل

 

98. قصۀ تیر اندازی و ترسیدن او از سواری كه در بیشه میرفت

98.1                                 یك سواری با سلاح و بس مهیب                         میشد اندر بیشه، بر اسبی نجیب

98.2                                 تیر اندازی به حكم او را بدید                             پس ز خوف او كمان را در كشید

98.3                                 تا زند تیری، سوارش بانگ زد                          من ضعیفم، گرچه زفت استم جسد

98.4                                 هان و هان منگر تو در زفتی من                        كه كمم در وقت جنگ از پیر زن

98.5                                 گفت رو كه نیك گفتی ور نه نیش                        بر تو میانداختم از ترس خویش

98.6                                 بس كسان را كالت پیكار كشت                           بی رجولیَت چنان تیغی به مشت

98.7                                 گر بپوشی تو سلاح رستمان                              رفت جانت چون نباشی مرد آن

98.8                                 جان سپر كن، تیغ بگذار ای پسر                        هر كه بی سر بود از این شه برد سر

98.9                                 آن سلاحت حیله و مكر تو است                          هم ز تو زائید و هم جان تو خست

98.10                          چون نكردی هیچ سودی زین حیل                      ترك حیله كن كه پیش آید دُول

98.11                          چون یكی لحظه نخوردی بر ز فن                      ترك فن گو میطلب رب المنن

98.12                          چون مبارك نیست بر تو این علوم                      خویشتن گولی كن و بگذر ز شوم

98.13                          چون ملایك گو كه لا عِلْمَ لنا                              یا الهی، غیر ما علمتنا

 

99. حکایت اعرابی و ریگ در جوال كردن و ملامت دانشمند و تعلیم کردن او را که گندم جوال را دو حصه نما که بار عدل آید

99.1                                 * یک حکایت بشنو ای صاحب قبول                  در میان عقل و جهل بوالفضول

99.2                                 ؟* حیله و مکر اندر این ره سود نیست                هر که شد مغرور عقل او کور نیست

99.3                                 یك عرابی بار كرده اشتری                               یک جوال زفت از دانه پری

99.4                                 * وان جوال دیگرش را ریگ پُر                       هر دو را او بار کرده بر شتر

99.5                                 او نشسته بر سر هر دو جوال                            یك حدیث انداز كرد او را سؤال

99.6                                 از وطن پرسید و آوردش به گفت                       واندر آن پرسش بسی درها بسفت

99.7                                 بعد از آن گفتش كه این هر دو جوال                    چیست آکنده؟ بگو مصدوق حال

99.8                                 گفت اندر یك جوالم گندم است                            در دگر ریگی، نه قوت مردم است

99.9                                 گفت تو چون بار كردی این رمال؟                     گفت تا تنها نماند آن جوال

99.10                          گفت نیم گندم آن تنگ را                                   در دگر ریز از پی فرهنگ را

99.11                          تا سبك گردد جوال و هم شتر                             گفت شاباش ای حكیم اهل و حُر

99.12                          این چنین فكر دقیق و رای خوب                        تو چنین عریان پیاده در لغوب

99.13                          رحمش آمد بر حكیم و عزم كرد                         كش بر اشتر بر نشاند نیك مرد

99.14                          باز گفتش ای حكیم خوش سُخن                          شمه ای از حال خود هم شرح كن

99.15                          این چنین عقل و كفایت كه تو راست                    تو وزیری یا شهی، بر گوی راست

99.16                          گفت این هر دو نیم از عامه ام                           بنگر اندر حال و اندر جامه ام

99.17                          گفت اشتر چند داری؟ چند گاو؟                          گفت نی این و نه آن، ما را مكاو

99.18                          گفت رختت چیست؟ باری در دكان؟                    گفت ما را كو دكان و كو مكان

99.19                          * نیست قوت و نی رخوت، نی قماش                 نی متاع و نیست مطبخ نیست آش

99.20                          گفت پس از نقد پرسم، نقد چند؟                          كه توئی تنها رو و محبوب پند

99.21                          كیمیای مس عالم با تو است                               عقل و دانش را گهر تو بر تو است

99.22                          * گنجها بنهاده باشی هر مکان                           نیست عاقل تر ز تو کس در جهان

99.23                          گفت و الله نیست یا وجه العرب                          در همه ملكم وجوه قوت شب

99.24                          پا برهنه تن برهنه میدوم                                   هر كه نانی میدهد آنجا روم

99.25                          مر مرا زین حكمت و فضل و هنر                      نیست حاصل جز خیال و درد سر

99.26                          پس عرب گفتش كه شو دور از برم                    تا نیاید شومی تو بر سرم

99.27                          دور بر، آن حكمت شومت ز من                         نطق تو شوم است بر اهل زمن

99.28                          یا تو آن سو رو، من این سو میروم                     ور ترا ره پیش، من واپس شوم

99.29                          یك جوالم گندم و دیگر ز ریگ                           به بود زین حیله های مرده ریگ

99.30                          * کاین جوال گندم و ریگم یقین                          به بود زین حکمت تو ای مهین

99.31                          احمقی ام بس مبارك احمقیست                           كه دلم با برگ و جانم متقی است

99.32                          گر تو خواهی كت شقاوت كم شود                      جهد كن تا از تو این حكمت رود

99.33                          حكمتی كز طبع زاید وز خیال                            حكمتی بی فیض نور ذو الجلال

99.34                          حكمت دنیا فزاید ظن و شك                               حكمت دینی برد فوق فلك

99.35                          زوبعان زیرك آخر زمان                                  بر فزوده خویش بر پیشینیان

99.36                          حیله آموزان جگرها سوخته                              فعل ها و مكرها آموخته

99.37                          صبر و ایثار و سخای نفس و جود                      باز داده، كان بود اكسیر سود

99.38                          فكر آن باشد كه بگشاید رهی                             راه آن باشد كه پیش آید شهی

99.39                          شاه آن باشد كه از خود شه بود                           نی به مخزنها و لشكر شه شود

99.40                          تا بماند شاهی او سرمدی                                  همچو عز ملك دین احمدی

99.41                          * تا قیامت نیست شرعش را زوال                     گشته دور از ملک او عین الکمال

 

100. كرامات ابراهیم ادهم بر لب دریا و تعجب امیر مرید

100.1                          هم ز ابراهیم ادهم آمدست                                 كاو ز راهی بر لب دریا نشست

100.2                          دلق خود میدوخت آن سلطان جان                       یك امیری آمد آنجا ناگهان

100.3                          آن امیر از بندگان شیخ بود                                شیخ را بشناخت سجده كرد زود

100.4                          خیره شد در شیخ و اندر دلق او                          شكل دیگر گشته حلق و خلق او

100.5                          كاو رها كرد آن چنان ملك شگرف                      برگزید آن فقر، بس باریك حرف

100.6                          * ترك كرده ملك هفت اقلیم را                           میزند بر دلق سوزن چون گدا

100.7                          ملک هفت اقلیم ضایع میکند                              چون گدا بر دلق سوزه میزند

100.8                          شخ واقف گشت از اندیشه اش                            شیخ چون شیر است و دلها بیشه اش

100.9                          چون رجا و خوف در دلها روان                        نیست بر وی مخفی اسرار نهان

100.10                   دل نگهدارید ای بی حاصلان                             در حضور حضرت صاحب دلان

100.11                   پیش اهل تن ادب بر ظاهر است                         كه خدا ز ایشان نهان را ساتر است

100.12                   پیش اهل دل ادب بر باطن است                         زانكه دلشان بر سرائر فاطن است

100.13                   تو بعكسی پیش كوران بهر جاه                           با حضور آئی نشینی پایگاه

100.14                   پیش بینایان كنی ترك ادب                                 نار شهوت را از آن گشتی حطب

100.15                   چون نداری فطنت و نور هُدی                          بهر كوران روی را میزن جلا

100.16                   پیش بینایان حدث بر روی مال                          ناز میكن با چنین گندیده حال

100.17                   شیخ سوزن زود در دریا فکند                            خواست سوزن را به آواز بلند

100.18                   صد هزاران ماهی اللهیی                                  سوزن زر در لب هر ماهئی

100.19                   سر بر آوردند از دریای حق                              كه بگیر ای شیخ سوزنهای حق

100.20                   * سوزن زرین در آن دندان او                          که بگیر ای شیخ سوزنهای هو

100.21                   * گفت الهی، سوزن خود خواستم                       واده از فضلت نشان راستم

100.22                   * ماهی دیگر بر آمد در زمان                           سوزن او را گرفته در دهان

100.23                   رو بدو كرد و بگفتش ای امیر                           ملك دل به، یا چنان ملك حقیر؟

100.24                   این نشان ظاهر است این هیچ نیست                    باطنی جوی و به ظاهر برمایست

100.25                   سوی شهر از باغ شاخی آورند                          باغ و بستان را كجا آنجا برند ؟

100.26                   خاصه باغی كاین فلك یك برگ اوست                 بلكه آن مغز است و این عالم چو پوست

100.27                   برنمیداری سوی آن باغ گام                              بوی افزون جوی و، كن دفع زكام

100.28                   تا كه آن بو جاذب جانت شود                             تا كه آن بو نور چشمانت شود

100.29                   تا که آن بو سوی بستانت کشد                            وانماید مر تو را راه رَشَد

100.30                   چشم نابینات را بینا کند                                    سینه ات را سینۀ سینا کند

100.31                   گفت یوسف، ابن یعقوب نبی                              بهر بو ألقوا علی وجه أبی

100.32                   بهر این بو گفت احمد در عظات                         دائماً، قرة عینی فی الصلاة

100.33                   پنج حس با یکدگر پیوسته اند                             زانكه این هر پنج، ز اصلی رسُته اند

100.34                   قوّت یك قوّت باقی شود                                   ما بقی را هر یكی ساقی شود

100.35                   دیدن دیده فزاید عشق را                                   عشق اندر دل فزاید صدق را

100.36                   صدق، بیداری هر حس میشود                           حسها را، ذوق مونس میشود

 

101. آغاز منور شدن حواس عارف به نور غیب

101.1                          چونکه یك حس در روش بگشاد بند                    مابقی حسها همه مبدل شوند

101.2                          چون یكی حس غیر محسوسات دید                     گشت غیبی بر همه حسها پدید

101.3                          چون ز جو جَست از گله یك گوسفند                    پس پیاپی جمله ز آن سو بر جهند

101.4                          گوسفندان حواست را بران                                در چرا از أَخْرَجَ الْمَرْعی  چران

101.5                          تا در آنجا سنبل و ریحان چرند                          تا بگلزار حقایق ره برند

101.6                          هر حِست پیغمبر حسها شود                              جملۀ حسها در آن جنت کشد

101.7                          حسها با حس تو گویند راز                                بی زبان و بی حقیقت بی مجاز

101.8                          كاین حقیقت قابل تاویلهاست                              وین توهم مایۀ تخییلهاست

101.9                          آن حقیقت کان بود عین و عیان                          هیچ تاویلی نگنجد در میان

101.10                   چونكه هر حس بندۀ حس تو شد                          مر فلك ها را نباشد از تو بد

101.11                   چون كه دعوی میرود در ملك پوست                  مغز آن ِ كه بود؟ قشر آن ِ اوست

101.12                   چون تنازع افتد اندر تنگ كاه                            دانه آن ِ كیست؟ آن را كن نگاه

101.13                   پس فلك قشر است و، نور روح مغز                   این پدید است آن خفی، زین رو ملغز

101.14                   جسم ظاهر، روح مخفی آمدست                         جسم همچون آستین، جان همچو دست

101.15                   باز عقل از روح مخفی تر بود                           حس بسوی روح زوتر ره بَرَد

101.16                   جنبشی بینی، بدانی زنده است                            این ندانی كه ز عقل آکنده است

101.17                   تا كه جنبشهای موزون سر كند                           جنبش مس را به دانش زر كند

101.18                   زآن مناسب آمدن افعال دست                             فهم آید مر ترا كه عقل هست

101.19                   روح وحی از عقل پنهان تر بود                         زانكه او غیب است و او زآن سر بود

101.20                   عقل احمد از كسی پنهان نشد                             روح وحیش، مُدرك هر جان نشد

101.21                   روح وحیی را مناسبهاست نیز                           در نیابد عقل، كان آمد عزیز

101.22                   گه جنون بیند، گهی حیران شود                          زانكه موقوف است، تا او آن شود

101.23                   چون مناسبهای افعال خضر                              عقل موسی بود در دیدش كدر

101.24                   نامناسب مینمود افعال او                                  پیش موسی، چون نبودش حال او

101.25                   عقل موسی چون شود در غیب بند                      عقل موشی چون بود؟ ای ارجمند

101.26                   علم تقلیدی بود بهر فروخت                              چون بیابد مشتری خوش بر فروخت

101.27                   مشتری علم تحقیقی حق است                             دائما بازار او با رونق است

101.28                   لب ببسته مست در بیع و شری                           مشتری بی حد، كه الله اشتری

101.29                   درس آدم را فرشته مشتری                               محرم درسش، نه دیو است و پری

101.30                   آدم أنبئهم بأسما درس گو                                  شرح كن اسرار حق را مو به مو

101.31                   آنچنان كس را كه كوته بین بود                          در تلوّن غرق و بی تمكین بود

101.32                   موش گفتم، زانكه در خاك است جاش                  خاك باشد موش را جای معاش

101.33                   راهها داند، ولی در زیر خاك                            هر طرف او خاك را كردست چاك

101.34                   نفس موشی نیست، الا لقمه رند                          قدر حاجت موش را حسی دهند

101.35                   زانكه بی حاجت خداوند عزیز                           می نبخشد هیچ كس را هیچ چیز

101.36                   گر نبودی حاجت عالم زمین                              نافریدی هیچ، رب العالمین

101.37                   وین زمین مضطرب محتاج كوه                         گر نبودی، نافریدی با شكوه

101.38                   ور نبودی حاجت افلاك هم                                هفت گردون ناوریدی از عدم

101.39                   آفتاب و ماه و این استارگان                               جز به حاجت كی پدید آمد عیان؟

101.40                   پس كمند هستها، حاجت بود                              قدر حاجت مرد را آلت بود

101.41                   * پس چو حاجت شد کمند هستها                        قدر حاجت میرسد از حق عطا

101.42                   پس بیفزا حاجت ای محتاج زود                         تا بجوشد در كرم دریای جود

101.43                   این گدایان بر ره و هر مبتلا                              حاجت خود مینماید خلق را

101.44                   كوری و شلیّ و بیماری و درد                           تا از این حاجت بجنبد رحم مرد

101.45                   هیچ گوید نان دهید ای مردمان؟                         كه مرا مال است و انبار است و خوان

101.46                   چشم ننهاده ست حق در كور موش                      زانكه حاجت نیست چشمش بهر نوش

101.47                   میتواند زیست بی چشم و بصر                          فارغ است از چشم او در خاك تر

101.48                   جز به دزدی او برون ناید ز خاك                       تا كند خالق از آن دزدیش پاك

101.49                   بعد از آن پر یابد و مرغی شود                          چون ملایك جانب گردون رود

101.50                   هر زمان در گلشن شكر خدا                              او بر آرد همچو بلبل صد نوا

101.51                   كای رهاننده مرا از وصف زشت                       ای كننده دوزخی را تو بهشت

101.52                   در یكی پیهی نهی تو روشنی                             استخوانی را دهی سمع، ای غنی

101.53                   چه تعلق آن معانی را به جسم ؟                          چه تعلق فهم اشیا را به اسم ؟

101.54                   لفظ چون وكرست و، معنی طایر است                 جسم جوی و، روح آب سایر است

101.55                   * در روانی روی آب جوی فکر                        نیست بی خاشاک خوب و زشت ذکر

101.56                   او روان است و، تو گویی واقف است                 او دوان است و، تو گوئی عاكف است

101.57                   گر نبودی سیر آب از خاكها                              چیست بر وی نو به نو خاشاكها ؟

101.58                   هست خاشاك تو صورتهای فكر                         نو به نو در میرسد اشكال بكر

101.59                   روی آبِ جوی، فكر اندر روش                         نیست بی خاشاك محبوب و وحش

101.60                   قشرها بر روی این آب روان                            از ثمار باغ غیبی شد دوان

101.61                   قشرها را مغز، اندر باغ جو                              زانكه آب از باغ می آید به جو

101.62                   گر نبینی رفتن آب حیات                                   بنگر اندر سیر این جوی و نبات

101.63                   آب چون انبه تر آید در گذر                               زو كند قشر صور زوتر گذر

101.64                   چون بغایت تیز شد این جو روان                        غم نپاید در ضمیر عارفان

101.65                   چون بغایت ممتلی بود و شتاب                          پس نگنجید اندر او، الا كه آب

 

102. طعنه زدن بیگانه ای در شان شیخی و جواب گفتن مرید شیخ او را

102.1                          آن یكی یك شیخ را تهمت نهاد                            كاو بد است و نیست بر راه رشاد

102.2                          شارب خمر است و سالوس و خبیث                    مر مریدان را كجا باشد مغیث ؟

102.3                          آن یكی گفتش، ادب را هوش دار                        خُرد نبود این چنین ظن بر كبار

102.4                          دور از او و دور از اوصاف او                         كه ز سیلی تیره گردد صاف او

102.5                          این چنین بهتان منه بر اهل حق                          این خیال توست، بر گردان ورق

102.6                          این نباشد، ور بود، ای مرغ خاك                        بحر قلزم را ز مُرداری چه باك ؟

102.7                          نیست دون القلتین و حوض خرد                        کش تواند قطره ای از كار برد

102.8                          آتش ابراهیم را نبود زیان                                 هر كه نمرودیست گو میترس از آن

102.9                          نفس نمرود است و، عقل و جان خلیل                  روح در عین است و، نفس اندر دلیل

102.10                   این دلیل راه، رهرو را بود                               كاو به هر دم در بیابان گم شود

102.11                   واصلان را نیست جز چشم و چراغ                    از دلیل و راهشان باشد فراغ

102.12                   گر دلیلی گفت آن مرد وصال                            گفت بهر فهم اصحاب جدال

102.13                   بهر طفلی نو پدر، تی تی كند                             گر چه عقلش هندسۀ گیتی كند

102.14                   كم نگردد فضل استاد از علو                             گر الف چیزی ندارد گوید او

102.15                   از پی تعلیم آن بسته دهن                                   گوید او حُطی و هوّز کلمن

102.16                   در زبان او بباید آمدن                                      از زبان خود برون باید شدن

102.17                   تا بیاموزد ز تو او علم و فن                              جملگی از خود بباید گم شدن

102.18                   پس همه خلقان چو طفلان ویند                           لازم است این پیر را در وقت پند

102.19                   آن مرید شیخ، بد گوینده را                                آن بکفر و گمرهی آکنده را

102.20                   گفت تو خود را مزن بر تیغ تیز                         هین مکن با شاه و با سلطان ستیز

102.21                   حوض با دریا اگر پهلو زند                               خویش را از بیخ هستی برکند

102.22                   نیست بحری کاو کران دارد، که تا                      تیره گردد او ز مردار شما

102.23                   كفر را حد است و، اندازه بدان                           شیخ و نور شیخ را نبود كران

102.24                   پیش بی حد، هر چه محدود است، لاست              كل شی ء غیر وجه الله فناست

102.25                   كفر و ایمان نیست آنجایی كه اوست                    زانكه او مغز است و، این دو رنگ و پوست

102.26                   این فناها پردۀ آن وجه گشت                              چون چراغ خفیه اندر زیر طشت

102.27                   پس سر این تن، حجاب آن سر است                    پیش آن سر، این سر تن كافر است

102.28                   كیست كافر؟ غافل از ایمان شیخ                         چیست مرده؟ بی خبر از جان شیخ

102.29                   جان نباشد، جز خبر در آزمون                           هر كه را افزون خبر، جانش فزون

102.30                   جان ما از جان حیوان بیشتر                              از چه؟ زآن رو كه فزون دارد خبر

102.31                   پس فزون از جان ما، جان ملك                          كاو منزه شد ز حس مشترك

102.32                   وز ملك، جان خداوندان دل                               باشد افزون، تو تحیر را بهل

102.33                   زآن سبب آدم بود مسجودشان                            جان او افزون تر است از بودشان

102.34                   ور نه، بهتر را سجود دون تری                         امر كردن هیچ نبود در خوری

102.35                   كی پسندد عدل و لطف كردگار ؟                        كه  ُگلی سجده كند در پیش خار

102.36                   جان چو افزون شد، گذشت از انتها                     شد مطیعش جان جملۀ چیزها

102.37                   مرغ و ماهی و پری و آدمی                              زانكه او بیش است و، ایشان در كمی

 

103. بقیۀ قصۀ ابراهیم ادهم بر لب دریا و آن امیر مرید

103.1                          * ماهیان سوزنگر دلقش شوند                           سوزنان را رشته ها تابع بوند

103.2                          چون نفاذ امر شیخ آن میر دید                            ز آمد ماهی شدش وجدی پدید

103.3                          گفت اه، ماهی ز پیران آگه است                         شه تنی را كاو لعین درگه است

103.4                          ماهیان از پیر آگه، ما بعید                                 ما شقی زین دولت و، ایشان سعید

103.5                          سجده كرد و رفت گریان و خراب                      گشت دیوانه ز عشق فتح باب

103.6                          پس تو ای ناشسته رو، در چیستی؟                     در نزاع و در حسد با كیستی ؟

103.7                          با دُم شیری تو بازی می كنی                             بر ملایك ترك تازی می كنی

103.8                          بد چه می گویی تو خیر محض را ؟                    هین ترفع كم شمر آن خفض را

103.9                          بد چه باشد؟ مس محتاج و مهان                          شیخ كه بود؟ كیمیای بی كران

103.10                   مس اگر از كیمیا قابل نبد                                  كیمیا از مس، هرگز مس نشد

103.11                   * بد چه باشد؟ سركشی اندر عمل                       شیخ كبود؟ عین دریای ازل

103.12                   * بد که باشد؟ ظالم ظلمت فزا                            شیح کبود؟ عکس انوار خدا

103.13                   * بد چه باشد؟ آتشی پر دود و سوز                     شیخ آب کوثر است اندر تموز

103.14                   دائم آتش را بترسانند ز آب                                آب كی ترسید هرگز ز التهاب؟

103.15                   در رخ مه، عیب بینی می كنی                           در بهشتی، خارچینی می كنی

103.16                   گر بهشت اندر روی، تو خار جو                       هیچ خار آن جا نیابی، غیر تو

103.17                   می بپوشی آفتابی در گِلی                                  رخنه می جویی ز بدر كاملی

103.18                   آفتابی كو بتابد در جهان                                   بهر خفاشی كجا گردد نهان ؟

103.19                   عیبها از رد پیران عیب شد                               غیبها از رشك پیران غیب شد

103.20                   باری، ار دوری ز خدمت، یار باش                    در ندامت چابك و بر كار باش

103.21                   تا از آن راهت نسیمی میرسد                             آب رحمت را چه بندی از حسد؟

103.22                   گر چه دوری، دور می جنبان تو دُم                    حیث ما كنتم فولوا وجهكم

103.23                   چون خری در گِل فتد، از گام تیز                       دم به دم جنبد برای عزم خیز

103.24                   جای را هموار نكند بهر باش                             داند او كه نیست آن جای معاش

103.25                   حس تو از حس خر كمتر بُدَست                         كه دل تو زین وحلها بر نجست

103.26                   در وحل تاویل رخصت می كنی                         چون نمی خواهی كز آن دل بر كنی

103.27                   كاین روا باشد مرا؟ من مضطرم                        حق نگیرد عاجزی را از كرم

103.28                   خود گرفتستت، تو چون كفتار كور                     این گرفتن را نبینی از غرور

103.29                   می بگویند اندرون كفتار نیست                          از برون جوئید، كاندر غار نیست

103.30                   * نیست در سوراخ کفتار، ای پسر                     رفت تازان او بسوی آب  َخور

103.31                   این همی گویند و بندش می نهند                         او همی گوید، ز من کی آگهند؟

103.32                   گر ز من آگاه بودی این عدو                              كی ندا كردی كه آن كفتار كو؟

103.33                   * تا که بربندند و بیرونش کشند                         غافل آن کفتار، از این ریشخند

 

104. دعوی كردن آن شخص كه خدای تعالی مرا نمی گیرد به گناه و جواب شعیب او را

104.1                          آن یكی میگفت در عهد شعیب                            كه خدا از من بسی دیدست عیب

104.2                          چند دید از من گناه و جرمها                              و ز كرم یزدان نمیگیرد مرا

104.3                          حق تعالی گفت در گوش شعیب                          در جواب او فصیح از راه غیب

104.4                          كه بگفتی چند كردم من گناه                               و ز كرم نگرفت در جرمم اله

104.5                          عكس میگویی و مقلوب ای سفیه                        ای رها كرده ره و بگرفته تیه

104.6                          چند چندت گیرم و تو بی خبر                            در سلاسل مانده ای پا تا به سر

104.7                          زنگ تو بر تویَت ای دیگ سیاه                         كرد سیمای درونت را تباه

104.8                          بر دلت زنگار بر زنگارها                               جمع شد تا كور شد ز اسرارها

104.9                          گر زند آن دود بر دیگ نوی                             آن اثر بنماید ار باشد جوی

104.10                   زانكه هر چیزی به ضد پیدا شود                        بر سپیدی آن سیه رسوا شود

104.11                   چون سیه شد دیگ، پس تاثیر دود                       بعد از این بروی كه بیند ای عنود؟

104.12                   مرد آهنگر كه او زنگی بود                              دود را با روش هم رنگی بود

104.13                   مرد رومی گر كند آهنگری                               رویش ابلق گردد از دود آوری

104.14                   پس بداند زود تاثیر گناه                                    تا بنالد زار و گوید ای اله

104.15                   چون كند اصرار و بد پیشه كند                          خاك اندر چشم اندیشه كند

104.16                   توبه نندیشد، دگر شیرین شود                            بر دلش آن جرم، تا بی دین شود

104.17                   آن پشیمانی و یا رب رفت از او                         شست بر آیینه زنگ پنج تو

104.18                   آهنش را زنگها خوردن گرفت                           گوهرش را زنگ، كم كردن گرفت

104.19                   چون نویسی كاغذ اسپید بر                                آن نوشته خوانده آید در نظر

104.20                   چون نویسی بر سر بنوشته خط                          فهم ناید، خواندنش گردد غلط

104.21                   كان سیاهی بر سیاهی اوفتاد                              هر دو خط شد كور و معنیی نداد

104.22                   ور سوم باره نویسی بر سرش                           پس سیه كردی چو جان كافرش

104.23                   پس چه چاره؟ جز پناه چاره گر                          ناامیدی مس و، اكسیرش نظر

104.24                   ناامیدیها به پیش او نهید                                    تا ز درد بی دوا بیرون جهید

104.25                   چون شعیب این نكته ها با او بگفت                     ز آن دم جان در دل او گل شكفت

104.26                   جان او بشنید وحی آسمان                                 گفت اگر بگرفت ما را كو نشان؟

104.27                   گفت یا رب دفع من می گوید او                         آن گرفتن را نشان می جوید او

104.28                   گفت ستارم نگویم رازهاش                               جز یكی رمز از برای ابتلاش

104.29                   یك نشانی آن كه می گیرم و را                           آن كه طاعت دارد از صوم و دعا

104.30                   از نماز و از زكات و غیر آن                            لیك یك ذره ندارد ذوق جان

104.31                   میكند طاعات و افعال سنی                                لیك یك ذره ندارد چاشنی

104.32                   طاعتش نغزست و معنی نغز نی                         جوزها بسیار و در وی مغز نی

104.33                   ذوق باید تا دهد طاعات بَر                               مغز باید تا دهد دانه شجر

104.34                   دانۀ بی مغز كی گردد نهال؟                              صورت بی جان نباشد جز خیال

104.35                   * چون شعیب این نکتها بر وی بخواند                از تفکر همچو خر در گِل بماند

 

105. بقیۀ قصۀ طعنه زدن آن مرد بیگانه در شیخ

105.1                          آن خبیث از شیخ می لائید ژاژ                           كژنگر باشد همیشه عقل كاژ

105.2                          که منم بر حال زشت او گواه                             خمر خوار است و بَد و کارش تباه

105.3                          دیدمش اندر میان مجلسی                                  او ز تقوی عاری است و مفلسی

105.4                          ور كه باور نیستت خیز امشبان                          تا ببینی فسق شیخت را عیان

105.5                          شب ببردش بر سر یك روزنی                           گفت بنگر فسق و عشرت كردنی

105.6                          بنگر آن سالوس روز و، فسق شب                      روز همچون مصطفی، شب بو لهب

105.7                          روز عبد الله او را گشته نام                               شب نعوذ بالله و در دست جام

105.8                          دید شیشه در كف آن پیر پُر                               گفت شیخا مر ترا هم هست غر؟

105.9                          تو نمی گفتی كه در جام شراب؟                         دیو می میزد شتابان ناشتاب

105.10                   گفت جامم را چنان پر كرده اند                          كاندرونش می نگنجد یك سپند

105.11                   بنگر اینجا هیچ گنجد ذره ای؟                            این سخن را كژ شنیده غره ای

105.12                   جام ظاهر، خمر ظاهر نیست این                        دور دار این را ز شیخ غیب بین

105.13                   جام می، هستی شیخ است ای فلیو                       كاندر او اندر نگنجد بول دیو

105.14                   پُر و مالامال از نور حق است                           جام تن بشكسته، نور مطلق است

105.15                   نور خورشید ار بیفتد بر حدث                           او همان نور است، نپذیرد خبث

105.16                   شیخ گفت این خود نه جام است و نه می               هین به زیر آ، منكرا، بنگر به وی

105.17                   آمد و دید انگبین خاص بود                               كور شد آن دشمن كور و كبود

105.18                   گفت پیر آن دم مرید خویش را                           رو برای من بجو می، ای كیا

105.19                   كه مرا رنجی است مضطر گشته ام                     من ز رنج از مخمصه بگذشته ام

105.20                   در ضرورت هست هر مردار پاك                      بر سر منكر ز لعنت باد خاك

105.21                   گردِ خمخانه بر آمد آن مرید                               بهر شیخ از هر خمی او می چشید

105.22                   در همه خمخانه ها او می  ندید                           گشته بُد پر از عسل خم نبید

105.23                   گفت ای رندان، چه حال است این چه كار؟           هیچ خمی در نمی بینم عقار

105.24                   جمله رندان نزد آن شیخ آمدند                            چشم گریان دست بر سر می زدند

105.25                   در خرابات آمدی شیخ اجل                               جمله می ها از قدومت شد عسل

105.26                   كرده ای می را تو مبدل از حدث                        جان ما را هم بدل كن از خبث

105.27                   گر شود عالم پر از خون مال مال                       كی خورد بندۀ خدا الا حلال؟

 

106. گفتن عایشه پیغمبر صلی الله علیه اله و سلم را كه تو بی مصلا چون است که همه جا نماز میگذاری

106.1                          عایشه روزی به پیغمبر بگفت                           یا رسول الله تو پیدا و نهفت

106.2                          هر كجا باشد نمازی می كنی                             می دود در خانه ناپاك و دنی

106.3                          گر چه میدانی که هر طفل پلید                           كرد مستعمل به هر جا كه رسید

106.4                          * بی مصلی میگذاری تو نماز                           هر کجا روی زمین، بگشای راز

106.5                          گفت پیغمبر كه از بهر مهان                              حق نجس را پاك گرداند، بدان

106.6                          سجده گاهم را از آن رو لطف حق                      پاك گردانید تا هفتم طبق

106.7                          هان و هان ترك حسد كن با شهان                       ور نه ابلیسی شوی اندر جهان

106.8                          كاو اگر زهری خورد شهدی شود                       تو اگر شهدی خوری زهری بود

106.9                          كاو بَدل گشت و بَدل شد كار او                          لطف گشت و نور شد هر نار او

106.10                   قوت حق بود مر بابیل را                                 ور نه مرغی چون كشد مر پیل را؟

106.11                   لشكری را مرغكی چندی شكست                        تا بدانی آن صلابت از حق است

106.12                   گر تو را وسواس آید زین قبیل                           رو بخوان تو سورۀ اصحاب فیل

106.13                   ور كنی با او مری و همسری                            كافرم گر تو از ایشان بو بری

 

107. كشیدن موش مهار شتر را و متعجب شدن موش در خود

107.1                          موشكی در كف مهار اشتری                             در ربود و شد روان او از مری

107.2                          اشتر از چستی كه با او شد روان                        موش غرّه شد كه هستم پهلوان

107.3                          بر شتر زد پرتو اندیشه اش                               گفت بنمایم ترا، تو باش خوش

107.4                          تا بیامد بر لب جوئی بزرگ                              كاندر او گشتی زبون پیل سترگ

107.5                          موش آنجا ایستاد و خشك گشت                          گفت اشتر ای رفیق كوه و دشت

107.6                          این توقف چیست؟ حیرانی چرا؟                         پا بنه مردانه، اندر جو درآ

107.7                          تو قلاووزی و پیش آهنگ من                           در میان ره، مباش و تن مزن

107.8                          گفت این جوئی شگرف است و عمیق                  من همی ترسم ز غرقاب ای رفیق

107.9                          گفت اشتر تا ببینم حد آب                                  پا در آن بنهاد آن اشتر شتاب

107.10                   گفت تا زانوست آب ای كور موش                      از چه حیران گشتی و رفتی ز هوش ؟

107.11                   گفت مور توست و ما را اژدهاست                     كه ز زانو، تا به زانو فرق هاست

107.12                   گر ترا تا زانو است ای پر هنر                          مر مرا صد گز گذشت از فرق سر

107.13                   گفت گستاخی مكن بار دگر                                تا نسوزد جسم و جانت زین شرر

107.14                   تو مری با مثل خود موشان بكن                         با شتر مر موش را نبود سخُن

107.15                   گفت توبه كردم از بهر خدا                               بگذران زین آب مهلك مر مرا

107.16                   رحم آمد مر شتر را گفت هین                            برجه و بر كودبان من نشین

107.17                   این گذشتن شد مسلم مر مرا                               بگذرانم صد هزاران چون ترا

107.18                   چون پیمبر نیستی، پس رو، براه                         تا رسی از چاه روزی سوی جاه

107.19                   تو رعیت باش چون سلطان نه ای                       خود مران کشتی چو كشتیبان نه ای

107.20                   چون نه ای كامل، دكان تنها مگیر                       دست خوش میباش تا گردی خمیر

107.21                   چونکه آزادیت نامد، بنده باش                            هین مپوش اطلس، برو در ژنده باش

107.22                   أَنصِتُوا را گوش كن، خاموش باش                      چون زبان حق نگشتی، گوش باش

107.23                   ور بگویی، شكل استفسار گو                             با شهنشاهان تو مِسكین وار گو

107.24                   ابتدای كبر و كین از شهوت است                       راسخی شهوتت از عادت است

107.25                   چون ز عادت گشت محكم خوی بد                      خشم آید بر كسی كت واكشد

107.26                   چون كه تو گِل خوار گشتی، هر كه او                 واكِشد از گِل ترا، باشد عدو

107.27                   بت پرستان چونكه خو با  بُت كنند                      مانعان راهِ بُت را دشمنند

107.28                   چون كه كرد ابلیس خو با سروری                      دید آدم را بتحقیر از خری

107.29                   كه به از من، سروری دیگر بود؟                       تا كه او مسجود چون من كس شود

107.30                   سروری زهر است، جز آن روح را                    كاو بود تریاق لانی ز ابتدا

107.31                   كوه اگر پُر مار شد، باكی مدار                           كاو بود اندر درون تریاق زار

107.32                   سروری چون شد دماغت را ندیم                        هر كه بشكستت شود خصم قدیم

107.33                   چون خلاف خوی تو گوید كسی                         كینه ها خیزد ترا با او بسی

107.34                   كه مرا از خوی من بر میكند                             خویش بر من میر و سرور میكند

107.35                   * چون نباشد خوی بد سركش در او                    كی فروزد از خلاف آتش در او؟

107.36                   چون نباشد خوی بد محکم شده                           کی فروزد از خلاف آتشکده ؟

107.37                   با مخالف او مدارا میكند                                   در دل او خویش را جا میكند

107.38                   زانكه خوی بد بگشتست استوار                          مور شهوت شد ز عادت همچو مار

107.39                   مار شهوت را بكش در ابتدا                              ورنه اینك گشت مارت اژدها

107.40                   لیك هر كس مور بیند مار خویش                        تو ز صاحب دل كن استفسار خویش

107.41                   تا نشد زر، مس نداند من مسم                            تا نشد شه، دل نداند مفلسم

107.42                   خدمت اكسیر كن مس وار تو                             جور میكش ای دل از دل دار تو

107.43                   كیست دلدار؟ اهل دل، نیكو بدان                         كه چو روز و شب، جهانند، از جهان

107.44                   عیب كم گو، بندۀ الله را                                    متهم كم كن به دزدی شاه را

107.45                   * ورنه باشی هیچ هیچ از هیچیان                       پس رو هر دیو باشی مستهان

 

108. كرامات آن درویش كه در كشتی بدزدی متهمش كردند

108.1                          بود درویشی درون كشتیی                                ساخته از رخت مردی پشتیی

108.2                          یاوه شد همیان زر، او خفته بود                          جمله را جُستند و او را هم نمود

108.3                          كاین فقیر خفته را جوئیم هم                              كرد بیدارش ز غم، صاحب درم

108.4                          كه در این كشتی چرمدان گمشدست                     جمله را جستیم، نتوانی تو رَست

108.5                          دلق بیرون كن برهنه شو ز دلق                         تا ز تو فارغ شود اوهام خلق

108.6                          گفت یا رب مر غلامت را خسان                        متهم كردند فرمان در رسان

108.7                          یا غیاثی، عِندَ کلّ کربة                                     یا معاذی، عِندَ کلّ شدة

108.8                          یا مُجیبی عِندَ کلّ دَعوَةٍ                                     یا مَلاذی، عِندَ کلّ مِحنةٍ

108.9                          چون به درد آمد دل درویش از آن                      سر برون كردند هر سو در زمان

108.10                   صد هزاران ماهی از دریای ژرف                     در دهان هر یكی دُرّی شگرف

108.11                   صد هزاران ماهی از دریای پُر                         در دهان هر یكی دُرّی، چه دُر

108.12                   هر یكی دری خراج ملكتی                                كز اله است این، ندارد شركتی

108.13                   دُر، چند انداخت در كشتی و جَست                      مر هوا را ساخت كرسی و نشست

108.14                   خوش مُربّع، چون شهان بر تخت خویش              او فراز اوج و كشتی اش به پیش

108.15                   گفت او، كشتی شما را، حق مرا                         تا نباشد با شما دزد گدا

108.16                   تا كه را باشد خسارت زین فراق؟                       من خوشم جفت حق و، با خلق طاق

108.17                   نی مرا او تهمت دزدی نهد                                نه مهارم را به غمازی دهد

108.18                   بانگ كردند اهل كشتی كای همام                       از چه دادندت چنین عالی مقام؟

108.19                   گفت از تهمت نهادن بر فقیر                              و ز حق آزاری بی چیزی حقیر

108.20                   حاش لله بل ز تعظیم شهان                                كه نبودم در فقیران بد گمان

108.21                   آن فقیران لطیف خوش نفس                              كز پی تعظیمشان آمد عبس

108.22                   آن فقیری، بهر پیچا پیچ نیست                            بل پی آنكه، بجز حق هیچ نیست

108.23                   متهم چون دارم آنها را؟ كه حق                          كرد امین مخزن هفتم طبق

108.24                   متهم نفس است، نی عقل شریف                         متهم حس است، نی نور لطیف

108.25                   نفس سوفسطایی آمد، میزنش                             كش زدن سازد، نه حُجت گفتنش

108.26                   معجزه بیند، فروزد آن زمان                              بعد از آن گوید، خیالی بود آن

108.27                   ور حقیقت بودی آن دید عجب                           چون مقیم چشم نامد روز و شب؟

108.28                   آن مقیم چشم پاكان می بود                                نی قرین چشم حیوان می شود

108.29                   كان عجب زین حس دارد عار و ننگ                  كی بود طاوس اندر چاه تنگ ؟

108.30                   تا نگویی مر مرا بسیار گو                                من ز صد یك گویم و، آنهم چو مو

 

109. تشنیع کردن صوفیان پیش شیخ بر آن صوفی که بسیار میگوید

109.1                          صوفیان بر صوفئی، شنعت زدند                       پیش شیخ خانقاهی آمدند

109.2                          شیخ را گفتند، دادِ جان ما                                  تو از این صوفی بجو، ای پیشوا

109.3                          گفت آخر چه گله ست ای صوفیان؟                     گفت این صوفی سه خو دارد گران

109.4                          در سخن بسیار گو، همچون جرس                      در خورش، افزون خورد، از بیست كس

109.5                          ور بخسبد، هست چون اصحاب كهف                  صوفیان كردند پیش شیخ زحف

109.6                          شیخ رو آورد پیش آن فقیر                                كه به هر حالی كه هست، اوساط گیر

109.7                          در خبر، خیر الأمور أوساطِها                           نافع آمد ز اعتدال أخلاطِها

109.8                          گر یكی خلطی فزون شد از عرض                     در تن مردم پدید آید مرض

109.9                          بر قرین خویش مفزا در صفت                          كان فراق آرد یقین در عاقبت

109.10                   نطق موسی بود با اندازه، لیك                            هم فزون آمد ز گفت یار نیك

109.11                   آن فزونی با خِضر، آمد شقاق                            گفت رو، تو مكثری، هذا فِراق

109.12                   * موسیا بسیار گوئی در گذر                             چند گوئی؟ رو وصال آمد به سر

109.13                   موسیا بسیار گوئی، دور شو                              ور نه با من گنگ باش و، كور شو

109.14                   ور نرفتی وز ستیزه شسته ای                            تو به معنی رفته ای بگسسته ای

109.15                   رو بر ِ آنها كه هم جفت تواند                             عاشقان و تشنۀ گفتِ تواند

109.16                   چون حدث كردی تو ناگه در نماز                      گویدت سوی طهارت رو، بتاز

109.17                   ور نرفتی، خشك جنبان میشوی                          خود نمازت رفت، بنشین ای غوی

109.18                   پاسبان بر خوابناكان بر فزود                             ماهیان را پاسبان حاجت نبود

109.19                   جامه پوشان را نظر بر گازُر است                      جان عریان را تجلی زیور است

109.20                   یا ز عریانان به یك سو باز رو                           یا چو ایشان، فارغ از، تن جامه شو

109.21                   ور نمی تانی كه كل عریان شوی                        جامه كم كن، تا ره اوسط روی

 

110. عذر گفتن فقیر با شیخ خانقاه

110.1                          پس فقیر آن شیخ را احوال گفت                         عذر را با آن غرامت كرد جفت

110.2                          مر سؤال شیخ را داد او جواب                           چون جوابات خِضر، خوب و صواب

110.3                          آن جوابات سؤالات كلیم                                   كش خضر بنمود از رب علیم

110.4                          گشت مشكلهاش حل افزون زیاد                         از پی هر مشكلش مفتاح داد

110.5                          از خضر، درویش هم میراث داشت                    در جواب شیخ همت بر گماشت

110.6                          گفت راهِ اوسط ار چه حكمت است                      لیك اوسط نیز هم با نسبت است

110.7                          آبِ جو، نسبت به اشتر هست كم                         لیك باشد موش را آن همچو یم

110.8                          هر كه را باشد وظیفه، چار نان                          دو خورد، یا سه خورد، هست اوسط آن

110.9                          ور خورد هر چار، دور از اوسط است                او اسیر حرص، مانند بط است

110.10                   هر كه او را اشتها ده نان بود                             شش خورد میدان كه اوسط آن بود

110.11                   چون مرا پنجاه نان هست اشتهی                         مر ترا شش گرده، هم دستیم؟ نی

110.12                   تو به ده ركعت نماز آئی ملول                           من به پانصد در نیایم در نحول

110.13                   آن یكی تا كعبه حافی میرود                               و آن یكی تا مسجد از خود می شود

110.14                   آن یكی در پاكبازی جان بداد                             وآن یكی جان كند، تا یك نان بداد

110.15                   این وسط، در با نهایت میرود                            كه مرا آن را اول و آخر بود

110.16                   اول و آخر بباید تا در آن                                  در تصور گنجد اوسط یا میان

110.17                   بی نهایت چون ندارد دو طرف                          كی بود او را میانه منصرف ؟

110.18                   اول و آخر نشانش كس نداد                               گفت لو كان له البحر مداد

110.19                   هفت دریا گر شود كلی مدید                              نیست مر پایان شدن را هیچ امید

110.20                   باغ و بیشه گر بود یك سر قلم                            زین سخن هرگز نگردد هیچ كم

110.21                   آن همه حِبر و قلم فانی شود                              وین حدیث بی عدد باقی بود

110.22                   حالت من، خواب را ماند گهی                            خواب پندارد مر آن را، گمرهی

110.23                   چشم من خفته، دلم بیدار دان                              شكل بیكار مرا بر كار دان

110.24                   گفت پیغمبر كه عینای تنام                                 لا ینام قلبی عن رب الأنام

110.25                   چشم تو بیدار و دل خفته به خواب                      چشم من خفته، دلم در فتح باب

110.26                   مر دلم را پنج حس دیگر است                           حس دل را هر دو عالم منظر است

110.27                   تو ز ضعف خود مكن در من نگاه                      بر تو شب، بر من همان شب چاشت گاه

110.28                   بر تو زندان، بر من آن زندان چو باغ                  عین مشغولی مرا گشته فراغ

110.29                   پای تو در گِل، مرا گِل گشته  ُگل                        مر ترا ماتم، مرا سور و دهل

110.30                   در زمینم با تو ساكن در محل                            میدوم بر چرخ هفتم چون زُحل

110.31                   همنشینت من نیم، سایۀ من است                         برتر از اندیشه ها پایۀ من است

110.32                   زانكه من ز اندیشه ها بگذشته ام                         خارج اندیشه پویان گشته ام

110.33                   حاكم اندیشه ام، محكوم نی                                زانكه بنا حاكم آمد بر بنی

110.34                   جمله خلقان سخرۀ اندیشه اند                              زآن سبب خسته دل و غم پیشه اند

110.35                   قاصدا خود را به اندیشه دهم                             چون بخواهم از میانه بر جهم

110.36                   من چو مرغ اوجم، اندیشه مگس                         كی بود بر من مگس را دست رس ؟

110.37                   قاصدا زیر آیم از اوج بلند                                تا شكسته پایگان بر من تنند

110.38                   چون ملالم گیرد از سفلی صفات                        بر پرم همچون طیور الصافات

110.39                   پر من رُسته است هم از ذات خویش                    بر نچسبانم دو پر، من با سریش

110.40                   جعفر طیار را پر، جاریه است                           جعفر طرّار را پر عاریه است

110.41                   نزد آنكه لم یذق دعویست این                             نزد سكان افق معنیست این

110.42                   لاف و دعوی باشد این پیش غراب                     دیگ تی و پر یكی پیش ذباب

110.43                   چونكه در تو میشود لقمه گهر                            تن مزن چندان كه بتوانی بخور

110.44                   شیخ روزی بهر دفع سوء ظن                            در لگن قی كرد و پر دُر شد لگن

110.45                   گوهر معقول را محسوس كرد                           پیر بینا، بهر كم عقلی مرد

110.46                   چون كه در معده شود، پاكت پلید                        قفل نه بر حلق و، پنهان كن كلید

110.47                   هر كه در وی لقمه شد نور جلال                        هر چه خواهد گو بخور، او را حلال

 

111. بیان آن دعوی كه عین آن دعوی گواه صدق خویش است

111.1                          گر تو هستی آشنای جان من                              نیست دعوی گفتِ معنی لان ِ من

111.2                          گر بگویم نیمه شب پیش توام                             هین مترس از شب، كه من خویش توام

111.3                          این دو دعوی پیش تو معنی بود                         چون شناسی بانگِ خویشاوندِ خود

111.4                          پیشی و خویشی دو دعوی بود لیك                      هر دو معنی بود، پیش فهم نیك

111.5                          قربِ آوازش گواهی میدهد                                كاین دم از نزدیك یاری میجهد

111.6                          لذت آواز خویشاوند نیز                                    شد گوا بر صدق آن خویش عزیز

111.7                          باز بی الهام احمق كاو ز جهل                           مینداند بانگ بیگانه ز اهل

111.8                          پیش او دعوی بود گفتار او                               جهل او شد مایۀ انكار او

111.9                          پیش زیرك، كاندرونش نورهاست                       عین این آواز، معنی بود راست

111.10                   یا، به تازی گفت یك تازی زبان؟                        كه همی دانم زبان تازیان

111.11                   عین تازی گفتنش معنی بود                               گر چه تازی گفتنش دعوی بود

111.12                   یا نویسد كاتبی بر كاغذی؟                                كاتب و خط خوانم و من ابجدی

111.13                   این نوشته، گر چه خود دعوی بود                      هم نوشته شاهد معنی بود

111.14                   یا بگوید صوفئی، دیدی تو دوش                        در میان خواب سجاده به دوش

111.15                   من بدم آن، وآنچه گفتم خواب در                        با تو اندر خواب در شرح نظر

111.16                   گوش كن، چون حلقه اندر گوش كن                    آن سخن را پیشوای هوش كن

111.17                   چون ترا یاد آید آن خواب، این سخن                    معجز نو باشد و راز كهن

111.18                   گر چه دعوی مینماید، این ولی                          جان صاحب واقعه، گوید بلی

111.19                   پس چو حكمت ضالۀ مومن بود                          آن ز هر كه بشنود موقن بود

111.20                   چونكه خود را پیش او یابد فقط                          چون بود شك؟ چون كند خود را غلط؟

111.21                   تشنه ای را چون بگویی تو، شتاب                      در قدح آب است، بستان زود آب

111.22                   هیچ گوید تشنه؟ كاین دعویست، رو                    از برم، ای مدعی، مهجور شو

111.23                   یا گواه و حجتی بنما كه این                               جنس آب است و از آن ماء معین

111.24                   یا به طفل شیر، مادر بانگ زد؟                         كه بیا من مادرم، هان ای ولد

111.25                   طفل گوید مادرا، حجت بیار؟                            تا كه با شیرت بگیرم من قرار

111.26                   در دل هر امتی كز حق مزه ست                        روی و آواز پیمبر معجزه ست

111.27                   چون پیمبر از برون بانگی زند                          جان امت در درون سجده كند

111.28                   زانكه جنس بانگ او اندر جهان                          از كسی نشنیده باشد گوش جان

111.29                   آن غریب، از ذوق آواز غریب                          از زبان حق شنود، انی قریب

 

112. سجده كردن مسیح و یحیی علیهما السلام در شكم مادر یکدیگر را

112.1                          * مادر یحیی چو حامل بُد از او                         بود با مریم نشسته رو به رو

112.2                          مادر یحیی به مریم در نهفت                              پیشتر از وضع حمل خویش گفت

112.3                          كه یقین دیدم درون تو شهیست                           كاو اولو العزم و رسول آگهیست

112.4                          چون برابر اوفتادم با تو من                               كرد سجده حمل من، اندر زمن

112.5                          این جنین، مر آن جنین را سجده كرد                    كز سجودش در تنم افتاد درد

112.6                          گفت مریم، من درون خویش هم                         سجده ای دیدم ز طفلم در شكم

 

113. اشكال آوردن نادانان بر این قصه و جواب دادن ایشان را

113.1                          ابلهان گویند این افسانه را                                 خط بكش، زیرا دروغ است و خطا

113.2                          * زانكه مریم وقت وضع حمل خویش                 بود از بیگانه دور و، هم ز خویش

113.3                          مریم اندر حمل، جفتِ کس نشد                           از برون شهر، او وا پس نشد

113.4                          از برون شهر، آن شیرین فسون                         تا نشد فارغ، نیامد هم درون

113.5                          چون بزائید آنگهانش بر كنار                             بر گرفت و برد تا پیش تبار

113.6                          مادر یحیی كجا دیدش؟ كه تا                              گوید او را این سخن در ماجرا

113.7                          این بداند كانكه اهل خاطر است                          غایب آفاق او را حاضر است

113.8                          پیش مریم حاضر آید در نظر                             مادر یحیی كه دور است از بصر

113.9                          دیده ها بسته، ببیند دوست را                             چون مشبك كرده باشد پوست را

113.10                   ور ندیدش نز برون و نز درون                         از حكایت گیر معنی ای زبون

113.11                   نی چنان افسانه ها بشنیده ای                             همچو شین بر نقش آن چفسیده ای

113.12                   تا همی گفت آن كلیله بی زبان                            چون سخن نوشد ز دمنه بی بیان ؟

113.13                   ور بدانستند لحن همدگر                                    فهم آن چون كرد بی نطقی بشر؟

113.14                   در میان شیر و گاو آن دمنه، چون                      شد رسول و خواند بر هر دو فسون؟

113.15                   چون وزیر شیر شد گاو نبیل؟                            چون ز عكس ماه ترسان گشت پیل؟

113.16                   این كلیله و دمنه جمله افتریست                          ور نه كی با زاغ لكلك را مریست؟

113.17                   ای برادر قصه چون پیمانه ایست                       معنی اندر وی بسان دانه ایست

113.18                   دانۀ معنی بگیرد مردِ عقل                                ننگرد پیمانه را گر گشت نقل

 

114. سخن گفتن به زبان حال و فهم كردن آن

114.1                          ماجرای بلبل و گل، گوش دار                            گر چه گفتی نیست آنجا آشكار

114.2                          ماجرای شمع با پروانه، تو                                بشنو و معنی گزین ز افسانه، تو

114.3                          گر چه گفتی نیست، سرّ گفت هست                     هین ببالا پر مپر، چون جغدِ پست

114.4                          گفت در شطرنج، كاین خانۀ رُخ است                  گفت خانه اش از كجاش آمد بدست؟

114.5                          خانه را بخرید یا میراث یافت؟                           فرخ آن كس كاو سوی معنی شتافت

114.6                          گفت نحوی، زید عمروا قد ضرب                      گفت چونش كرد بی جرمی ادب؟

114.7                          عمرو را جرمش چه بُد؟ كان زید خام                  بی گناه او را بزد همچون غلام

114.8                          گفت این پیمانۀ معنی بود                                  گندمش بستان، كه پیمانه است رد

114.9                          زید و عمرو از بهر اعرابست ساز                     گر دروغ است آن، تو با اعراب ساز

114.10                   گفت نی، من آن ندانم عمرو را                           زید چون زد بی گناه و بی خطا؟

114.11                   گفت از ناچار و لاغی بر گشود                         عمرو یك واوی فزون دزدیده بود

114.12                   زید واقف گشت و دزدش را بزد                        چون كه از حد برد، حد او را سزد

 

115. پذیرا آمدن سخن باطل در دل باطلان

115.1                          گفت اینك راست پذرفتم به جان                          كژ نماید راست در پیش كژان

115.2                          گر بگویی احولی را مه یكیست                          گویدت این دوست، در وحدت شكیست

115.3                          ور بدو خندد كسی، گوید دو است                       راست دارد، این سزای بد خو است

115.4                          بر دروغان جمع می آید دروغ                           الخبیثات الخبیثین زد فروغ

115.5                          * هر که او جنس دروغ است ای پسر                 راست پیش او نباشد معتبر

115.6                          دل فراخان را بود دست فراخ                            چشم كوران را عثار سنگلاخ

115.7                          * هر که را دندان صِدقی رُسته شد                     از دروغ و از خیانت رَسته شد

 

116. جستن آن درخت كه هر كه میوۀ آن خورد نمیرد

116.1                          گفت دانائی به رمز، ای دوستان                         كه درختی هست در هندوستان

116.2                          هر كسی كز میوۀ او خورد و بُرد                       نی شود او پیر و، نی هرگز بمُرد

116.3                          پادشاهی این شنید از صادقی                             بر درخت و میوه اش شد عاشقی

116.4                          قاصدی دانا ز دیوان ادب                                 سوی هندستان روان كرد از طلب

116.5                          سالها میگشت آن قاصد از او                             گِرد هندستان برای جست و جو

116.6                          شهر شهر از بهر این مطلوب گشت                     نی جزیره ماند و نی كوه و نه دشت

116.7                          هر كه را پرسید، كردش ریشخند                        كاین نجوید، جز مگر مجنون ِ بند

116.8                          بس كسان صفعش زدند اندر مزاح                      بس كسان گفتند کای صاحب فلاح

116.9                          جست و جوئی چون تو زیرك سینه صاف            كی تهی باشد؟ كجا باشد گزاف؟

116.10                   وین مراعاتش یكی صفعی دگر                          وین ز صفع آشكارا سخت تر

116.11                   می ستودندش به تسخُر، كای بزرگ                    در فلانجا بُد درختی بس سترگ

116.12                   در فلان بیشه درختی هست سبز                         بس بلند و پهن و هر شاخیش گبز

116.13                   قاصد شه بسته در جستن كمر                            می شنید از هر كسی نوعی خبر

116.14                   بس سیاحت كرد آنجا سالها                                میفرستادش شهنشه مالها

116.15                   چون بسی دید اندر آن غربت تعب                      عاجز آمد آخر الامر از طلب

116.16                   هیچ از مقصود اثر پیدا نشد                               ز آن غرض غیر خبر پیدا نشد

116.17                   رشتۀ امید او بگسسته شد                                  جستۀ او عاقبت ناجسته شد

116.18                   كرد عزم بازگشتن سوی شاه                             اشك می بارید و می برّید راه

 

117. شرح كردن شیخ سِرّ آن درخت را با آن طالب مقلد

117.1                          بود شیخی عالمی قطبی كریم                             اندر آن منزل كه آیس شد ندیم

117.2                          گفت من نومید پیش او روم                               ز آستان او براه اندر شوم

117.3                          تا دعای او بود همراه من                                 چونكه نومیدم من از دلخواه من

117.4                          رفت پیش شیخ با چشم پر آب                            اشك میبارید مانند سحاب

117.5                          گفت شیخا وقت رحم و رأفت است                     ناامیدم، وقت لطف این ساعت است

117.6                          گفت وا گو، كز چه نومیدیستت                          چیست مطلوب تو، رو با چیستت؟

117.7                          گفت شاهنشاه كردم اختیار                                از برای جستن یك شاخسار

117.8                          كه درختی هست نادر در جهات                         میوۀ او مایۀ آب حیات

117.9                          سالها جستم، ندیدم یك نشان                               جز كه طنز و تسخر این سرخوشان

117.10                   شیخ خندید و بگفتش ای سلیم                             این درخت علم باشد در علیم

117.11                   بس بلند و بس شگرف و بس بسیط                     آب حیوانی ز دریای محیط

117.12                   * تو به صورت رفته ای، ای بی خبر                 زآن ز شاخ معنیی بی بار و بر

117.13                   تو به صورت رفته ای، گم گشته ای                    زآن نمی یابی که معنی هشته ای

117.14                   گه درختش نام شد، گه آفتاب                             گاه بحرش نام شد، گاهی سحاب

117.15                   آن یكی كش صد هزار آثار خاست                      كمترین آثار او عمر بقاست

117.16                   گر چه فرد است او، اثر دارد هزار                     آن یكی را نام باشد بی شمار

117.17                   آن یكی شخص ترا باشد پدر                              در حق شخص دگر باشد پسر

117.18                   در حق دیگر بود قهر و عدو                             در حق آن دیگری لطف و نكو

117.19                   * در حق دیگر بود او عم و خال                       در حق دیگر کسی وهم و خیال

117.20                   صد هزاران نام و آن یك آدمی                           صاحب هر وصفش از وصفی عمی

117.21                   هر كه جوید نام گر صاحب ثقه است                   همچو تو نومید و اندر تفرقه است

117.22                   تو چه بر چسبی بر این نام درخت                       تا بمانی تلخ كام و شور بخت

117.23                   * صورت ظاهر چه جوئی ای جوان؟                 رو معانی را طلب ای پهلوان

117.24                   * صورت و هیئت بود چون قشر و پوست           معنی اندر وی چو مغز، ای یار دوست

117.25                   در گذر از نام و بنگر در صفات                        تا صفاتت ره نماید سوی ذات

117.26                   * گو شوی در ذات و آسائی ز خود                    چشم تو یک رنگ بیند نیک و بد

117.27                   اختلاف خلق از نام اوفتاد                                 چون به معنی رفت، آرام اوفتاد

117.28                   * اندرین معنی مثالی خوش شنو                        تا نمانی تو اسامی را گِرو

 

118. بیان منازعت چهار كس جهت انگور با همدگر بعلت آنکه زبان یکدیگر را نمیدانستند

118.1                          چار كس را داد مردی یك درم                           هر یکی از شهری افتاده به هم

118.2                          * فارس و ترک و رومی و عرب                      جمله با هم در نزاع و در غضب

118.3                          فارسی گفتا، از این چون وارهیم ؟                      هم بیا کاین را به انگوری دهیم

118.4                          آن عرب گفتا معاذ الله لا                                   من عَنَب خواهم، نه انگور ای دغا

118.5                          آن یكی کز ترك بُد گفت ای  ُکزم                        من نمی خواهم عنب، خواهم ُازم

118.6                          آنكه رومی بود گفت، این قیل را                         ترك كن، خواهم من استافیل را

118.7                          در تنازع آن نفر جنگی شدند                             كه ز سِرّ نامها غافل بُدند

118.8                          مشت بر هم میزدند از ابلهی                              پُر بُدند از جهل و، از دانش تهی

118.9                          صاحب سِری عزیزی صد زبان                        گر بُدی آنجا، بدادی صلحشان

118.10                   پس بگفتی او كه من زین یك درم                        آرزوی جمله تان را میخرم

118.11                   چونكه بسپارید دل را بی دَغل                            این درمتان میكند چندین عمل

118.12                   یك درمتان میشود چار المراد                             چار دشمن میشود یك، ز اتحاد

118.13                   گفتِ هر یكتان دهد جنگ و فراق                        گفتِ من آرد شما را اتفاق

118.14                   پس شما خاموش باشید أنصتوا                           تا زبانتان من شوم در گفت و گو

118.15                   * گر سخنتان می نماید یك نمط                          در اثر مایۀ نزاع است و سخط

118.16                   ور سخنتان در توافق موثقه است                        در اثر مایۀ نزاع و تفرقه است

118.17                   گرمی عاریتی ندهد اثر                                    گرمی خاصیتی دارد هنر

118.18                   سركه را گر گرم كردی، ز آتش آن                     چون خوری، سردی فزاید بی گمان

118.19                   زانكه آن گرمی آن دهلیزی است                        طبع اصلش سردی است و تیزی است

118.20                   ور بود یخ بسته دوشاب، ای پسر                       چون خوری گرمی فزاید در جگر

118.21                   پس ریای شیخ به ز اخلاص ما                          كز بصیرت باشد آن وین از عمی

118.22                   از حدیث شیخ جمعیت رسد                               تفرقه آرد دَم اهل حَسَد

118.23                   چون سلیمان كز سوی حضرت بتاخت                 كاو زبان جمله مرغان را شناخت

118.24                   در زمان عدلش آهو با پلنگ                              انس بگرفت و برون آمد ز جنگ

118.25                   شد كبوتر ایمن از چنگال باز                             گوسفند از گرگ ناورد احتراز

118.26                   او میانجی شد میان دشمنان                               اتحادی شد میان پَر زنان

118.27                   تو چو موری، بهر دانه میدوی                           هین سلیمان جو، چه میباشی غوی؟

118.28                   دانه جو را، دانه اش، دامی شود                         و آن سلیمان جوی را هر دو بود

118.29                   مرغ جانها را در این آخر زمان                         نیستشان از همدگر یك دم امان

118.30                   هم سلیمان هست اندر دور ما                             كاو دهد صلح و، نماند جور ما

118.31                   قول إِنْ مِنْ أُمَّةٍ را یاد گیر                                 تا به إلا و خَلا فِیها نذیر

118.32                   گفت خود خالی نبودست امتی                            از خلیفۀ حق و صاحب همتی

118.33                   مرغ جانها را چنان یكدل كند                             كز صفاشان بی غش و بی غل كند

118.34                   مشفقان گردند همچون والده                               مسلمون را گفت نفس واحده

118.35                   نفس واحد از رسول حق شدند                           ور نه هر یك دشمن مطلق بدند

118.36                   * اتحادی خالی از شرک و دوئی                       باشد از توحید بی ما و توئی

 

119. برخاستن مخالفت و عداوت از میان انصار به بركت وجود مبارک پیغمبر خدا علیه السلام

119.1                          دو قبیله كاوس و خزرج نام داشت                      یك ز دیگر جان خون آشام داشت

119.2                          كینه های كهنه شان از مصطفی                         محو شد در نور اسلام و صفا

119.3                          اولا اخوان شدند آن دشمنان                               همچو اعداد عنب در بوستان

119.4                          و ز دم الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ به پند                             در شكستند و تن واحد شدند

119.5                          صورت انگورها اخوان بود                              چون فشردی شیرۀ واحد شود

119.6                          غوره و انگور ضدانند لیك                               چون كه غوره پخته شد شد یار نیك

119.7                          غوره ای كاو سنگ بست و خام ماند                   در ازل حق كافر اصلیش خواند

119.8                          نه اخی نه نفس واحد باشد او                             در شقاوت نحس ملحد باشد او

119.9                          گر بگویم آنچه او دارد نهان                              فتنۀ افهام خیزد در جهان

119.10                   چشم کاو آن رو نبیند، کور به                            دود دوزخ از ارم مهجور به

119.11                   غورهای نیك كایشان قابلند                                از دم اهل دل آخر یك دلند

119.12                   سوی انگوری همی رانند تیز                            تا دوئی برخیزد و كین و ستیز

119.13                   پس در انگوری همی درند پوست                       تا یكی گردند، وحدت وصف اوست

119.14                   دوست دشمن گردد ایرا هم دو است                    هیچ یك با خویش، جنگی در نبست

119.15                   آفرین بر عشق كل اوستاد                                 صد هزاران ذره را داد اتحاد

119.16                   همچو خاك مفترق در رهگذر                            یك سبوشان كرد دست كوزه گر

119.17                   كه اتحاد جسمهای ماء و طین                            هست ناقص، جان نمی ماند بدین

119.18                   گر نظایر گویم اینجا و مثال                              فهم را ترسم كه آرد اختلال

119.19                   هم سلیمان هست اكنون، لیك ما                          از نشاط دور بینی در عما

119.20                   دور بینی كور دارد مرد را                               همچو خفته در سرا كور از سرا

119.21                   میکند از مشرق و مغرب گذر                            وز رفیق و همنشینش بی خبر

119.22                   مولعیم اندر سخنهای دقیق                                 در گرهها باز كردن ما عشیق

119.23                   تا گره بندیم و بگشائیم ما                                  در شكال و در جواب آیین فزا

119.24                   همچو مرغی كاو گشاید بندِ دام                           گاه بندد تا شود در فن تمام

119.25                   او بود محروم از صحرا و مرج                         عمر او اندر گره كاریست خرج

119.26                   خود زبون او نگردد هیچ دام                             لیك پرش در شكست افتد مدام

119.27                   با گره كم كوش، تا بال و پرت                           نگسلد یك یك از این كرّ و فرت

119.28                   صد هزاران مرغ پرهاشان شكست                     و آن كمینگاه عوارض را نبست

119.29                   حال ایشان از نبی خوان ای حریص                    نقبوا فیها ببین هَلْ مِنْ محیص

119.30                   از نزاع ترك و رومی و عرب                           حل نشد اشكال انگور و عنب

119.31                   تا سلیمان امین معنوی                                      در نیاید، بر نخیزد این دوئی

119.32                   جملۀ مرغان منازع باز وار                              بشنوید این طبل باز شهریار

119.33                   ز اختلاف خویش سوی اتحاد                             هین ز هر جانب روان گردید شاد

119.34                   حیث ما كنتم فولوا وجهكم                                 نحوه هذا الذی لم ینهكم

119.35                   كور مرغانیم و بس ناساختیم                             كان سلیمان را دمی نشناختیم

119.36                   همچو جغدان دشمن بازان شدیم                          لاجرم واماندۀ ویران شدیم

119.37                   می كنیم از غایت جهل و عما                            قصد آزار عزیزان خدا

119.38                   جمع مرغان كز سلیمان روشنند                          پر و بال بی گنه كی بر كنند؟

119.39                   بلكه سوی عاجزان چینه كشند                            بی خلاف و كینه، آن مرغان خوشند

119.40                   هدهد ایشان پی تقدیس را                                  می گشاید راه صد بلقیس را

119.41                   زاغ ایشان، گر به صورت زاغ بود                    باز همت آمد و، ما زاغ بود

119.42                   لكلك ایشان كه لك لك می زند                             آتش توحید در شك می زند

119.43                   و آن كبوترشان ز بازان نشكهد                           باز سر پیش كبوترشان نهد

119.44                   بلبل ایشان كه حالت آرد او                                در درون خویش گلشن دارد او

119.45                   طوطی ایشان ز قند آزاد بود                              كز درون قند ابد رویش نمود

119.46                   پای طاوسان ایشان در نظر                               بهتر از طاوس پرّان دگر

119.47                   کبک ایشان خنده بر شاهین زند                          در تعلق راه علیین زند

119.48                   منطق الطیر، آن ِ خاقانی صِداست                      منطق الطیر سلیمانی كجاست؟

119.49                   تو چه دانی بانگ مرغان را همی؟                      چون ندیدستی سلیمان را دمی

119.50                   پرّ آن مرغی كه بانگش مطرب است                   از برون مشرقست و مغربست

119.51                   هر یك آهنگش ز كرسی تا  ثریست                     وز ثری تا عرش در كرّ و فریست

119.52                   مرغ كاو بی این سلیمان میرود                           عاشق ظلمت چو خفاشی بود

119.53                   با سلیمان خو كن ای خفاش ِ  ردّ                         تا كه در ظلمت نمانی تا ابد

119.54                   یك گزی ره گر بدان سو میروی                         همچو گز قطب مساحت میشوی

119.55                   وآنكه لنگ و لوك آن سو میجهی                         از همه لنگی و لوكی میرهی

 

120. قصۀ بط بچگان كه مرغ خانگی میپروردشان

120.1                          تخم ِ بطی، گر چه مرغ ِ خانه ات                       كرد زیر پَر، چو دایه تربیت

120.2                          مادر تو بطّ آن دریا بُدست                                 دایه ات خاكی بُد و، خشكی پرست

120.3                          میل دریا كه دل تو اندر است                             آن طبیعت جانت را از مادر است

120.4                          میل خشكی مر تو را زین دایه است                     دایه را بگذار، كاو بد رایه است

120.5                          دایه را بگذار بر خشك و بران                           اندرآ در بحر معنی، چون بطان

120.6                          گر ترا دایه بترساند ز آب                                 تو مترس و سوی دریا ران شتاب

120.7                          تو بطی، بر خشك و بر تر زنده ای                     نی چو مرغ خانه، خانه كنده ای

120.8                          تو ز كَرَّمْنا بَنِی آدَمَ شهی                                   هم به دریا هم به خشکی پا نهی

120.9                          كه حملنا هم علی البحری به جان                        از حملنا هم علی البر پیش ران

120.10                   مر ملایك را سوی بر راه نیست                         جنس حیوان هم ز بحر آگاه نیست

120.11                   تو به تن حیوان، به جانی از ملك                        تا روی هم بر زمین، هم بر فلك

120.12                   تا به ظاهر مثلكم باشد بشر                                با دل یوحی إلیه دیده ور

120.13                   قالب خاكی فتاده بر زمین                                 روح او گردان بر آن چرخ برین

120.14                   ما همه مرغابیانیم ای غلام                                بحر میداند زبان ما تمام

120.15                   پس سلیمان بحر آمد ما چو طیر                          در سلیمان تا ابد داریم سیر

120.16                   با سلیمان پای در دریا بنه                                 تا چو داود آب سازد صد زره

120.17                   آن سلیمان پیش جمله حاضر است                       لیك غفلت، چشم بند و ساحر است

120.18                   تا ز جهل و خوابناكی و فضول                          او به پیش ما و ما از وی ملول

120.19                   تشنه را دردِ سر آرد بانگ رعد                          چون نداند كاو گشاید ابر سعد

120.20                   چشم او ماندست در جوی روان                         بی خبر از ذوق آب آسمان

120.21                   مركب همت سوی اسباب راند                           از مسبب لاجرم محجوب ماند

120.22                   آنكه بیند او مسبب را عیان                                كی نهد دل بر سببهای جهان؟

120.23                   او مسبب یابد او در یک صباح                          از نجات و از فلاح و از نجاح

120.24                   آنچه در صد سال مشت حیله مند                        دَه  یکی زآن گنج حاصل ناورند

 

121. حیران شدن حاجیان در كرامات آن شیخ زاهد كه بر روی ریگ گرم صحرا نشسته بود

121.1                          زاهدی بُد در میان بادیه                                   در عبادت غرق چون عبادیه

121.2                          حاجیان آنجا رسیدند از بلاد                               دیده شان بر زاهد خشك اوفتاد

121.3                          جای زاهد خشك بود، او تر مزاج                       از سموم بادیه بودش علاج

121.4                          حاجیان حیران شدند از وحدتش                          و آن سلامت در میان آفتش

121.5                          در نماز استاده بُد بر روی ریگ                        ریگ كز تفش بجوشد آبِ دیگ

121.6                          گفتئی سر مست بر سبزه و گل است                    یا سواره بر بُراق و دلدل است

121.7                          یا كه پایش بر حریر و حُله هاست                       یا سموم او را به از باد صباست

121.8                          ایستاده تازه رو اندر نماز                                 با خشوع و با خضوع و با نیاز

121.9                          با حبیب خویشتن میگفت راز                             مانده بُد اِستاده در فکر دراز

121.10                   پس بماندند آن جماعت با نیاز                            تا شود درویش فارغ از نماز

121.11                   چون ز استغراق باز آمد فقیر                             زآن جماعت، زنده ای روشن ضمیر

121.12                   دید كابش میچكید از دست و رو                         جامه اش تر بود ز آثار وضو

121.13                   پس بپرسیدش، كه آبت از كجاست؟                     دست را برداشت، كز سوی سماست

121.14                   گفت، هر گاهی كه خواهی میرسد؟                     یا گهی باشد اجابت، گاه رد

121.15                   مشكل ما حل كن، ای سلطان دین                        تا ببخشد حال تو ما را یقین

121.16                   وانما سری ز اسرارت به ما                              تا ببریم از میان زُنّارها

121.17                   چشم را بگشود سوی آسمان                              كه اجابت كن دعای حاجیان

121.18                   رزق جویی را ز بالا خو گرم                            تو ز بالا بر گشودستی درم

121.19                   ای نموده تو مكان از لامكان                              فِی السَّماءِ رِزْقُكُمْ كرده عیان

121.20                   در میان این مناجات، ابر خوش                         زود پیدا شد، چو پیل آب كش

121.21                   همچو آب از مشك باریدن گرفت                        در گو و در غارها مسكن گرفت

121.22                   ابر میبارید چون مشك اشكها                              حاجیان جمله گشاده مشكها

121.23                   یک عجایب در بیابان رو نمود                          ابر چون مشکی دهان را بر گشود

121.24                   یك جماعت، ز آن عجایب كارها                         میبریدند از میان زُنّارها

121.25                   قوم دیگر را یقین در ازدیاد                               زین عجب والله أعلم بالرشاد

121.26                   قوم دیگر ناپذیرا ترش و خام                             ناقصان سرمدی تمّ الكلام

پایان دفتر دوم