دفتر سوم مثنوی

تایپ و تصحیح از نسخه "کلاله خاور"، توسط  حسین  ُکرد.

لطفا ً اگر اشتباهی یافتید آنرا به سایت زیر گزارش دهید.

فایلهای اصلی را میتوانید از سایت زیر کپی کنید:

www.guidinglights.org

 

1. مقدمه دفتر سوم

1.1                                        ای ضیاء الحق، حسام الدین بیار                        این سوم دفتر كه سنت شد سه بار

1.2                                        بر گشا گنجینۀ اسرار را                                   در سیوم دفتر بهل اعذار را

1.3                                       قوّتت از قوت حق میزهد                                  نه از عروقی كز حرارت میجهد

1.4                                       این چراغ شمس، كاو روشن بود                        نه از فتیل و پنبه و روغن بود

1.5                                       سقف گردون، كاو چنین دایم بود                        نه از طناب و اُستنی قایم بود

1.6                                       قوّت جبریل از مطبخ نبود                                بود از دیدار خلاق ودود

1.7                                       همچنان این قوّت ابدال حق                               هم ز حق دان، نه از طعام و از طبق

1.8                                       جسمشان را هم ز نور اِسرَشته اند                       تا ز روح و از ملك بگذشته اند

1.9                                       چونكه موصوفی به اوصاف جلیل                      بر تو آتش شد گلستان چون خلیل

1.10                                پنج حس و شش جهت گشت از تو رام                 ای عناصر مر مزاجت را غلام

1.11                                هر مزاجی را عناصر مایه است                        وین مزاجت برتر از هر پایه است

1.12                                این مزاجت از جهان منبسط                              وصف وحدت را كنون شد ملتقط

1.13                                ای دریغا عرصۀ افهام خلق                               سخت تنگ آمد، ندارد خلق، حلق

1.14                                ای ضیاء الحق به حذق رای تو                          حلق بخشد سنگ را حلوای تو

1.15                                كوه طور اندر تجلی حلق یافت                           تا كه می  نوشید و، می را بر نتافت

1.16                                صار دكا ً منه و انشق الجبل                              هل رأیتم من جبل رقص الجمل

1.17                                لقمه بخشی، آید از هر كس به كس                      حلق بخشی، كار یزدان است و بس

1.18                                حلق بخشد جسم را و روح را                            حلق بخشد بهر هر عضوی جدا

1.19                                این گهی بخشد كه اجلالی شوی                          از دغا و از دغل خالی شوی

1.20                                تا نگویی سرّ سلطان را به كس                          تا نریزی قند را پیش مگس

1.21                                گوش آن كس نوشد اسرار جلال                         كاو چو سوسن، ده زبان افتاد و لال

1.22                                حلق بخشد خاك را لطف خدا                             تا خورد آب و بروید صد گیا

1.23                                باز خاكی را ببخشد حلق و لب                           تا گیاهش را خورد اندر طلب

1.24                                چون گیاهش خورد، حیوان گشت زفت                گشت حیوان لقمۀ انسان و رفت

1.25                                باز خاك آمد، شد اكال بشر                                چون جدا شد از بشر روح و بصر

1.26                                ذره ها دیدم دهانشان جمله باز                           گر بگویم خوردشان، گردد دراز

1.27                                برگها را برگ، از انعام او                                دایگان را دایه، لطف عام او

1.28                                رزقها را رزقها او میدهد                                  زانكه گندم بی غذائی کی زهد؟

1.29                                نیست شرح این سخن را منتها                            پاره ای گفتم، بدان زآن پاره ها

1.30                                جمله عالم، آكل و مأكول دان                             باقیان را مقبل و مقبول دان

1.31                                این جهان و ساكنانش منتشر                              وآن جهان و سالكانش مستمر

1.32                                این جهان و عاشقانش منقطع                             اهل آن عالم مخلد مجتمع

1.33                                پس كریم آن است، كاو خود را دهد                     آب حیوانی كه ماند تا ابد

1.34                                باقیات الصالحات آمد كریم                                رسته از صد آفت و اخطار و بیم

1.35                                گر هزارانند، یك تن بیش نیست                          چون خیالاتِ عدد اندیش نیست

1.36                                آكل و مأكول را حلق است و نای                       غالب و مغلوب را عقل است و رای

1.37                                حلق بخشید او عصای عدل را                           خورد او چندان عصا و حبل را

1.38                                واندر او افزون نشد ز آن جمله اكل                     زانكه حیوانی نبودش اكل و شكل

1.39                                مر یقین را چون عصا هم حلق داد                      تا بخورد او هر خیالی را كه زاد

1.40                                پس معانی را چو اعیان حلقهاست                       رازق حلق معانی هم خداست

1.41                                پس ز ماهی تا بماه، از خلق نیست                      كه به جذب مایه او را حلق نیست

1.42                                حلق نفس از وسوسه خالی شود                          میهمان وحی اجلالی شود

1.43                                * حلق جان از فكر تن خالی شود                       وآنگهان روزیش اجلالی شود

1.44                                حلق عقل و دل چو خالی شد ز فکر                    یافت او بی هضم معده رزق ِ بکر

1.45                                شرط، تبدیل مزاج آمد،  ِبدان                             كز مزاج بَد بود مرگ بَدان

1.46                                چون مزاج آدمی گِل خوار شد                            زرد و بَد رنگ و سقیم و خوار شد

1.47                                چون مزاج زشت او تبدیل یافت                         رفت زشتی و، رُخش چون شمع تافت

1.48                                * دایه ای كو طفل شیر آموز را ؟                      تا به نعمت خوش كند پتفوز را

1.49                                * دایه ای کو شیر خواره طفل را                       تا ز نعمتها کند او را غذا

1.50                                گر ببندد راه یک پستان بر او                             بر گشاید راه صد بُستان بر او

1.51                                زانكه پستان شد حجاب آن ضعیف                      از هزاران نعمت و خوان و رغیف

1.52                                پس حیات ماست موقوف فطام                           اندك اندك جهد كن، تم الكلام

1.53                                چون جنین بُد آدمی، خون بُد غذا                        از نجس، پاكی بَرَد مومن كذا

1.54                                چون جنین بُد آدمی خونخوار بود                        بود او را بود از خون تار و پود

1.55                                از فطام خون غذایش شیر شد                            و از فطام شیر لقمه گیر شد

1.56                                و ز فطام لقمه، لقمانی شود                               طالبِ مطلوبِ پنهانی شود

1.57                                گر جنین را كس بگفتی در رحم                         هست بیرون عالمی بس منتظم

1.58                                یك زمین خرمی با عرض و طول                       اندر او بس نعمت و بیحد اكول

1.59                                كوهها و بحرها و دشتها                                   بوستان ها، باغ ها و كشتها

1.60                                آسمانی بس بلند و پُر ضیا                                 آفتاب و ماهتاب و صد سها

1.61                                از شمال و از جنوب و از دبور                         باغها دارد عروسیها و سور

1.62                                در صفت ناید عجایبهای آن                               تو در این ظلمت چه ای در امتحان؟

1.63                                خون خوری در چار میخ تنگنا                           در میان حبس و انجاس و عنا

1.64                                او به حكم حال خود منكر بُدی                           زین رسالت، معرض و كافر شدی

1.65                                كاین محال است و، فریب است و غرور              زانكه وهم كور از این معنیست دور

1.66                                جنس چیزی چون ندید ادراك او                         نشنود ادراك منكرناك او

1.67                                همچنان كه خلق عام اندر جهان                          زآنجهان، ابدال میگویندشان

1.68                                كاین جهان چاهی است بس تاریك و تنگ             هست بیرون عالمی بی بو و رنگ

1.69                                هیچ در گوش كسی ز ایشان نرفت                      كاین طمع آمد حجاب ژرف، زفت

1.70                                گوش را بندد طمع از استماع                             چشم را بندد غرض از اطلاع

1.71                                همچنانكه آن جنین را طمع خون                         كان غذای اوست در اوطان دون

1.72                                از حدیث این جهان محجوب كرد                        خون تن را بر دلش محبوب کرد

1.73                                * زین همه انواع نعمت ماند فرد                        غیر خون، او می نداند چاشت خورد

1.74                                بر تو هم طمع خوشی این جهان                         شد حجاب آن خوشی جاودان

1.75                                طمع دوق این حیات پر غرور                           از حیات راستینت کرد دور

1.76                                پس طمع کورت کند، نیکو بدان                         بر تو پوشاند یقین را بی گمان

1.77                                حق تو را باطل نماید از طمع                            در تو صد کوری فزاید از طمع

1.78                                از طمع بیزار شو چون راستان                          تا نهی پا بر سر آن آستان

1.79                                کاندر آن در چون در آئی وارهی                        از غم و شادی قدم بیرون نهی

1.80                                چشم جانت روشن و حق بین شود                       بی ظلام کفر نور دین شود

1.81                                پند پیران را پذیرا شو بجان                               تا رهی از خوف و مانی در امان

1.82                                 * بشنو اکنون قصه ای تمثیل آن                         تا بیابی در حقیقت نور جان

 

2. قصۀ خورندگان پیل بچه از حرص و ترك نصیحت ناصح

2.1                                        آن شنیدی تو؟ كه در هندوستان                          دید دانایی گروهی دوستان

2.2                                        گرسنه مانده شده، بی برگ و عور                      میرسیدند از سفر از راه دور

2.3                                        مهر دانائیش جوشید و بگفت                             خوش سلامیشان و چون گل بر شكفت

2.4                                        گفت: دانم كز تجوّع و ز خلا                             جمع آمد رنجتان زین كربلا

2.5                                        لیك الله الله، ای قوم جلیل                                  تا نباشد خوردتان فرزندِ پیل

2.6                                        پیل هست این سو كه اكنون میروید                     پند من از جان و از دل بشنوید

2.7                                        پیل بچگانند اندر راهتان                                   صید ایشان هست بس دلخواهتان

2.8                                        بس ضریفند و لطیفند و سمین                            لیك مادرشان بود اندر كمین

2.9                                        از پی فرزند، صد فرسنگ راه                           او بگردد در حنین و آه آه

2.10                                 آتش و دود آید از خرطوم او                             الحذر زآن بچۀ مرحوم او

2.11                                 * اولیا اطفال حقند ای پسر                               در حضور و غیبت آگه با خبر

2.12                                 * غائبی مندیش از نقصانشان                            كاو كشد كین از برای جانشان

2.13                                 گفت اطفال منند این اولیا                                  در غریبی فرد از كار و كیا

2.14                                 از برای امتحان، خوار و یتیم                            لیك اندر سِرّ منم یار و ندیم

2.15                                 پشت دار ِ جمله عصمتهای من                           گوئیا هستند خود اجزای من

2.16                                 هان و هان، این دلق پوشان منند                         صد هزار اندر هزار و، یك تنند

2.17                                 ور نه كی كردی به یك چوبی هنر؟                     موسئی، فرعون را زیر و زبر

2.18                                 ور نه كی كردی به یك نفرین چنان ؟                   نوح شرق و غرب را غرق و مهان

2.19                                 برنكندی یك دعای لوطِ راد ؟                             شهرهای کافران را المراد

2.20                                 گشت شهرستان ِ چون فردوسشان                       دجلۀ آب سیه، رو بین نشان

2.21                                 سوی شام است این نشان و این خبر                    در ره قدسش ببینی، در گذر

2.22                                 صد هزاران اولیای حق پرست                          خود به هر قرنی سیاستها بُدَست

2.23                                 گر بگویم این بیان، افزون شود                          خود جگر چبود؟ كه خارا، خون شود

2.24                                 خون شود كُه ها و، باز آن بفسرد                       تو نبینی خون شدن، كوری و  رد

2.25                                 طرفه كوری، دور بین و تیز چشم                      لیك از اشتر نبیند، غیر پشم

2.26                                 مو به مو بیند ز صرفۀ حرص اِنس                     رقص بی مقصود دارد، همچو خرس

2.27                                 * مو به مو بیند ز حرص خود بشر                     رقص او خالی ز خیر و پُر ز شر

2.28                                 رقص آنجا كن، كه خود را بشكنی                       پنبه را از ریش شهوت بَركنی

2.29                                 رقص و جولان بر سر میدان كنند                       رقص اندر خون خود، مردان كنند

2.30                                 چون رهند از دست خود، دستی زنند                   چون جهند از نقص خود، رقصی كنند

2.31                                 مطربانشان از درون دف میزنند                         بحرها در شورشان، كف میزنند

2.32                                 * تو نبینی برگها با شاخها                                کف زنان رقصان ز تحریک صبا

2.33                                 تو نبینی، لیك بهر گوششان                                برگها بر شاخها شد كف زنان

2.34                                 تو نبینی برگها را كف زدن                               گوش دل باید، نه این گوش بدن

2.35                                 گوش سر بر بند از هزل و دروغ                       تا ببینی شهر جان را با فروغ

2.36                                 * هین دهان بر بند از هزل ای عمو                    جز حدیث روی او چیزی مگو

2.37                                 سر كشد گوش محمد در سخن                            كش بگوید در نبی حق هُوَ أذن

2.38                                 سربه سر گوش است و چشم است آن نبی             رحمت او مُرضع است او ما صبی

2.39                                 این سخن پایان ندارد باز ران                             سوی اهل پیل و بر آغاز ران

 

3. بقیۀ قصۀ متعرضان پیل بچگان

3.1                                        هر دهان را پیل بوئی میكند                               گرد معدۀ هر بشر بر می تند

3.2                                        تا كجا یابد كبابِ پور ِ خویش                             تا نماید انتقام و زور خویش

3.3                                        تا کجا بوی کباب بچه را                                  یابد و زخمش زند اندر جزا

3.4                                        لحمهای بندگان حق خوری ؟                             غیبت ایشان كنی، كیفر بری

3.5                                        هان كه بویای دهانتان خالق است                       كی برد جان؟ غیر آن، كاو صادق است

3.6                                        وای آن افسوسئی كش بوی گیر                          باشد اندر گور منكر یا نكیر

3.7                                        نی دهان دزدیدن امكان، ز آن مهان                     نی توان خوش كردن از دارو، دهان

3.8                                        آب و روغن نیست مر روپوش را                      راه حیلت نیست عقل و هوش را

3.9                                        چند كوبد؟ زخمهای گرزشان                             بر سر هر ژاژخا و برزشان

3.10                                 گرز عزرائیل را بنگر اثر                                گر نبینی چوب و آهن در صور

3.11                                 هم به صورت مینماید، گه گهی                          زآن همان رنجور باشد آگهی

3.12                                 گوید آن رنجور، کای یار حرم                           چیست این شمشیر بر فرق سرم ؟

3.13                                 * چون نمی بیند کس از یاران او                        در جواب آیند یاران، کای عمو

3.14                                 ما نمی بینیم، باشد این خیال                               چه خیال است این؟ كه هست این ارتحال

3.15                                 چه خیال است این؟ كه این چرخ نگون                 از نهیب این، خیالی شد كنون

3.16                                 گرزها و تیغها محسوس شد                               پیش بیمار و سرش منكوس شد

3.17                                 او همی بیند كه آن از بهر اوست                        چشم دشمن بسته زآن و چشم دوست

3.18                                 حرص دنیا رفت و، چشمش تیز شد                     چشم او روشن که چون خون ریز شد

3.19                                 مرغ بی هنگام شد آن چشم او                            از نتیجۀ كبر او و خشم او

3.20                                 سر بریدن واجب آمد مرغ را                             كاو به غیر وقت جنباند درا

3.21                                 هر زمان نزعی است، جزو جانت را                  بنگر اندر نزع جان، ایمانت را

3.22                                 عُمر تو، مانند همیان زر است                           روز و شب مانند دینار اشمر است

3.23                                 میشمارد، میدهد زر بی وقوف                           تا كه خالی گردد و آید خسوف

3.24                                 گر ز  ُكه بستانی و ننهی به جای                        اندر آید كوه ز آن دادن ز پای

3.25                                 پس بنه بر جای، هر دم را عوض                       تا ز وَ اسْجُدْ وَ اقترِبْ یابی غرض

3.26                                 در تمامی كارها، چندین مكوش                          جز به كاری كه بود در دین، مكوش

3.27                                 عاقبت تو رفت خواهی ناتمام                            كارهایت ابتر و، نان تو خام

3.28                                 وین عمارت كردن گور و لحد                           نی به سنگ است و، نه چوب و نی لبد

3.29                                 بلكه خود را در صفا، گوری كنی                       در منیّ آن كنی دفن، این منی

3.30                                 خاك او گردی و مدفون غمش                            تا دمت یابد مددها از دمش

3.31                                 گورخانه، قبه ها و كنگره                                 نبود از اصحاب معنی آن سره

3.32                                 بنگر اكنون زنده، اطلس پوش را                        هیچ اطلس دست گیرد هوش را ؟

3.33                                 در عذاب منكر است، آن جان او                         كژدم غم، در دل غمدان او

3.34                                 از برون، بر ظاهرش، نقش و نگار                    و ز درون، اندیشه هایش زار زار

3.35                                 وآن یكی بینی در آن دلق كهن                            چون نبات اندیشه و، شِكّر سخن

 

4. بازگشتن بحكایت پیل

4.1                                        گفت ناصح بشنوید این پند من                            تا دل و جانتان نگردد ممتحن

4.2                                        با گیاه و برگها قانع شوید                                  در شكار پیل بچگان كم روید

4.3                                        من برون كردم ز گردن، وام نصح                     جز سعادت كی بود انجام نصح ؟

4.4                                        من به تبلیغ رسالت آمدم                                    تا رهانم مر شما را از ندم

4.5                                        هین مبادا كه طمعتان ره زند                              طمع ِ برگ، از این جهانتان بركند

4.6                                        این بگفت و، خیر بادی كرد و رفت                    گشت قحط و جوعشان در راه زفت

4.7                                        ناگهان دیدند سوی جاده ای                               بچه فیلی، فربهی، نوزاده ای

4.8                                        اندر افتادند چون گرگان ِ مست                           پاك خوردند و فرو شستند دست

4.9                                        آن یكی همره، نخورد و پند داد                           كه حدیث آن فقیرش بود یاد

4.10                                 از كبابش مانع آمد آن سخن                               بخت نو بخشد تو را عقل كهن

4.11                                 پس بیفتادند و خفتند آن همه                               و آن گرسنه پاسبان آن رمه

4.12                                 دید پیلی سهمناكی میرسید                                 اولا آمد سوی حارس دوید

4.13                                 بوی میكرد آن دهانش را سه بار                        هیچ بویی زو نیامد ناگوار

4.14                                 چند باری گرد او گشت و برفت                         مر ورا نازُرد آن شه پیل زفت

4.15                                 مر لب هر خفته ای را بوی كرد                         بوی میآمد ورا ز آن خفته مرد

4.16                                 کز كباب پیل زاده خورده بود                            بردرانید و بكشتش پیل زود

4.17                                 در زمان او یك به یك را زآن گروه                     بردرانید و نبودش زآن شكوه

4.18                                 بر هوا انداخت هر یك از گزاف                         تا همی زد بر زمین، میشد شكاف

4.19                                 ای خورندۀ خون خلق از راه بَرد                        تا نیارد خون ایشانت نبرد

4.20                                 مال ایشان، خون ایشان دان یقین                         زآنكه مال از زور آید در یمین

4.21                                 مادر آن پیل بچه، كین كِشد                                فیل بچه خواره را كیفر كشد

4.22                                 فیل بچه میخوری، ای پاره خوار                        هم بر آرد خصم پیل از تو دمار

4.23                                 بوی رسوا كرد، مكر اندیش را                          پیل داند بوی خصم خویش را

4.24                                 آنكه یابد بوی رحمان از یمن                             چون نیابد بوی باطل را ز من ؟

4.25                                 مصطفی چون بوی برد از راه دور                    چون نیابد از دهان ما بخور ؟

4.26                                 هم بیابد، لیك پوشاند ز ما                                  بوی نیك و بد، بر آید بر سما

4.27                                 تو همی خُسبی و، بوی آن حرام                         میزند بر آسمان ِ سبز فام

4.28                                 همره انفاس زشتت میشود                                 تا به بوگیران گردون میرود

4.29                                 بوی كبر و، بوی حرص و، بوی آز                    در سخن گفتن بیاید چون پیاز

4.30                                 گر خوری سوگند "من كی خورده ام؟                  از پیاز و سیر تقوی كرده ام"

4.31                                 آن دمت، سوگند غمازی كند                              بر دماغ همنشینان بر زند

4.32                                 پس دعاها رد شود از بوی آن                            آن دل كژ مینماید از زبان

4.33                                 اخْسَؤُا آید جواب آن دعا                                   چوب رد باشد جزای هر دغا

4.34                                 گر حدیثت كژ بود، معنیت راست                       آن كژی لفظ، مقبول خداست

4.35                                 * ور بود معنی کژ و لفظت نکو                        آن چنان معنی نیرزد یک تسو

 

5. بیان آن كه خطای محبان بهتر از صواب بیگانگان است

5.1                                        آن بلال صدق در بانگ نماز                             حَی را هی خواند از روی نیاز

5.2                                        تا بگفتند ای پیمبر نیست راست                          این خطا، اكنون كه آغاز بناست

5.3                                        ای نبی و، ای رسول كردگار                            یك مؤذن كاو بود افصح بیار

5.4                                        عیب باشد اول دین و صلاح                              لحن ِ خواندن ِ لفظِ "هی علی الفلاح"

5.5                                        خشم پیغمبر بجوشید و بگفت                             یك دو رمزی از عنایات نهفت

5.6                                        كای خسان، نزد خدا، هی بلال                           بهتر از صد حی و حی و قیل و قال

5.7                                        وامشورانید، تا من رازتان                                وانگویم آخر و آغازتان

5.8                                        گر نداری تو دم خوش در دعا                           رو دعا میخواه ز اخوان صفا

 

6. امر حق به موسی علیه السلام كه مرا به دهانی خوان كه بدان دهان گناه نكرده باشی

6.1                                        بهر این فرمود با موسی خدا                              وقت حاجت خواستن اندر دعا

6.2                                        کای کلیم الله ز من میجو پناه                              با دهانی كه نكردی تو گناه

6.3                                        گفت موسی، من ندارم آن دهان                          گفت ما را از دهان غیر خوان

6.4                                        از دهان غیر كی كردی گناه ؟                            از دهان غیر بر خوان، كای اله

6.5                                        آنچنان كن كه دهانها مر تو را                            در شب و در روزها آرد دعا

6.6                                        آن دهانی كه نكردستی گناه                                آن دهان غیر باشد، عذر خواه

6.7                                        یا دهان خویشتن را پاك كن                               روح خود را چابك و چالاك كن

6.8                                        ذكر حق پاك است، چون پاكی رسید                    رخت بر بندد، برون آید پلید

6.9                                        می گریزد ضدها از ضدها                               شب گریزد، چون بر افروزد ضیا

6.10                                 چون برآمد نام پاك اندر دهان                            نی پلیدی ماند و، نی آن دهان

 

7. در بیان آنكه، الله گفتن نیازمند، عین لبیك گفتن حق است

7.1                                        آن یكی الله میگفتی شبی                                    تا كه شیرین گردد از ذكرش لبی

7.2                                        گفت شیطانش خمش ای سخت رو                      چند گوئی آخر، ای بسیار گو

7.3                                        این همه الله گفتی از عتو                                  خود یکی الله را لبیك كو؟

7.4                                        می نیاید یك جواب از پیش تخت                         چند الله میزنی با روی سخت ؟

7.5                                        او شكسته دل شد و بنهاد سر                              دید در خواب او خِضر را در خَضر

7.6                                        گفت: هین از ذكر چون وامانده ای ؟                   چون پشیمانی از آن كش خوانده ای ؟

7.7                                        گفت: لبیكم نمی آید جواب                                 زآن همی ترسم كه باشم ردّ باب

7.8                                        گفت او را که: خدا گفت این به من                      که برو با او بگو ای ممتحن

7.9                                        نی که آن الله تو لبیك ماست؟                              آن نیاز و سوز و دردت پیك ماست؟

7.10                                 نی تو را در کار من آورده ام ؟                          نی که من مشغول ذکرت کرده ام ؟

7.11                                 حیله ها و چاره جوئیهای تو                              جذب ما بود و، گشاد آن پای تو

7.12                                 ترس و عشق تو كمند لطف ماست                      زیر هر "یا رب" تو، لبیكهاست

7.13                                 جان جاهل، زین دعا، جز دور نیست                   زآنكه "یا رب گفتنش" دستور نیست

7.14                                 بر دهان و بر دلش قفل است و بند                      تا ننالد با خدا وقت گزند

7.15                                 داد مر فرعون را صد ملك و مال                       تا بكرد او دعوی عزّ و جلال

7.16                                 در همه عمرش ندید او درد سر                          تا ننالد سوی حق، آن بد گهر

7.17                                 داد او را جملۀ ملك، این جهان                           حق ندادش درد و رنج و آن دهان

7.18                                 درد آمد بهتر از ملك جهان                                تا بخوانی تو خدا را در نهان

7.19                                 * زآنکه درد و رنج و بار آن دهان                     شد نصیب دوستانش در جهان

7.20                                 خواندن ِ بی درد، از افسردگیست                        خواندن با درد، از دل بردگیست

7.21                                 آن كشیدن زیر لب آواز را                                یاد كردن مبدأ و آغاز را

7.22                                 آن شده آواز صافی و حزین                              کای خدا، ای مستغاث و، ای معین

7.23                                 نالۀ سگ، در رهش بی جذبه نیست                     زآنكه هر راغب، اسیر رهزنیست

7.24                                 چون سگ كهفی كه از مردار رَست                    بر سر خوان شهنشاهان نشست

7.25                                 تا قیامت میخورد او پیش غار                            عارفانه، آب رحمت، بی تغار

7.26                                 ای بسا سگ پوست، كاو را نام نیست                  لیك اندر پرده، بی آن جام نیست

7.27                                 جان بده از بهر آن جام، ای پسر                         بی جهاد و صبر، كی باشد ظفر ؟

7.28                                 صبر كردن بهر این، نبود حرج                          صبر كن، كالصبر مفتاح الفرج

7.29                                 زین كمین، بی صبر و حزمی كس نجَست             حزم را خود صبر باشد، پا و دست

7.30                                 صبر كن از خورد، كاین زهرین گیاست               حزم كردن، زور و نور انبیاست

7.31                                 كاه باشد كاو به هر بادی جهد                            كوه، كی مر باد را وزنی نهد ؟

7.32                                 هر طرف غولی همی خواند تو را                      كای برادر، راه خواهی، هین بیا

7.33                                 رهنمایم، همرهت باشم، رفیق                            من قلاووزم در این راه دقیق

7.34                                 نی قلاووز است و، نی ره داند او                       یوسفا، كم رو سوی این گرگ خُو

7.35                                 حزم این باشد كه نفریبد ترا                               چرب و نوش ِ دانه های این سرا

7.36                                 كه نه چربش دارد و، نی نوش او                       سحر خواند، میدمد در گوش او

7.37                                 كه بیا مهمان ما، ای روشنی                              خانه آن توست و، تو آن منی

7.38                                 حزم آن باشد كه گوئی تخمه ام                           یا سقیمم خستۀ این دخمه ام

7.39                                 حزم آن باشد که بهر دفع را                               تخمه ام گوئی ز انواع ابا

7.40                                 یا سرم درد است و، درد سر ببر                        یا مرا خواندست آن خالو پسر

7.41                                 زآنكه یك نوشت دهد با نیشها                             كه بكارد در تو نوشش ریشها

7.42                                 زر اگر پنجاه، یا شصتت دهد                            ماهیا، او گوشت در شستت نهد

7.43                                 گر دهد، خود كی دهد؟ آن پر حیل                      جوز پوسیدست و، گفتار دغل

7.44                                 ژغژغ آن، عقل و مغزت را برد                        صد هزاران عقل را، یك نشمرد

7.45                                 یار ِ تو، خورجین توست و كیسه ات                   گر تو رامینی، مجو جز ویسه ات

7.46                                 ویسه و معشوق تو، هم ذات توست                     وین برونیها، همه آفات توست

7.47                                 حزم آن باشد كه چون دعوت كنند                       تو نگوئی: مست و خواهان منند

7.48                                 دعوت ایشان صفیر مرغ دان                            كه كند صیاد، در مكمن نهان

7.49                                 مرغ ِ مرده پیش بنهاده، كه این                           میكند آواز و فریاد و حنین

7.50                                 مرغ پندارد كه جنس اوست او                           جمع آید، بر دردشان پوست او

7.51                                 جز مگر مرغی كه حزمش داد حق                     تا نگردد گیج از آن دانۀ ملق

7.52                                 * هست بی حزمی، پشیمانی، یقین                      حزم را مگذار و محکم کن تو دین

7.53                                 * زانکه بیحزمی، شقاوت بردهد                        دین رود از دست و درد سر دهد

7.54                                 * بشنو این افسانه را در شرح این                      تا شوی حازم برای حفظ دین

 

8. فریفتن روستائی، شهری را و به دعوت خواندن او را به لابه و الحاح بسیار

8.1                                        ای برادر، بود اندر ما مضی ا                           شهرئی، با روستائی آشنا

8.2                                        روستائی چون سوی شهر آمدی                         خرگه اندر كوی آن شهری زدی

8.3                                        دو مه و سه ماه، مهمانش بُدی                            بر دكان ِ او و، بر خوانش بُدی

8.4                                        هر حوائج را كه بودیش، آن زمان                      راست كردی مرد شهری، رایگان

8.5                                        رو به شهری كرد و گفت: ای خواجه تو              هیچ می نائی سوی ده فرجه جو؟

8.6                                        الله الله، جمله فرزندان بیار                                كاین زمان گلشن است و نو بهار

8.7                                        یا به تابستان بیا، وقت ثمر                                تا ببندم خدمتت را من كمر

8.8                                        خیل و فرزندان و قومت را بیار                         در ده ما باش خوش ماهی سه چار

8.9                                        در بهاران، خطۀ ده خوش بود                           كشت زار و لالۀ دلكش بود

8.10                                 وعده دادی شهری او را دفع حال                       تا در آمد بُعد وعده، هشت سال

8.11                                 او به هر سالی همی گفتی: كه كی                       عزم خواهی كرد؟ كامد ماه ِ دی

8.12                                 او بهانه ساختی، كه امسالمان                             از فلان خطه بیامد میهمان

8.13                                 سال دیگر، گر توانم وارهید                              از مهمات، آن طرف خواهم دوید

8.14                                 گفت: هستند آن عیالم منتظر                              بهر فرزندان تو، ای اهل  ِبر

8.15                                 * باز هر سالی چو لكلك آمدی                           تا مقیم قبۀ شهری شدی

8.16                                 باز هر سال از طمع او آمدی                             خیمه اندر خانۀ شهری زدی

8.17                                 خواجه هر سالی ز زر و مال خویش                   خرج او كردی، گشادی بال خویش

8.18                                 آخرین كرّت، سه ماه آن پهلوان                          خوان نهادش بامدادان و شبان

8.19                                 از خجالت باز گفت او خواجه را                        چند وعده؟ چند بفریبی مرا؟

8.20                                 گفت خواجه: جسم و جانم وصل جوست               لیك هر تحویل، اندر حكم هوست

8.21                                 آدمی چون كشتی است و بادبان                          تا كی آرد باد را آن باد ران؟

8.22                                 باز سوگندان بدادش، كای كریم                          گیر فرزندان، بیا بنگر نعیم

8.23                                 دست او بگرفت سه كرّت به عهد                       كالله الله، زو بیا، بنمای جهد

8.24                                 بعد ده سال و، به هر سالی چنین                         لابه ها و، وعده های شِكّرین

8.25                                 كودكان خواجه گفتند: ای پدر                            ماه و ابر و سایه هم دارد سفر

8.26                                 حقها بر وی تو ثابت كرده ای                            رنجها در كار او بس برده ای

8.27                                 او همی خواهد كه بعضی حق آن                        واگزارد، چون شوی تو میهمان

8.28                                 بس وصیت كرد ما را او نهان                           كه كشیدش سوی ده، لابه كنان

8.29                                 گفت: حق است این، ولی ای سیبویه                    اتق من شرّ من أحسنت الیه

8.30                                 دوستی، تخم دم آخر بود                                   ترسم از وحشت كه آن فاسد شود

8.31                                 صحبتی باشد، چو شمشیر قطوع                        همچو دی، در بوستان و در زروع

8.32                                 صحبتی باشد، چو فصل نو بهار                         زو عمارتها و دخل بی شمار

8.33                                 حزم آن باشد، كه ظنّ بَد بری                             تا گریزی و، شوی از بد، بری

8.34                                 حزم سوء الظن، گفتت آن رسول                        هر قدم را دام میدان، ای فضول

8.35                                 روی صحرا هست، هموار و فراخ                     هر قدم دامیست، كم رو اوستاخ

8.36                                 آن بز كوهی دود، كه دام كو؟                            چون بتازد، دامش افتد در گلو

8.37                                 آن كه میگفتی كه كو؟ اینك ببین                          دشت میدیدی، نمی دیدی كمین

8.38                                 بی كمین و دام و صیاد، ای عیار                        دنبه كی باشد میان كشت زار ؟

8.39                                 آنكه گستاخ آمدند، اندر زمین                             استخوان و كله هاشان را ببین

8.40                                 چون به گورستان روی، ای مرتضی                  استخوانشان را بپرس، از ما مضی

8.41                                 تا به ظاهر بینی آن مستان كور                          چون فرو رفتند در چاه غرور؟

8.42                                 چشم اگر داری تو، كورانه میا                           ور نداری چشم، دست آور عصا

8.43                                 آن عصای حزم و استدلال را                            چون نداری دیده، میكن پیشوا

8.44                                 ور عصای حزم و استدلال نیست                       بی عصا كش، بر سر هر ره، مایست

8.45                                 گام زآن سان نه، كه نابینا نهد                             تا كه پا از سنگ و از چه وارهد

8.46                                 کور لرزان و، به ترس و، احتیاط                       مینهد پا، تا نیفتد در خباط

 

9. قصۀ اهل سبا و طاغی كردن نعمت، ایشان را

9.1                                        ای زدودی جَسته، در ناری شده                         لقمه جُسته، لقمۀ ماری شده

9.2                                        تو نخواندی قصۀ اهل سبا ؟                              یا بخواندی و، ندیدی جز صدا

9.3                                        از صدا آن كوه خود آگاه نیست                          سوی معنی هوش ِ ُكه را، راه نیست

9.4                                        او همی بانگی كند، بی گوش و هوش                  چون خمش گردی تو، او هم شد خموش

9.5                                        داد حق اهل سبا را بس فراغ                             صد هزاران قصر و ایوانها و باغ

9.6                                        شكر آن نگذاشتند، آن بد رگان                            در وفا، كمتر فتادند از سگان

9.7                                        مر سگی را، لقمۀ نانی، ز در                            چون رسد، بر در همی بندد كمر

9.8                                        پاسبان و حارس در میشود                                گر چه بر وی جور و سختی میرود

9.9                                        هم بر آن در باشدش، باش و قرار                       كفر داند، كرد غیری اختیار

9.10                                 ور سگی آید غریبی، روز و شب                       آن سگانش میكنند آن دم ادب

9.11                                 كه: بُرو آنجا كه اول منزل است                         حق آن نعمت، گروگان دل است

9.12                                 می گزندش كه: برو بر جای خویش                    حق آن نعمت، فرو مگذار بیش

9.13                                 از در دل، و اهل دل، آب حیات                         چند نوشیدی و، وا شد چشمهات

9.14                                 بس غذای وجد و، سُكر و بیخودی                      از در اهل دلان، بر جان زدی

9.15                                 باز این در را رها كردی، ز حرص                    ِگرد هر دكان همی گردی چو خرس

9.16                                 بر دَر آن منعمان چرب دیگ                             میدوی بهر ثرید مرده ریگ

9.17                                 چربش آنجا دان، كه جان فربه شود                     كار نااومید، آنجا به شود

 

10. جمع آمدن اهل آفت هر صباحی بر در صومعۀ عیسی علیه السلام جهت طلب شفا به دعای او

10.1                                 صومعۀ عیساست خوان ِ اهل دل                        هان و هان ای مبتلا، این در مَهل

10.2                                 جمع گشتندی ز هر اطراف خلق                         از ضریر و شل و لنگ و اهل دلق

10.3                                 بر در آن صومعه، عیسی صباح                        تا به دم، ایشان رهاند از جناح

10.4                                 او چو فارغ گشتی از اوراد خویش                     چاشتگه بیرون شدی، آن خوب كیش

10.5                                 جوق جوق ِ مبتلا، دیدی نزار                            َشسته بر در، با امید و انتظار

10.6                                 پس دعا کردی و، گفتی از خدا                           حاجت و مقصود جمله شد روا

10.7                                 * گفتی: ای اصحاب آفت ،از خدا                       حاجت این جملگانتان شد روا

10.8                                 هین روان گردید، بی رنج و عنا                         سوی غفاری و، اكرام خدا

10.9                                 جملگان، چون اشتران بسته پای                         كه گشائی زانوی ایشان به رای

10.10                          بی توقف جمله شادان در امان                           از دعای او شدندی پا دوان

10.11                          * جمله بیدرد و الم، بیرنج و غم                         تن درست و شادمان و محترم

10.12                          * سوی خانۀ خویش گشتندی روان                     از دَم میمون آن صاحب قران

10.13                          آزمودی تو بسی آفات خویش                             یافتی صحت از این یاران كیش

10.14                          چند آن لنگی تو رهوار شد؟                              چند جانت بی غم و آزار شد ؟

10.15                          تو مغفل، رشته ای بر پای بند                            تا ز خود هم گم نگردی، ای لوند

10.16                          ناسپاسی و، فراموشی تو                                  یاد ناورد آن عسل نوشی تو

10.17                          لاجرم آن راه، بر تو بسته شد                             چون دل اهل دل، از تو خسته شد

10.18                          زودشان دریاب و استغفار كن                            همچو ابری، گریه های زار كن

10.19                          تا گلستانشان سوی تو بشكفد                              میوه های پخته بر خود واكفد

10.20                          هم بر آن در گرد و از سگ کم مباش                  با سگ كهف ار شدستی خواجه تاش

10.21                          چون سگان هم، مر سگان را ناصحند                  كه دل اندر خانۀ اول ببند

10.22                          اولین در را كه خوردی استخوان                        سخت گیر و، حق گزاری را ممان

10.23                          میگزندش، تا زَ ادب، آنجا رود                          وز مقام اولین، مفلح شود

10.24                          میگزندش، كه ای سگ طاغی، برو                    با ولی ِ نعمتت، یاغی مشو

10.25                          بر همان در، همچو حلقه، بسته باش                    پاسبان و، چابك و، برجسته باش

10.26                          صورتِ نقض ِ وفای ما مباش                           بیوفایی را مكن بیهوده فاش

10.27                          مر سگان را، چون وفا آمد شعار                        رو سگان را، ننگ و بد نامی میار

10.28                          بیوفایی، چون سگان را، عار بود                       بیوفایی، چون روا داری نمود ؟

10.29                          حق تعالی، فخر آورد از وفا                              گفت: من اوفی بعهد غیرنا

10.30                          بیوفایی دان، وفا با ردِ حق                                بر حقوق حق ندارد كس سبق

10.31                          * نور را هم نور شو، با نار نار                         جای  ُگل، گل باش و، جای خار، خار

10.32                          حق مادر بعد از آن شد، كان كریم                       كرد او را از جنین تو غریم

10.33                          صورتی كردت، درون جسم او                          داد در حملت و را، آرام و خو

10.34                          همچو جزو متصل دید او ترا                             متصل را كرد تدبیرش جدا

10.35                          حق هزاران صنعت و فن ساختست                     تا كه مادر بر تو مهر انداختست

10.36                          پس حق ِ حق، سابق از مادر بود                        هر كه آن حق را نداند، خر بود

10.37                          آنكه مادر آفرید و ضرع و شیر                          با پدر كردش قرین، آن خود بگیر

10.38                          ای خداوند، ای قدیم احسان تو                            آنكه دانم، و آنكه نی، هم آن ِ تو

10.39                          تو بفرمودی كه: حق را یاد  ُكن                         زانكه حق من، نمی گردد كهن

10.40                          یاد كن لطفی كه كردم، آن صبوح                       با شما از حفظ در كشتی نوح

10.41                          اصل و اجداد شما را آن زمان                           دادم از طوفان و از موجش امان

10.42                          آب آتش خو، زمین بگرفته بود                           موج او، مر اوج  ُكه را میربود

10.43                          حفظ كردم، من نكردم ردّتان                              در وجودِ جدِ جدِ جدتان

10.44                          چون شدی سر، پشت پایت، چون زنم؟                 كارگاه خویش، چون ضایع كنم ؟

10.45                          چون فدای، بیوفایان میشوی؟                            از گمان بَد، بدان سو میروی

10.46                          من ز سهو و بیوفائیها بَری                               سوی من آئی، گمان بد بری ؟

10.47                          این گمان بَد، بر آنجا بر، كه تو                           میشوی در پیش همچون خود، دو تو

10.48                          بس گرفتی یار و همراهان زفت                         گر ترا گویم كه: كو؟ گوئی كه: رفت

10.49                          یار نیكت رفت، بر چرخ برین                           یار فسقت ماند، در قعر زمین

10.50                          تو بماندی در میانه، همچنان                              بیمدد، چون آتشی از كاروان

10.51                          دامن او گیر، ای یار دلیر                                 كاو منزه باشد از بالا و زیر

10.52                          نی چو عیسی، سوی گردون بر شود                   نی چو قارون، در زمین اندر رود

10.53                          با تو باشد در مكان و بی مكان                           چون بمانی از سرا و از دكان

10.54                          او بر آرد از كدورتها صفا                                مر جفاهای تو را گیرد وفا

10.55                          چون جفا آری، فرستد گوشمال                           تا ز نقصان وا روی سوی كمال

10.56                          چون تو وَردی ترك كردی در روش                   بر تو قبضی آید از رنج و تبش

10.57                          َترک وَردی که کنی تو در زمان                        قبض و تاریکیت آید، نیک دان

10.58                          آن ادب كردن بود، یعنی مكن                             هیچ تحویلی از آن عهد كهن

10.59                          پیش از آن كاین قبض زنجیری شود                    اینكه دل گیرست، پا گیری  شود

10.60                          رنج معقولت شود محسوس و فاش                      تا نگیری این اشارت را به لاش

10.61                          در معاصی، قبضها دلگیر شد                            قبضها بعد از اجل زنجیر شد

10.62                          نعط من أعرض هنا عن ذكرنا                           عیشه ضنكا و نحشر بالعمی

10.63                          دزد، چون مال كسان را میبرد                           قبض و دل تنگی، دلش را میخلد

10.64                          او همی گوید: عجب این قبض چیست؟                 قبض آن مظلوم، كز شرت گریست

10.65                          چون بدین قبض، التفاتی كم كند                          باد اِصرار، آتشش را دَم  ُكند

10.66                          قبض دل، قبض عوان شد لاجرم                        گشت محسوس آن معانی، زد علم

10.67                          قبض ها، زندان شدست و چار میخ                     غصه بیخ است و، برآرد شاخ بیخ

10.68                          بیخ پنهان بود، هم شد آشكار                              قبض و بسط اندرون، بیخی شمار

10.69                          چونكه بیخش بَد بود، زودش بزن                       تا نروید زشت خاری در چمن

10.70                          قبض دیدی، چارۀ آن قبض  ُكن                          زآنكه سرها جمله میروید ز بُن

10.71                          بسط دیدی، بسط خود را آب دِه                          چون بر آمد میوه با اصحاب ده

 

11. باقی قصۀ اهل سبا

11.1                                 * باز گردد قصۀ اهل سبا                                 باز گو، تا باز گویم: مرحبا

11.2                                 آن سبا، ز اهل سبا بودند خام                             كارشان كفران نعمت با كرام

11.3                                 باشد آن كفران نعمت در مثال                            كه كنی با محسن خود، تو جدال

11.4                                 كه نمی باید مرا این نیكوئی                               من برنجم زین، چه رنجه میشوی؟

11.5                                 لطف كن، این نیكویی را دور كن                        من نخواهم چشم، زودم كور كن

11.6                                 پس سبا گفتند با عد بیننا                                    شیننا خیر لنا خذ زبننا

11.7                                 ما نمیخواهیم این ایوان و باغ                             نی زمان خوب و، نی امن و فراغ

11.8                                 شهرها نزدیك همدیگر، بَد است                          آن بیابان است، خوش كانجا دَد است

11.9                                 یطلب الإنسان فی الصیف الشتا                          فإذا جاء الشتاء أنكر ذا

11.10                          فهو لا یرضی بحال أبدا                                    لا بضیق لا بعیش رغدا

11.11                          قُتِلَ الانْسانُ ما أكفره                                        كلما نال هدی أنكره

11.12                          نفس زین سان است، زآن شد كشتنی                    اقتلوا أنفسكم گفت آن سنی

11.13                          خار سه سوی است، هر چون كش نهی                در خلد، از زخم او تو كی جهی؟

11.14                          آتش ترك هوا در خار زن                                 دست اندر یار نیكو كار زن

11.15                          چون ز حد بُردند اصحاب سبا                            كه به پیش ما، وبا، به از صبا

11.16                          ناصحانشان در نصیحت آمدند                           از فسوق و كفر مانع میشدند

11.17                          قصد خون ناصحان میداشتند                             تخم فسق و كافری میكاشتند

11.18                          چون قضا آید، شود تنگ این جهان                     از قضا حلوا شود رنج دهان

11.19                          گفت: إِذا جاء القضاء ضاق الفضا                      تحجب الأبصار إِذا جاء القضاء

11.20                          چشم بسته میشود وقت قضا                               تا نبیند چشم، كحل چشم را

11.21                          مكر آن فارس، چو انگیزید گرد                         آن غبارت، ز استغاثت دور كرد

11.22                          سوی فارس رو، مرو سوی غبار                       ور نه بر تو كوبد آن مكر سوار

11.23                          گفت حق آن را كه این گرگش بخَورد                   دید  َگرد گرگ، چون زاری نكرد؟

11.24                          او نمی دانست  َگرد گرگ را                             با چنین دانش، چرا كرد او چرا ؟

11.25                          گوسفندان، بوی گرگ با گزند                            می بدانند و، به هر سو می خزند

11.26                          مغز حیوانات بوی شیر را                                می بداند،  َترك میگوید چرا

11.27                          بوی خشم شیر دیدی، باز گرد                            با مناجات خدا انباز گرد

11.28                          وانگشتند آن گروه از َگرد گرگ                         گرگ محنت، بعد َگرد، آمد سترگ

11.29                          بردرید آن گوسفندان را به خشم                          كه ز چوپان خِرَد، بستند چشم

11.30                          چند چوپانشان بخواند و نامَدند                           خاك غم در چشم چوپان میزدند

11.31                          كه برو، ما خود ز تو چوپانتریم                         چون تبع گردیم؟ هر یك سروریم

11.32                          طعمۀ گرگیم و، آن ِ یار نی                                هیزم ناریم و، آن ِ عار نی

11.33                          حمیتی بُد جاهلیت در دماغ                                بانگ شومی بر دمنشان كرد زاغ

11.34                          بهر مظلومان همی كندند چاه                             در چه افتادند و میگفتند آه

11.35                          پوستین یوسفان بشكافتند                                   آنچه میكردند، یك یك یافتند

11.36                          كیست آن یوسف؟ دل حق جوی تو                      چون اسیری، بسته اندر كوی تو

11.37                          جبرئیلی را بر استن بسته ای                             پرّ و بالش را به صد جا خسته ای

11.38                          پیش او، گوساله بریان آوری                             كه كِشی او را به  َكهدان آوری

11.39                          كه بخور، این است ما را لوت و پوت                  نیست او را قوت جز ذکر و قنوت

11.40                          زین شكنجه و امتحان، آن مبتلا                          میكند از تو شكایت با خدا

11.41                          كای خدا، افغان از این گرگ كهن                       گویدش: نك وقت آمد، صبر كن

11.42                          دادِ تو، واخواهم از هر بی خبر                          داد كه دهد؟ جز خدای دادگر

11.43                          او همی گوید كه: صبرم شد فنا                          در فراق روی تو، یا ربنا

11.44                          احمدم درمانده در دست یهود                             صالحم افتاده در حبس ثمود

11.45                          ای سعادت بخش ِ جان انبیا                               یا بُكش، یا باز خوانم، یا بیا

11.46                          * با فراقت كافران را تاب نیست                        این فراق اندر خور اصحاب نیست

11.47                          * کافران گویند در وقت عذاب                          هر یکی: یا لیتنی كنت تراب

11.48                          حال او این است، كاو خود زآنسو است                چون بود بی تو؟ كسی كان ِ تو است

11.49                          حق همی گوید كه: آری ای نزه                          لیك بشنو، صبر آور، صبر به

11.50                          صبح نزدیک است، خامش، دم مزن                    کاندر آمد وقت بیرون آمدن

11.51                          صبح نزدیک است، خامش، کم خروش                من همی كوشم پی تو، تو مكوش

11.52                          * کوشش من، به که کوششهای تو                      داروی تلخم، به از حلوای تو

11.53                          * هین تحمل کن، برو خاموش شو                      کمترک جنبان زبان، رو گوش شو

11.54                          * حیلت و مکر و دغا بازیش دان                       هر چه از یارت جدا اندازد آن

11.55                          شد ز حد، هین باز گرد، ای یار گرد                    روستائی، خواجه را بین خانه بُرد

11.56                          قصۀ اهل سبا یك گوشه نه                                آن بگو، كه خواجه، چون آمد به ده ؟

 

12. باقی داستان رفتن خواجه به دعوت روستائی بسوی ده

12.1                                 روستائی، در تملق شیوه كرد                             تا كه حزم خواجه را كالیوه كرد

12.2                                 از پیام اندر پیام، او خیره شد                             تا زُلال ِ حزم خواجه، تیره شد

12.3                                 هم از اینجا كودكانش در پَسَند                            نرتع و نلعب به شادی میزدند

12.4                                 همچو یوسف، كش ز تقدیر عجب                       نرتع و نلعب ببرد، از ظلّ  َاب

12.5                                 آن نه بازی، بلكه جانبازیست آن                         حیله و مكر و دغا بازیست آن

12.6                                 هر چه از یارت، جدا اندازد آن                          مشنو آن را، كان زیان دارد، زیان

12.7                                 گر بود آن سود صد در صد، مگیر                     بهر زر مگسل ز گنجور، ای فقیر

12.8                                 این شنو، كه چند یزدان زجر كرد                       گفت اصحابِ نبی را گرم و سرد

12.9                                 زانكه بر بانگ دُهل، در سال تنگ                      جمعه را كردند باطل بی درنگ

12.10                          تا نباید دیگران ارزان خرند                              ز آن جلب صرفه ز ما ایشان برند

12.11                          ماند پیغمبر به خلوت در نماز                            با دو سه درویش ثابت، پر نیاز

12.12                          گفت: طبل لهو بازرگانئی                                 چونتان ببرید از ربانئی؟

12.13                          قد فضضتم نحو قمح ٍ هائما                               ثم خلیتم نبیا قائما

12.14                          بهر گندم، تخم باطل كاشتید                               و آن رسول حق را، بگذاشتید

12.15                          صحبت او، خیر من لهو است و مال                   بین كه را بگذاشتی، چشمی بمال

12.16                          خود نشد حرص شما را این یقین                        كه منم رزاق خیر الرازقین

12.17                          آنكه گندم را ز خود روزی دهد                          كی توكلهات را ضایع نهد ؟

12.18                          از پی گندم جدا گشتی از آن                               كه فرستادست گندم ز آسمان

 

13. دعوت باز بطان را از آب به صحرا

13.1                                 باز گوید بط را، كز آب خیز                              تا ببینی دشتها را قند ریز

13.2                                 بطِ عاقل گویدش: کای باز دور                          آب ما را حصن و امن است و سرور

13.3                                 دیو چون باز آمد، ای بطان شتاب                       هین به بیرون كم روید، از حصن آب

13.4                                 باز را گویند: رو رو، باز گرد                           از سر ما دست دار، ای پای مرد

13.5                                 ما بری از دعوتت، دعوت تو را                        ما ننوشیم این دم تو، كافرا

13.6                                 حصن ما را، قند و قندستان تو را                       من نخواهم هدیه ات، بُستان ترا

13.7                                 چونكه جان باشد، نیاید لوت كم                          چونكه لشكر هست، كم ناید علم

 

14. رجوع به حکایت خواجه و روستائی

14.1                                 خواجۀ حازم، بسی عذر آورید                           بس بهانه كرد با دیو مرید

14.2                                 گفت: این دم كارها دارم مهم                             گر بیایم، آن نگردد منتظم

14.3                                 شاه، كار نازكم فرموده است                              ز انتظارم، شاه شب نغنوده است

14.4                                 من نیارم ترك امر شاه كرد                                من نتانم شد بر شه روی زرد

14.5                                 هر صباح و، هر مسا، سرهنگ خاص                 میرسد، از من همی جوید مناص

14.6                                 تو روا داری كه آیم سوی ده ؟                           تا در ابرو افكند سلطان گِره

14.7                                 بعد از آن، درمان خشمش چون كنم؟                    زنده خود را زین مگر مدفون كنم

14.8                                 زین نمط او صد بهانه باز گفت                          حیله ها با حكم حق نفتاد جفت

14.9                                 گر شود ذرات عالم حیله پیچ                             با قضای آسمان، هیچند هیچ

14.10                          چون گریزد این زمین از آسمان؟                        چون كند او خویش را از وی نهان؟

14.11                          هر چه آید ز آسمان سوی زمین                          نی مفر دارد، نه چاره، نی كمین

14.12                          آتش از خورشید می بارد بر او                          او به پیش آتشش بنهاده رو

14.13                          ور همی طوفان كند باران بر او                         شهرها را میكند ویران بر او

14.14                          او شده تسلیم او، ایوب وار                                كه اسیرم، هر چه میخواهی، بیار

14.15                          ای كه جزو این زمینی، سر مكش                       چونكه بینی حكم یزدان، در مكش

14.16                          چون خَلَقْناكُمْ شنیدی مِنْ تراب                            خاك باشی حسب از وی رو متاب

14.17                          بین كه اندر خاك، تخمی كاشتم                           گرد خاكی و منش افراشتم

14.18                          حملۀ دیگر تو خاكی پیشه گیر                            تا كنم بر جمله میرانت امیر

14.19                          آب از بالا به پستی در شود                               آنگه از پستی به بالا بر رود

14.20                          گندم از بالا به زیر خاك شد                               بعد از آن، آن خوشۀ چالاك شد

14.21                          دانۀ هر میوه آمد در زمین                                 بعد از آن سرها بر آورد از دفین

14.22                          اصل نعمتها ز گردون تا به خاك                        زیر آمد، شد غذای جان ِ پاك

14.23                          از تواضع، چون ز گردون شد به زیر                 گشت جزو آدمی حیّ دلیر

14.24                          پس صفات آدمی شد آن جماد                             بر فراز عرش، پران گشت شاد

14.25                          كز جهان زنده، ز اول آمدیم                              باز از پستی سوی بالا شدیم

14.26                          جمله اجزا، در تحرك، در سكون                        ناطقان، كإنا إلیه راجعون

14.27                          ذكر و تسبیحاتِ اجزای نهان                             غلغلی افكند اندر آسمان

14.28                          چون قضا آهنگ نیرنجات كرد                          روستائی، شهرئی را مات كرد

14.29                          با هزاران حزم، خواجه مات شد                         ز آن سفر در معرض آفات شد

14.30                          اعتمادش بر ثبات خویش بود                             گر چه  ُكه بُد، نیم سیلش در ربود

14.31                          چون قضا بیرون كند از چرخ سر                       عاقلان گردند جمله كور و كر

14.32                          ماهیان افتند از دریا برون                                 دام گیرد مرغ پران را زبون

14.33                          تا پری و دیو درشیشه شود                               بلكه هاروتی به بابل در رود

14.34                          جز كسی كاندر قضای حق گریخت                     خون او را هیچ تربیعی نریخت

14.35                          غیر آنكه، در گریزی در قضا                            هیچ حیله ندهدت از وی رها

 

15. قصۀ اهل ضروان و حیله كردن ایشان تا بی زحمت درویشان باغها را قطاف كنند

15.1                                 قصۀ اصحاب ضروان خوانده ای؟                     پس چرا در حیله جویی مانده ای؟

15.2                                 حیله میكردند، كژدم نیش، چند                           كه بُرند از روزی درویش چند

15.3                                 شب همه شب می سگالیدند مكر                         روی در رو كرده چندین عمرو و بكر

15.4                                 خفیه میگفتند سِرّها، آن بدان                              تا نباید كه خدا دریابد آن

15.5                                 با  ُگل انداینده اسگالیده گِل                                دست، كاری میكند، پنهان ز دل

15.6                                 گفت أ لا یعلم هواك من خلق                              إن فی نجواك صدقا أم ملق

15.7                                 كیف یغفل عن ظعین قد غدا                               من یعاین این مثواه غدا

15.8                                 أینما قد هبطا أو صعدا                                     قد تولاه و أحصی عددا

15.9                                 * خفیع میکردند اسرار از خدا                           آن سگان جاهل از جهل و عمی

15.10                          * گوش کن اکنون حدیث خواجه را                     کو سوی ده چون شد و، دید او جزا

15.11                          گوش را اكنون ز غفلت پاك كن                         استماع هجر آن غمناك كن

15.12                          تا چه ها دید از بلا و از عنا                              در رهِ دِه چون شد از شهر او جدا

15.13                          آن زكاتی دان، كه غمگین را دهی                      گوش را چون پیش دستانش نهی

15.14                          بشنوی غمهای رنجوران دل                              فاقۀ جان شریف از آب و گل

15.15                          خانۀ پُر دود دارد پُر فنی                                  مر ورا بگشا ز اصغا روزنی

15.16                          گوش تو، او را چو راه دَم شود                          دود تلخ از خانۀ او كم شود

15.17                          غم گساری كن تو با ما، ای روی                       که به سوی رب اعلی میروی

15.18                          این تردد، حبس و زندانی بود                            كاو بنگذارد كه جان سوئی رود

15.19                          این بدانسو، وآن بدینسو میكشد                           هر کسی گوید: منم راه رَشَد

15.20                          این تردد عقبۀ راه حق است                               ای خنك آن را كه پایش مطلق است

15.21                          بی تردد میرود بر راه راست                             ره نمیدانی بجو، گامش كجاست؟

15.22                          گام آهو را بگیر و رو معاف                             تا رسی از گام آهو تا به ناف

15.23                          زین روش بر اوج انور میروی                          ای برادر، گر بر آذر میروی

15.24                          نی ز دریا ترس و، نی از موج و كف                  چون شنیدی تو خطاب "لا تخف"

15.25                          لا تَخَفْ دان، چونكه خوفت داد حق                     نان فرستد، چون فرستادت طبق

15.26                          خوف آن كس راست، كاو را خوف نیست             غصه آنكس را، كش اینجا طوف نیست

 

16. روان شدن خواجه به سوی ده

16.1                                 خواجه در كار آمد و تجهیز ساخت                      مرغ عزمش سوی ده اشتاب تاخت

16.2                                 اهل و فرزندان سفر را ساختند                           رخت را بر گاو عزم انداختند

16.3                                 شادمانان و شتابان سوی ده                               كه بری خوردیم از ده مژده ده

16.4                                 مقصد ما را، چراگاه خوش است                        یار ما آن جا كریم و دل كش است

16.5                                 با هزاران آرزومان خوانده است                        بهر ما غرس كرم بنشانده است

16.6                                 ما ذخیرۀ دَه زمستان دراز                                 از بر او، سوی شهر آریم باز

16.7                                 بلكه باغ ایثار راه ما كند                                   در میان جان خودمان جا كند

16.8                                 عجلوا أصحابنا كی تربحوا                                عقل میگفت از درون: لا تفرحوا

16.9                                 من رباح الله كونوا رابحین                                إن ربی لا یحِبُّ الفرحین

16.10                          افرحوا هونا بما آتاكم                                       كل آت مشغل ألهاكم

16.11                          شاد از وی شو، مشو از غیر وی                       او بهار است و، دگرها، ماه دی

16.12                          هر چه غیر اوست، استدراج توست                    گر چه تخت و ملكتست و تاج توست

16.13                          شاد از غم شو، كه غم دام بقاست                        اندر این ره، سوی پستی ارتقاست

16.14                          غم بود چون گنج و، رنج تو چو كان                   لیك، كی درگیرد این در كودكان؟

16.15                          كودكان، چون نام ِ بازی بشنوند                         جمله با خرگور هم تگ میدوند

16.16                          ای خران كور، این سو دامهاست                        در كمین این سوی، خون آشامهاست

16.17                          * تیرها پران شده، لیکن كمان                           گشت پنهان، از دو چشم مردمان

16.18                          تیرها پران، کمان پنهان و غیب                          بر جوانی میرسد صد تیر شیب

16.19                          گام در صحرای دل باید نهاد                             زانكه در صحرای گِل، نبود گشاد

16.20                          * ایمن آباد است دل، ای مردمان                        حصن محکم موضع امن و امان

16.21                          گلشن خرم به کام دوستان                                 چشمه ها و گلستان در گلستان

16.22                          عج إلی القلب و سِر یا ساریه                             فیه أشجار و عین جاریه

16.23                          دِه مرو، دِه مرد را احمق كند                             عقل را بی نور و بی رونق كند

16.24                          * خواجه پندارد که روزی دِه دهد                      این نمیداند که روزیده دهد

16.25                          قول پیغمبر شنو ای مجتبی                                گور ِ عقل آمد، وطن در روستا

16.26                          هر كه روزی باشد اندر روستا                          تا به ماهی، عقل او ناید به جا

16.27                          تا به ماهی، احمقی با وی بود                            از حشیش دِه، جز اینها، چه درود؟

16.28                          وانكه ماهی باشد اندر روستا                             روزگاری باشدش جهل و عمی

16.29                          دِه چه باشد؟ شیخ ِ واصل ناشده                          دست در تقلید و حجت در زده

16.30                          پیش ِ شهر ِ عقل ِ كلی، این حواس                       چون خران ِ چشم بسته در خراس

16.31                          این رها كن، صورت افسانه گیر                        رو بهل دُردانه، گندم دانه گیر

16.32                          گر به دُرّ ره نیست، هین بر می ستان                  گر بدان سو نیست ره، این سو بران

16.33                          ظاهرش گیر، ار چه ظاهر كژ بود                      عاقبت ظاهر سوی باطن رود

16.34                          اول هر آدمی خود صورت است                        بعد از آن جان، كاو جمال سیرت است

16.35                          اول هر میوه، جز صورت كی است؟                  بعد از آن لذت، كه معنی وی است

16.36                          اولا خرگاه سازند، آنگهان                                ترك را آرند آخر میهمان

16.37                          صورتت خرگاه و معنی ترك آن                         معنیت ملاح و، صورت بادبان

16.38                          بهر حق این را رها كن یك نفس                         تا خر خواجه بجنباند جرس

 

17. رفتن خواجه و قومش به سوی ده

17.1                                 خواجه و بچگان جهازی ساختند                         بر ستوران جانب ده تاختند

17.2                                 شادمانه سوی صحرا راندند                              سافروا كی تغنموا بر خواندند

17.3                                 كز سفرها، بنده كیخسرو شود                            بی سفرها، ماه كی خسرو شود؟

17.4                                 از سفر بیدق شود، فرزین راد                            وز سفر یابید یوسف، صد مراد

17.5                                 روز، روی از آفتابی سوختند                            شب ز اختر، راه می آموختند

17.6                                 خوب گشته پیش ایشان راه زشت                        از نشاط دِه شده، ره چون بهشت

17.7                                 تلخ، از شیرین لبان خوش میشود                        خار، از گلزار هم كش میشود

17.8                                 حنظل از معشوق، خرما میشود                          خانه از همخانه، صحرا می شود

17.9                                 ای بسا از نازنینان خار كش                              بر امیدِ گلعذاری ماه وش

17.10                          ای بسا حمال گشته، پشت ریش                          از برای دلبر مهروی خویش

17.11                          كرده آهنگر جمال خود سیاه                              تا كه شب آید ببوسد روی ماه

17.12                          خواجه تا شب بر دكانی چار میخ                        زانكه سروی در دلش كردست بیخ

17.13                          تاجری، دریا و خشكی میرود                            آن به مهر خانه شینی میرود

17.14                          هر كه را با مرده سودائی بود                            بر امید زنده سیمائی بود

17.15                          آن دروگر، روی آورده به چوب                        بهر خوب خود گزیده، رنج و کوب

17.16                          بر امید زنده ای كن اجتهاد                                كاو نگردد، بعدِ روزی دو، جماد

17.17                          هین مکن مونس خسی را از خسی                      عاریت باشد در او آن مونسی

17.18                          انس تو با مادر و بابا كجاست؟                           گر بجز حق، مونسانت را وفاست

17.19                          انس تو با دایه و لالا چه شد؟                             گر كسی شاید به غیر حق عضد

17.20                          انس تو با شیر و با پستان نماند                          نفرت تو از دبیرستان نماند

17.21                          آن شعاعی بود بر دیوارشان                              جانب خورشید وارفت آن نشان

17.22                          بر هر آن چیزی كه افتد آن شعاع                        تو بر آن هم عاشق آئی، ای شجاع

17.23                          عشق تو بر هر چه آن موجود بود                       آن ز وصف حق، چو زر اندود بود

17.24                          * چون زری با اصل رفت و، مس بماند              از زریّ خویشتن، مفلس بماند

17.25                          * طبع سیر آمد، طلاق او بخواند                        پشت بر وی کرد و، دست از وی فشاند

17.26                          از زر اندودِ صفاتش، پا  ِبكش                           از جهالت، قلب را كم گوی  َخوش

17.27                          كان خوشی در قلبها، عاریّتیست                         زیر زینت، مایۀ بی زینتیست

17.28                          زر ز روی قلب در كان میرود                          سوی آن كان رو تو هم، كان میرود

17.29                          نور از دیوار تا خور میرود                              تو بدان خور رو، كه در خور میرود

17.30                          زین سپس می جو تو آب از آسمان                      چون ندیدی تو وفا در ناودان

17.31                          معدن دنبه نباشد دام گرگ                                 كی شناسد معدن آن گرگ سترگ ؟

17.32                          زر گمان بردند، بسته در گره                             می شتابیدند مغروران به دِه

17.33                          همچنین خندان و رقصان میشدند                        سوی آن دولاب چرخی میزدند

17.34                          چون همی دیدند مرغی می پرید                         جانب ده، صبر جامه میدرید

17.35                          * هر نسیمی کز سوی دِه میوزید                        گوئیا روح و روان میپرورید

17.36                          هر كه میآمد ز ده، از سوی او                           بوسه میدادند خوش بر روی او

17.37                          كه تو، روی ِ یار ِ ما را دیده ای                         پس تو جان را جان و، ما را دیده ای

 

18. نواختن مجنون آن سگی را كه مقیم كوی لیلی بود

18.1                                 همچو مجنون، كاو سگی را مینواخت                  بوسه اش میداد و، پیشش میگداخت

18.2                                 * گرد او میگشت خاضع در طواف                    همچو حاجی گِرد کعبه بی گزاف

18.3                                 * هم سر و پایش همی بوسید و ناف                    هم جلاب و شكرش میداد صاف

18.4                                 بوالفضولی گفت: کای مجنون خام                      این چه شید است؟ اینكه می آری مدام

18.5                                 پوز سگ دائم پلیدی میخورد                             مقعد خود را به لب می استرد

18.6                                 عیبهای سگ بسی او می شمرد                          عیب دان، از غیب دان، بوئی نبرد

18.7                                 گفت مجنون: تو همه نقشی و تن                         اندرآ، بنگر تو از چشمان من

18.8                                 كاین طلسم بستۀ مولیست این                             پاسبان كوچۀ لیلیست این

18.9                                 همتش بین و، دل و جان و شناخت                      كاو كجا بگزید و مسكن گاه ساخت

18.10                          او سگِ فرخ رُخ ِ كهفِ من است                        بلكه او همدرد و، هم لهفِ  من است

18.11                          آن سگی که گشت در کویش مقیم                        خاک پایش به ز شیران عظیم

18.12                          آن سگی كاو باشد اندر كوی او                          من به شیران كی دهم یك موی او؟

18.13                          آنكه شیران، مر سگانش را غلام                        گفتن امكان نیست، خامش و السلام

18.14                          گر ز صورت بگذرید، ای دوستان                     جنت است و ُگل ستان، در ُگل ستان

18.15                          صورت خود چون شكستی، سوختی                    صورت  ُكلّ را شكست آموختی

18.16                          بعد از آن، هر صورتی را بشكنی                       همچو حیدر، باب خیبر بركنی

18.17                          سغبۀ صورت شد آن خواجۀ سلیم                        كاو به دِه میشد، به گفتار سقیم

18.18                          سوی دام آن تملق شادمان                                 همچو مرغی سوی دانۀ امتحان

18.19                          * از کرم دانست آن مرغ حریص                       دانه را با دام، لیکن شد محیص

18.20                          از كرم دانست مرغ آن دانه را                           غایت حرص است، نی جود، آن عطا

18.21                          مرغكان در طمع دانه شادمان                            سوی آن تزویر پرّان و دوان

18.22                          گر ز شادیهاش آگاهت كنم                                ترسم ای رهرو، كه بیگاهت كنم

18.23                          مختصر كردم، چو آمد دِه پدید                            خود نبود آن دِه، ره دیگر گزید

18.24                          قرب ماهی، دِه به دِه میتاختند                             زانكه راه دِه، نكو نشناختند

18.25                          * هر كه گیرد پیشه ای بی اوستا                        ریش خندی شد، به شهر و روستا

18.26                          هر كه در ره، بی قلاوزی رود                          هر، دو روزه راه، صد ساله شود

18.27                          هر كه تازد سوی كعبه بی دلیل                          همچو این سرگشتگان، گردد ذلیل

18.28                          زآنكه نادر باشد اندر خافقین                              آدمی سر بر زند بی والدین

18.29                          مال او یابد كه كسبی میكند                                نادری باشد، كه بر گنجی زند

18.30                          مصطفائی كو كه جسمش جان بود؟                     تا كه رحمن علم القرآن بود

18.31                          اهل تن را جمله "عَلَّمَ بالقلم"                              واسطه افراشت در بذل كرم

18.32                          هر حریصی هست محروم، ای پسر                    چون حریصان تك مرو، آهسته تر

18.33                          اندر آن ره، رنجها دیدند و تاب                          چون عذاب مرغ خاكی در عذاب

18.34                          سیر گشته از ده و از روستا                              وز شكر ریزی چنان نااوستا

 

19. رسیدن خواجه و قومش به ده و نادیده و ناشناخت آوردن روستایی ایشان را

19.1                                 بعدِ ماهی، چون رسیدند آن طرف                       بی نوا ایشان ستوران بی علف

19.2                                 روستایی بین، كه از بد نیتی                              می كند بعد اللتیا و التی

19.3                                 روی پنهان میكند ز ایشان به روز                      تا سوی باغش بنگشایند پوز

19.4                                 آن چنان رو كه همه زرق و شر است                  از مسلمانان نهان اولیتر است

19.5                                 رویها باشد كه، دیوان چون مگس                       بر سرش بنشسته باشد چون جرس

19.6                                 چون ببینی رویشان، در تو فتند                          یا مبین آن، یا چو دیدی، خوش مخند

19.7                                 بهر آن روی خبیث عاصیه                               گفت یزدان: نسفعا بالناصیه

19.8                                 چون بپرسیدند و خانه اش یافتند                         همچو خویشان سوی در بشتافتند

19.9                                 در فرو بستند اهل خانه اش                               خواجه شد زین كج روی، دیوانه وش

19.10                          لیك هنگام درشتی هم نبود                                 چون در افتادی به چه، تیزی چه سود؟

19.11                          بر درش ماندند ایشان پنج روز                          شب به سرما روز در گرما و سوز

19.12                          نی ز غفلت بود ماندن، نی خری                        بلكه بود از اضطرار و، بی خوری

19.13                          با لئیمان، بسته نیكان، ز اضطرار                       ز اضطرار است آدمی مردار خوار

19.14                          او همی دیدش همی كردش سلام                         كه فلانم من، مرا این است نام

19.15                          گفت: باشد، من چه دانم تو كئی؟                         یا پلیدی، یا قرین پاكئی

19.16                          والهم روز و شب اندر صنع هو                         هیچگونه نیستم پروای تو

19.17                          از خودی خود ندارم هم خبر                             نیست از هستی سر مویم اثر

19.18                          هوش من از غیر حق آگاه نیست                         در دل مؤمن بجز الله نیست

19.19                          گفت: این دم با قیامت شد شبیه                           تا برادر شد یفر من اخیه

19.20                          شرح میكردش كه من آنم كه تو                          لوتها خوردی ز خوان من، دو تو

19.21                          آن فلان روزت خریدم آن متاع                          نی بهم میبود ما را اجتماع ؟

19.22                          نی تو بودی سالها مهمان من ؟                           نی رسیدت بیکران احسان من ؟

19.23                          ِسرّ مهر ما شنیدستند خلق                                 شرم دارد رو، چو نعمت خورد حلق

19.24                          او همی گفتش: چه گوئی ترهات                         نه تو را دانم، نه نام تو، نه جات

19.25                          پنجمین شب، ابر و بارانی گرفت                        كاسمان از بارشش شد در شگفت

19.26                          چون رسید آن كارد اندر استخوان                       حلقه زد خواجه: كه مهتر را بخوان

19.27                          چون به صد الحاح آمد سوی در                         گفت: آخر چیست ای جان پدر؟

19.28                          گفت: من آن حق ها بگذاشتم                              ترك كردم آنچه میپنداشتم

19.29                          پنج ساله رنج دید، این پنج روز                          جان مسكینم، در این سرما و سوز

19.30                          یك جفا از خویش و از یار و تبار                       در گرانی هست چون سیصد هزار

19.31                          زانكه دل ننهاد بر جور و جفاش                         جانش خوگر بود با مهر و وفاش

19.32                          هر چه بر مردم بلا و شدت است                        این یقین دان كز خلاف عادت است

19.33                          گفت: ای خورشیدِ مهرت در زوال                     گر تو خونم ریختی، كردم حلال

19.34                          امشب باران، به ما ده، گوشه ای                        تا بیابی در قیامت توشه ای

19.35                          گفت: یك گوشه است آن ِ باغبان                         هست اینجا گرگ را، او پاسبان

19.36                          در كفش تیر و كمان، از بهر گرگ                     تا زند، چون آید آن گرگ سترگ

19.37                          گر تو آن خدمت كنی، جا آن ِ توست                    ور نه، جای دیگری فرمای چُست

19.38                          گفت: صد خدمت كنم، تو جای ده                       آن كمان و تیر، در كفم بنه

19.39                          من نخسبم، حارسی رز كنم                               گر بر آرد گرگ سر، تیرش زنم

19.40                          بهر حق مگذارم امشب، ای دو دل                      آب باران بر سر و، در زیر گِل

19.41                          گوشه ای خالی شد و او با عیال                         رفت آنجا، جای تنگ و بی مجال

19.42                          چون ملخ بر همدگر گشته سوار                          از نهیب سیل، اندر  ُكنج غار

19.43                          شب همه شب، جمله گویان ای خدا                      این سزای ما، سزای ما، سزا

19.44                          این سزای آن كه شد یار خسان                           یا كسی كرد، از برای ناكسان

19.45                          این سزای آن كه اندر طمع خام                          ترك گوید خدمتِ خاكِ كرام

19.46                          خاك پاكان لیسی و دیوارشان                             بهتر از عام و زر و گلزارشان

19.47                          بندۀ یك مرد روشن دل شوی                             به كه بر فرق سر شاهان روی

19.48                          از ملوك خاك، جُز بانگ دُهُل                            تو نخواهی یافت، ای پیك سبل

19.49                          شهریان خود ره زنان، نسبت به روح                  روستایی كیست؟ گیج ِ بی فتوح 

19.50                          این سزای آنكه بی تدبیر عقل                             بانگ غولی آمدش بگزید نقل

19.51                          * چون پشیمانی ز دل شد یا شغاف                     زآن سپس سودی ندارد اعتراف

19.52                          چون پشیمان گشت از دل زآنچه کرد                   بعد از آن سودی ندارد آهِ سرد

19.53                          آن كمان و تیر اندر دست او                              گرگ را جویان همه شب، سو به سو

19.54                          گرگ بروی خود مسلط، چون شرر                    گرگ جویان و، ز گرگ، او بی خبر

19.55                          هر پشه، هر كیك، چون گرگی شده                     اندر آن ویرانشان زخمی زده

19.56                          فرصت آن پشه راندن هم نبود                           از نهیب حملۀ گرگ عنود

19.57                          تا نباید گرگ آسیبی زند                                    روستائی، ریش خواجه بر كند

19.58                          این چنین دندان گزان، تا نیم شب                        جانشان از ناف می آمد به لب

19.59                          ناگهان تمثال گرگ هشته ای                              سر بر آورد از فراز پشته ای

19.60                          تیر را بگشاد آن خواجه ز شست                        زد بر آن حیوان كه تا افتاد پست

19.61                          اندر افتادن ز حیوان باد جَست                           روستائی، های كرد و كوفت دست

19.62                          ناجوانمردا، كه خر ُكرّۀ من است                        گفت: نی این گرگِ چون آهریمن است

19.63                          اندر او اشكال گرگی ظاهر است                        شكل او از گرگی او مخبر است

19.64                          گفت: نی، بادی كه جست از زیر وی                  میشناسم همچنان كآبی ز می

19.65                          ُكشته ای خر ُكره ام را در ریاض                       كه مبادت بسط هرگز ز انقباض

19.66                          گفت: نیكوتر تفحص كن شب است                      شخصها در شب ز ناظر محجب است

19.67                          شب غلط بنماید و مبدل بسی                              دیدِ صائب شب، ندارد هر كسی

19.68                          هم شب و، هم ابر و، هم باران ژرف                  این سه تاریكی غلط آرد شگرف

19.69                          گفت: آن بر من چو روز روشن است                  می شناسم باد، خر ُكرۀ من است

19.70                          در میان بیست باد، آن باد را                              می شناسم چون مسافر زاد را

19.71                          خواجه بر جست و بیامد با شگفت                       روستایی را، گریبانش گرفت

19.72                          كابله طرار، شید آورده ای                                بنگ و افیون، هر دو با هم خورده ای

19.73                          در سه تاریكی شناسی بادِ خر                            چون ندانی مر مرا ؟ ای خیره سر

19.74                          آنكه داند نیم شب، خر ُکره را                             چون نداند همره ده ساله را ؟

19.75                          خویشتن را عارف و واله كنی                           خاك در چشم مروّت میزنی

19.76                          كه مرا از خویش هم آگاه نیست                          در دلم گنجای جز الله نیست

19.77                          آنچه دی خوردم، از آنم یاد نیست                       این دل از غیر تحیر، شاد نیست

19.78                          عاقل و مجنون ِ حقم، یاد آر                               در چنین بی خویشیم، معذور دار

19.79                          آنكه مرداری خورد، یعنی نبیذ                           شرع او را سوی معذوران كشید

19.80                          مست و بنگی را، طلاق و بیع نیست                   همچو طفل است او، معاف و معتفی است

19.81                          مستئی، كاید ز بوی شاه فرد                              صد خم می، در سر و مغز آن نكرد

19.82                          پس بر او تكلیف، چون باشد روا ؟                      اسب ساقط گشت و، شد بی دست و پا

19.83                          بار، كه نهد در جهان خر كره را ؟                      درس كه دهد؟ پارسی بو مره را

19.84                          بار بر گیرند، چون آمد عرج                             گفت حق: لَیسَ عَلَی الْأَعْمی  حرج

19.85                          سوی خود اعمی شدم، از حق بصیر                   من معافم، از قلیل و از كثیر

19.86                          لاف درویشی زنی و بی خودی                          های و هوی عاشقان ایزدی

19.87                          كه زمین را، من ندانم ز آسمان                           امتحانت كرد غیرت، امتحان

19.88                          بادِ خر  ُكره، چنین رسوات كرد                         هستی نفی تو را، اثبات كرد

19.89                          این چنین رسوا كند حق، شید را                         این چنین گیرد، رمیده صید را

19.90                          صد هزاران امتحان است، ای پسر                     هر كه گوید: من شدم سرهنگ در

19.91                          گر نداند عامه او را امتحان                               پختگان ِ راه، جویندش نشان

19.92                          چون كند دعوی خیاطی کسی                            افكند در پیش او شه، اطلسی

19.93                          كه ببر این را بغلطاق فراخ                               ز امتحان پیدا شود او را دو شاخ

19.94                          گر نبودی امتحان هر بَدی                                 هر مخنث در وغا رُستم بُدی

19.95                          خود مخنث را  ِزِره پوشیده گیر                          چون ببیند زخم، گردد چون اسیر

19.96                          مستِ حق، هشیار چون شد از دبور؟                   مست حق ناید به خود از نفخ صور

19.97                          بادۀ حق راست باشد، نی دروغ                          دوغ خوردی، دوغ خوردی، دوغ دوغ

19.98                          ساختی خود را جُنید و بایزید                             رو كه نشناسم تبر را از كلید

19.99                          بَد  رگی و منبلی و حرص و آز                         چون كنی پنهان به شید؟ ای مكر ساز

19.100                   خویش را منصور حلاجی كنی                          آتشی در پنبۀ یاران زنی

19.101                   كه بنشناسم عمر از بو لهب                               بادِ خر ُكره شناسم نیم شب

19.102                   ای خری، كاین از تو خر، باور كند                    خویش را بهر تو، كور و كر كند

19.103                   خویش را، از رهروان كمتر شمر                       تو حریف رهزنانی،  ُگه مخور

19.104                   باز پَر از شید، سوی عقل تاز                            كی پَرَد بر آسمان، پَرّ ِ مجاز؟

19.105                   خویشتن را عاشق حق ساختی                            عشق با دیو سیاهی باختی

19.106                   عاشق و معشوق را در رستخیز                         دو بدو بندند و، پیش آرند تیز

19.107                   تو،  ِچه خود را گیج و بیخود كرده ای؟                خون رز كو؟ خون ما را خورده ای

19.108                   رو كه نشناسم تو را، از من بچه                         عارف بی خویشم و، بهلول ده

19.109                   تو توَهم میكنی از قرب حق                               كه طبق گر، دور نبود از طبق

19.110                   آن نمی بینی؟ كه قرب اولیا                               صد كرامت دارد و، كار و كیا

19.111                   آهن از داود، مومی میشود                                موم در دستت چو آهن میبود

19.112                   قرب خلق و رزق بر جمله است عام                   قرب وحی عشق دارند این كرام

19.113                   قرب بر انواع باشد، ای پدر                              میزند خورشید، بر كهسار و زر

19.114                   لیك قربی هست با زر، شید را                           كه نباشد آگهی، زآن بید را

19.115                   شاخ خشك و تر، قریب آفتاب                            آفتاب از هر دو، كی دارد حجاب ؟

19.116                   لیك كو آن قربت شاخ طری؟                             كه ثمار پخته از وی میبری؟

19.117                   شاخ خشك از قربت آن آفتاب                             غیر زوتر خشك گشتن، کو بیاب؟

19.118                   بنگر این، کان شاخ خشک از قربِ خَور              غیر خشکی میبرد چیز دگر ؟

19.119                   آن چنان مستی مباش، ای بی خرد                       كه به عقل آید، پشیمانی خورد

19.120                   بلكه زآن مستان كه چون می میخورند                  عقلهای پخته حسرت میبرند

19.121                   ای گرفته همچو گربه، موش پیر                        گر از آن مِی، شیر گیری، شیر گیر

19.122                   ای بخورده از خیال خام هیچ                             همچو مستان حقایق، بر مپیچ

19.123                   می فتی این سو و آن سو، مست وار                    ای تو اینسو نیستت، آنسو گذار

19.124                   گر بدان سو راه یابی بعد از آن                           گه بدین سو، گه بدان سو سر فشان

19.125                   جمله زین سوئی، از آن سو، گپ مزن                 چون نداری مرگ، هرزه جان مَكن

19.126                   آن خضر جان، كز اجل نهراسد او                      شاید ار مخلوق را نشناسد او

19.127                   كام از ذوق ِ توّهم خوش كنی                             در دمی در خیك خود، پُرّش كنی

19.128                   پس به یك سوزن، تهی گردی ز باد                     این چنین فربه، تن عاقل مباد

19.129                   كوزه ها سازی ز برف اندر شتا                         كی ُكند؟ چون آب بیند آن وفا

 

20. افتادن شغال در خم رنگ و رنگین شدن و دعوی طاوسی كردن میان شغالان

20.1                                 آن شغالی رفت اندر خم رنگ                            اندر آن خم كرد یك ساعت درنگ

20.2                                 پس بر آمد پوستش رنگین شده                           كه منم طاوس علیین شده

20.3                                 پشم رنگین، رونق خوش یافته                           ز آفتاب، آن رنگها بر تافته

20.4                                 دید خود را، سرخ و سبز و فور و زرد                خویشتن را بر شغالان عرضه كرد

20.5                                 جمله گفتند: ای شغالك حال چیست ؟                    كه تو را در سر نشاطی ملتویست

20.6                                 از نشاط، از ما كرانه كرده ای                           این تكبر از كجا آورده ای ؟

20.7                                 یك شغالی پیش او شد، كای فلان                        شید كردی، یا شدی از خوش دلان

20.8                                 شید كردی تا بمنبر بر جهی                               تا ز لاف، این خلق را حسرت دهی

20.9                                 بس بجوشیدی، ندیدی گرمئی                             پس ز شید آورده ای بی شرمئی

20.10                          صدق و گرمی، خود شعار اولیاست                    باز، بی شرمی، پناه هر دغاست

20.11                          كه التفات خلق سوی خود  ِكشند                         كه خوشیم و، از درون بس ناخوشند

20.12                          * نیست الا حیله و مکر و ستیز                         مر سیه رویان دین را خود جهیز

 

21. چرب كردن مرد لافی لب و سبلت خود را هر بامداد به پوست دنبه و بیرون آمدن میان حریفان كه من چنین خورده ام و چنان

21.1                                 دنبه پاره یافت مردی مستهان                            هر صباحی چرب كردی سبلتان

21.2                                 در میان منعمان رفتی، كه من                            لوتِ چربی خورده ام در انجمن

21.3                                 دست بر سبلت نهادی در نوید                            رمز، یعنی سوی سبلت بنگرید

21.4                                 كاین گواه صدق گفتار من است                          وین نشان چرب و شیرین خوردن است

21.5                                 اشكمش گفتی جواب بی طنین                            كه أباد الله كید الكافرین

21.6                                 لاف تو ما را بر آتش بر نهاد                             كان سبیل چرب تو بركنده باد

21.7                                 گر نبودی لاف زشتت، ای گدا                           یك كریمی رحم افكندی به ما

21.8                                 * ور نمودی عیب و كم کردی جفا                     هم بُدی مهمانی یک آشنا

21.9                                 * راست گر گفتی و کج کم باختی                       یك طبیبی داروی ما ساختی

21.10                          گفت حق كه: كژ مجنبان گوش و دم                    ینفعن الصادقین صدقهم

21.11                          كهف اندر، كژ مخسب، ای محتلم                        آنچه داری وانما و، فاستقم

21.12                          ور نگویی عیب خود، باری خمش                      از نمایش وز دغل، خود را مكش

21.13                          * بر سبال چرب خود تکیه مکن                        زانکه گربه بُرد دنبه بی سُخُن

21.14                          گر تو نقدی یافتی، مگشا دهان                           هست در ره سنگهای امتحان

21.15                          سنگهای امتحان را نیز پیش                              امتحانها هست در احوال خویش

21.16                          گفت یزدان: از ولادت تا به حین                        یفتنون كل عام مرتین

21.17                          امتحان بر امتحان است ای پدر                          هین به كمتر امتحان، خود را مخر

21.18                          * ز امتحانات قضا ایمن مباش                           هان ز رسوائی بترس، ای خواجه تاش

 

22. ایمن بودن بلعم باعور كه امتحانها كرد حضرت او را و از آنها روی سپید آمد

22.1                                 بلعم باعور و ابلیس لعین                                  ز امتحان آخرین گشته مهین

22.2                                 * زآنکه بودند ایمن از مکر خدا                         که امتحانها رفت اندر ما مضی

22.3                                 * عاقبت رسوائی آمد حالشان                            هم شنیده باشی از احوالشان

22.4                                 كانچه پنهان میكند پیداش كن                              سوخت ما را، ای خدا، رسواش كن

22.5                                 او به دعوی میل دولت می كند                           معده اش نفرین سبلت میكند

22.6                                 لاف، وا دادِ  َكرَم ها میكند                                شاخ رحمت را ز بُن برمیكند

22.7                                 جمله اجزای تنش خصم وی اند                          كز بهاری لافد، ایشان در دی اند

22.8                                 این شكم خصم سبال او شده                               دست پنهان در دعا اندر زده

22.9                                 كای خدا، رسوا كن این لاف لئام                        تا بجنبد سوی ما رحم  ِكرام

22.10                          مستجاب آمد دعای آن شكم                                سوزش حاجت بزد بیرون علم

22.11                          گفت حق: گر فاسقی و اهل صنم                        چون مرا خوانی، اجابتها كنم

22.12                          راستی پیش آر، یا خاموش كن                           وآنگهان رحمت ببین و نوش كن

22.13                          تو مشو هیچ از دعا کردن ملول                         عاقبت برهاندت از دست غول

 

23. بردن گربه دنبه را و رسوا شدن پهلوان

23.1                                 چون شكم خود را به حضرت در سپرد                گربه آمد، پوست دنبه را ببرد

23.2                                 در پیش کردند و گربه می گریخت                      كودك از ترس عتابش رنگ ریخت

23.3                                 آمد اندر انجمن آن طفل  ُخرد                             آبروی مرد لافی را ببرد

23.4                                 گفت: آن دنبه كه هر صبحی بدان                       چرب میكردی لبان و سبلتان

23.5                                 گربه آمد، ناگهانش در ربود                              بس دویدیم و، نكرد آن جهد سود

23.6                                 * پهلوان در لاف گرم و ذوقناک                        چون شنید این قصه گشت از غم هلاک

23.7                                 * منفعل شد در میان انجمن                               سر فرو برد و خمش گشت از سخن

23.8                                 خنده آمد حاضران را از شگفت                         رحمهاشان باز جنبیدن گرفت

23.9                                 دعوتش كردند و سیرش داشتند                          تخم رحمت در زمینش كاشتند

23.10                          او چو ذوق ِ راستی دید از كرام                         بی تكبر راستی را شد غلام

23.11                          * راستی را پیشۀ خود کن مدام                          تا شوی در هر دو عالم نیک نام

 

24. دعوی طاوسی كردن آن شغال كه در خم صباغ افتاد

24.1                                 آن شغال رنگ رنگ آمد نهفت                           بر بنا گوش ملامتگر بگفت

24.2                                 بنگر آخر در من و در رنگ من                         یك صنم، چون من ندارد خود شمن

24.3                                 چون گلستان گشته ام صد رنگ و خَوش              مر مرا سجده كن، از من سر مكش

24.4                                 كرّ و فرّ و آب و تاب و رنگ بین                       فخر دنیا خوان مرا و، ركن دین

24.5                                 مظهر لطف خدائی گشته ام                               لوح شرح كبریائی گشته ام

24.6                                 ای شغالان، هین مخوانیدم شغال                         كی شغالی را بود چندین جمال ؟

24.7                                 آن شغالان آمدند آنجا به جمع                             همچو پروانه به گرداگردِ شمع

24.8                                 جمله گفتندش: چه خوانیمت ؟ هری                     گفت: طاوس نر چون مشتری

24.9                                 پس بگفتندش: كه طاوسان جان                          جلوه ها دارند اندر گلستان

24.10                          تو چنان جلوه كنی؟ گفتا كه: نی                          بادیه نارفته، چون گویم منی؟

24.11                          بانگ طاوسان كنی؟ گفتا كه: لا                          پس نه ای طاوس، خواجه بو العلا

24.12                          خلعت طاوس، آید ز آسمان                               كی رسی از رنگ و دعویها بدان ؟

 

25. تشبیه فرعون و دعوی الوهیت او بدان شغال كه دعوی طاوسی می كرد

25.1                                 همچو فرعون مرصع كرده ریش                        برتر از عیسی پریده، از خریش

25.2                                 او هم از نسل شغال ماده زاد                             در خم مالی و جاهی اوفتاد

25.3                                 هر كه دید آن جاه و مالش، سجده كرد                  سجدۀ افسوسیان را او بخَورد

25.4                                 گشت مستك، آن گدای ژنده دلق                          از سجود و، از تحیرهای خلق

25.5                                 مال، مار آمد، كه در وی زهرهاست                   و آن قبول و سجدۀ خلق، اژدهاست

25.6                                 های ای فرعون، ناموسی مكن                           تو شغالی، هیچ طاوسی مكن

25.7                                 سوی طاوسان اگر پیدا شوی                             عاجزی از جلوه و، رسوا شوی

25.8                                 موسی و هارون چو طاوسان بُدند                       پَرّ جلوه، بر سر و رویت زدند

25.9                                 زشتی ات پیدا شد و رسوائی ات                         سر نگون افتادی از بالائی ات

25.10                          چون محك دیدی، سیه گشتی چو قلب                   نقش شیری رفت و پیدا گشت كلب

25.11                          ای سگ گرگین زشت، از حرص و جوش            پوستین شیر را بر خود مپوش

25.12                          غرّۀ شیرت بخواهد امتحان                                نقش شیر و، آنگه، اخلاق سگان

25.13                          * ای شغال بی جمال بی هنر                             هیچ بر خود ظنّ طاوسی مبر

25.14                          * زآنکه طاوسان کنندت امتحان                         خوار و بی رونق بمانی در جهان

 

26. تفسیر وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ

26.1                                 گفت یزدان مر نبی را در مساق                         یك نشان ِ سهلتر ز اهل نفاق

26.2                                 گر منافق زفت باشد نغز و هول                         واشناسی مر ورا در لحن و قول

26.3                                 چون سفالین كوزه ها را میخری                         امتحانی میكنی، ای مشتری

26.4                                 میزنی دستی بر آن كوزه، چرا ؟                         تا شناسی از طنین، اشكسته را

26.5                                 بانگ اشكسته دگرگون میبود                             بانگ، چاووش است، پیشش میرود

26.6                                 بانگ می آید كه تعریفش كند                             همچو مصدر، فعل تصریفش كند

 

27. قصۀ هاروت و ماروت و دلیری ایشان بر امتحان حقتعالی

27.1                                 چون حدیث امتحان روئی نمود                          یادم آمد قصۀ هاروت زود

27.2                                 پیش از این، ز آن گفته بودیم اندكی                     خود چه گوئیم؟ از هزارانش یكی

27.3                                 خواستم گفتن در آن تحقیقها                               تا كنون واماندم از تعویقها

27.4                                 * گوش دل را یک  نفس اینسو بدار                    تا بگویم با تو از اسرار یار

27.5                                 جملۀ دیگر ز بسیارش قلیل                               گفته آید شرح یك جزوی ز نیل

27.6                                 * گوش كن هاروت را ماروت را                      ای غلام و چاكران، ما  روت را

27.7                                 مست بودند از تماشای اله                                 و ز عجایبهای استدراج شاه

27.8                                 این چنین مستی است ز استدراج حق                   تا چه مستیها دهد معراج حق؟

27.9                                 دانۀ دامش چنین مستی نمود                              خوان انعامش، چه ها داند گشود ؟

27.10                          مست بودند و رهیده از كمند                              های و هوی عاشقانه میزدند

27.11                          یك كمین و امتحان در راه بود                            صرصرش چون كاه و،  ُكه را میربود

27.12                          امتحان میكردشان زیر و زبر                            كی بود سر مست را  زاینها خبر ؟

27.13                          خندق و میدان، به پیش او یكیست                       چاه و خندق، پیش او خوش مسلكیست

 

28. * مستی بز از دیدن مهده و جَستن او بکوه مقابل

28.1                                 آن بز كوهی، بر آن كوه بلند                              بر دود از بهر خوردی بیگزند

28.2                                 تا علف چیند، به بیند ناگهان                              بازی دیگر، ز حكم آسمان

28.3                                 بر ُكهی دیگر بر اندازد نظر                              ماده بز بیند بر آن كوه دگر

28.4                                 چشم او تاریك گردد در زمان                            بر جهد سر مست زین  ُكه، تا بدان

28.5                                 آن چنان نزدیك بنماید ورا                                 كه دویدن  ِگرد بالوعه سرا

28.6                                 آن هزاران گز، دو گز بنمایدش                          تا ز مستی میل جَستن آیدش

28.7                                 چونكه بجهد، در فتد اندر میان                           در میان هر دو كوه بی امان

28.8                                 او ز صیادان به  ُكه بگریخته                             خود پناهش خون او را ریخته

28.9                                 شسته صیادان میان آن دو كوه                           انتظار این قضای باشكوه

28.10                          باشد اغلب صید این بز، این چنین                       ور نه چالاك است و چُست و خصم بین

28.11                          رُستم ار چه با سر و سبلت بود                          دام پا گیرش یقین شهوت بود

28.12                          همچو من، از مستی شهوت ببر                          مستی شهوت ببین اندر شتر

28.13                          باز این مستی و شهوت در جهان                        پیش مستی مَلك، دان مستهان

28.14                          مستی آن، مستی این بشكند                                او به شهوت التفاتی كی كند ؟

28.15                          آب شیرین تا نخوردی، آب شور                        خوش نماید، چون درون دیده، نور

28.16                          قطره ای از باده های آسمان                              پُر كند جان را ز می و ز ساقیان

28.17                          تا چه مستیها بود املاك را                                و ز جلالت روحهای پاك را

28.18                          كه به بوئی، دل در آن می  بسته اند                     خمّ ِ بادۀ این جهان، بشكسته اند

28.19                          جز مگر آنها كه نومیدند و دور                          همچنانکه كافران اندر قبور

28.20                          ناامید از هر دو عالم گشته اند                            خارهای بی نهایت كِشته اند

 

29. * تمنا کردن هاروت و ماروت آمدن بزمین را

29.1                                 پس ز مستیها بگفتند: ای دریغ                           بر زمین باران بدادیمی چو میغ

29.2                                 گستریدیمی در آن "بیداد جا"                              عدل و انصاف و عبادات و وفا

29.3                                 * این بگفتند و قضا میگفت: بیست                     پیش پاتان دام ناپیدا بسیست

29.4                                 هین مرو گستاخ در دشت بلا                             هین مران كورانه اندر كربلا

29.5                                 كه ز موی و استخوان هالكان                            می نیابد راه، پای سالكان

29.6                                 جملۀ ره استخوان و موی و پی                          بس كه تیغ قهر لا شی كرد شی

29.7                                 گفت حق كه: بندگان جفت عون                          بر زمین آهسته میرانند هون

29.8                                 پا برهنه، چون رود در خارزار؟                        جز بمهل و فكر، هر پرهیزكار

29.9                                 این قضا میگفت، لیكن گوششان                          بسته بود اندر حجابِ جوششان

29.10                          چشمها و گوشها را بسته اند                               جز مگر آنها، كه از خود رَسته اند

29.11                          جز عنایت، كه گشاید چشم را ؟                          جز محبت، كه نشاند خشم را ؟

29.12                          * جهد بی توفیق، جان کندن بود                         ز ارزنی کم، گر چه صد خرمن بود

29.13                          جهد بی توفیق، خود كس را مباد                        در جهان، والله أعلم بالرّشاد

 

30. قصۀ خواب دیدن فرعون، آمدن موسی علیه السلام را و تدارك اندیشیدن

30.1                                 جهدِ فرعونی، چو بی توفیق بود                         هر چه او میدوخت، آن تفتیق بود

30.2                                 از منجم بود در حكمش هزار                             وز معبر نیز و ساحر بی شمار

30.3                                 مقدم موسی نمودندش به خواب                          كه كند فرعون و مُلكش را خراب

30.4                                 با معبر گفت و با اهل نجوم                               چون بود دفع خیال و خوابِ شوم ؟

30.5                                 جمله گفتندش كه: تدبیری كنیم                            راه زادن را، چو رهزن برزنیم

30.6                                 تا رسید آن شب كه مولد بود آن                          رای این دیدند آن فرعونیان

30.7                                 كه برون آرند آن روز از پگاه                           سوی میدان بزم و تخت پادشاه

30.8                                 پس بفرمودند در شهر آشکار                             که منادیها کنند از هر کنار

30.9                                 الصلا ای جمله اسرائیلیان                                 شاه میخواند شما را زآن مكان

30.10                          تا شما را رو نماید بی نقاب                               بر شما احسان كند بهر ثواب

30.11                          كان اسیران را، بجز دوری نبود                         دیدن فرعون، دستوری نبود

30.12                          گر فتادندی به ره در پیش او                             بهر آن یاسه، بخفتندی به رو

30.13                          یاسه آن بُد، كه نبیند هیچ اسیر                            درگه و بیگه، لقای آن امیر

30.14                          بانگ چاوشان چو در ره بشنود                          تا نبیند، رو به دیواری كند

30.15                          ور ببیند، روی او مجرم شود                            آنچه بدتر بر سر او آن رود

30.16                          بودشان حرص لقای ممتنع                                که حریص است آدمی فیما منع

 

31. به میدان خواندن بنی اسرائیل را از برای حیلة منع ولادت موسی علیه السلام

31.1                                 * شد منادی در محلتها روان                             بانگ میزد کو بکو شادی کنان

31.2                                 کای اسیران، سوی میدانگه روید                        كز شهنشه دیدن و جُود است امید

31.3                                 چون شنیدند مژده اسرائیلیان                              تشنگان بودند و بس مشتاق آن

31.4                                 * زین خبر گشتند جمله شادمان                          راه میدان برگرفتند آن زمان

31.5                                 حیله را خوردند و آن سو تاختند                         خویشتن را بهر جلوه ساختند

31.6                                 * تا رود آنجا به بیند روی او                            تا چه خاصیت دهد دیدار او

31.7                                 * از غرض غافل بُدند و بی خبر                       وز طمع رفتند بیرون سر به سر

 

32. حكایت در تمثیل

32.1                                 همچنان كانجا مغول حیله دان                            گفت: میجویم كسی از مصریان

32.2                                 مصریان را جمع آرید این طرف                        تا در آید آنكه میباید به كف

32.3                                 * هر کجا بُد مصرئی جمع آمدند                        در بر آن میر یک یک میشدند

32.4                                 هر كه می آمد، بگفتا: نیست این                         هین درآ خواجه، در آن گوشه نشین

32.5                                 تا بدین شیوه همه جمع آمدند                              گردن ایشان بدین حیله زدند

32.6                                 شومی آنكه، سوی بانگ نماز                            "داعی الله" را نبردندی نیاز

32.7                                 دعوت مكارشان اندر كشید                                الحذر از مكر شیطان، ای رشید

32.8                                 بانگ درویشان و محتاجان بنوش                       تا نگیرد بانگ محتالیت گوش

32.9                                 گر گدایان طامعند و زشت خو                           در شكم خواران، تو صاحب دل بجو

32.10                          در تگ دریا، گهر با سنگهاست                          فخرها اندر میان ننگهاست

32.11                          پس بجوشیدند اسرائیلیان                                   از پگه تا جانب میدان روان

32.12                          چون به حیلتشان به میدان بُرد او                        روی خود بنمودشان، بس تازه رو

32.13                          كرد دلداری و بخششها بداد                               هم عطا، هم وعده ها كرد آن قباد

32.14                          بعد از آن گفت: از برای جانتان                         جمله در میدان بخسبید امشبان

32.15                          پاسخش دادند كه: خدمت كنیم                             گر تو خواهی، یك مه اینجا ساكنیم

 

33. باز گشتن فرعون از میدان به شهر، شاد به تفریق بنی اسرائیل از زنانشان در شب حمل

33.1                                 شه، شبانگه باز آمد شادمان                               كامشبان حمل است و، دورند از زنان

33.2                                 خازنش عمران هم اندر خدمتش                         هم به شهر آمد قرین صحبتش

33.3                                 گفت: ای عمران، بر این در خسب تو                  هین مرو سوی زن و صحبت مجو

33.4                                 گفت: خسبم هم بر این درگاه تو                          هیچ نندیشم، بجز دل خواه تو

33.5                                 بود عمران هم ز اسرائیلیان                               لیك مر فرعون را، دل بود و جان

33.6                                 كی گمان بردی كه او عصیان كند؟                     آنكه خوف جان فرعون، آن كند

33.7                                 * ایمن از عمران بُد و افعال او                          لیک آن خود بُد جزای حال او

33.8                                 * خود کجا در خاطر فرعون نمود ؟                   این چنین تقدیر، چون عاد و ثمود

 

34. جمع آمدن عمران با مادر موسی و حامله شدن او

34.1                                 شه برفت و او بر آن درگاه خفت                        نیمه شب آمد به پیش خفته، جفت

34.2                                 زن بر او افتاد و بوسید آن لبش                          بر جهانیدش ز خواب اندر شبش

34.3                                 گشت بیدار او و، زن را دید خَوش                      بوسه باران كرده از لب بر لبش

34.4                                 گفت عمران: این زمان چون آمدی؟                    گفت: از شوق و قضای ایزدی

34.5                                 در كشیدش در كنار از مهر، مرد                        بر نیامد با خود آن دم، در نبرد

34.6                                 جفت شد با او، امانت را سپرد                           پس بگفت: ای زن، نه این كاریست خُرد

34.7                                 آهنی بر سنگ زد، زاد آتشی                             آتشی، از شاه و ملكش، كین كشی

34.8                                 من چو ابرم، تو زمین، موسی نبات                     حق، شه شطرنج و، ما ماتیم، مات

34.9                                 مات و بُرد از شاه میدان، ای عروس                   آن مدان از ما، مكن بر ما فسوس

34.10                          آنچه این فرعون، میترسد از او                          هست شد این دم كه گشتم جفتِ تو

 

35. وصیت كردن عمران جفت خود را بعد از مجامعت كه مرا ندیده باشی

35.1                                 وامگردان، هیچ از اینها دم مزن                         تا نیاید بر من و تو صد حزن

35.2                                 عاقبت پیدا شود آثار این                                   چون علامتها رسد، ای نازنین

35.3                                 در زمان از سوی میدان نعره ها                         میرسید از خلق و میشد بر هوا

35.4                                 شاه زآن هیبت برون جست آن زمان                    پا برهنه، كاین چه غلغلهاست هان

 

36. ترسیدن فرعون از آن بانگ و غریو و غوغا

36.1                                 از سوی میدان چه بانگ است و غریو؟               كز نهیبش میرمد جنیّ و دیو

36.2                                 گفت عمران: شاه ما را عمر باد                         قوم اسرائیلیانند، از تو شاد

36.3                                 از عطای شاه شادی میكنند                                رقص می آرند و كفها میزنند

36.4                                 گفت: باشد كاین بود، اما ولیك                            وهم و اندیشه مرا پُر كرد نیك

36.5                                 این صدا جان مرا تغییر كرد                              از غم و اندوه تلخم پیر كرد

36.6                                 زهره نی عمران مسكین را كه تا                        باز گوید اختلاط جفت را

36.7                                 پیش می آمد سپس میرفت شه                             جملۀ شب همچو حامل، وقت زه

36.8                                 هر زمان میگفت ای عمران مرا                         سخت از جا بُرده است این نعره ها

36.9                                 چون زن عمران، به عمران در خزید                  تا كه شد استارۀ موسی پدید

36.10                          هر پیمبر كه در آید در رحم                               نجم او بر چرخ گردد منتجم

 

37. پیدا شدن ستارۀ موسی بر آسمان و غریو منجمان در میدان

37.1                                 بر فلك پیدا شد آن استاره اش                             كوری فرعون و مكر و چاره اش

37.2                                 روز شد، گفتش كه: ای عمران برو                     واقف آن غلغل و آن بانگ شو

37.3                                 راند عمران جانب میدان و گفت                         این چه غلغل بود؟ شاهنشه نخفت

37.4                                 هر منجم، سر برهنه، جامه چاك                         همچو اصحاب عزا، بر فرق، خاك

37.5                                 همچو اصحاب عزا آوازشان                             بُد گرفته، از فغان و سازشان

37.6                                 ریش و مو بر كنده، رو بدریدگان                       خاك بر سر كرده، پُر خون دیده گان

37.7                                 گفت: خیر است این چه آشوب است و حال؟          بَد نشانی میدهد منحوس سال

37.8                                 عذر آوردند و گفتند: ای امیر                             كرد ما را دست تقدیرش اسیر

37.9                                 این همه كردیم و، دولت تیره شد                        دشمن شه هست گشت و، چیره شد

37.10                          شب ستارۀ آن پسر، آمد عیان                             كوری ما، بر جبین آسمان

37.11                          زد ستارۀ آن پیمبر بر سما                                 ما ستاره بار گشتیم از بُكا

37.12                          با دل خوش شاد عمران، و ز نفاق                      دست بر سر میزدی، كاه الفراق

37.13                          كرد عمران خویش پُر خشم و  ُترُش                    رفت چون دیوانگان، بی عقل و هُش

37.14                          خویشتن را اعجمی كرد و براند                         گفتهای بس خشن بر جمع خواند

37.15                          خویشتن را ترش و غمگین ساخت او                  نردهای باژگونه باخت او

37.16                          گفتشان: شاه مرا بفریفتید                                  از خیانت و ز طمع نشكیفتید

37.17                          سوی میدان شاه را انگیختید                              آبروی شاه ما را ریختید

37.18                          دست بر سینه زدید اندر زمان                            شاه را ما فارغ آریم از غمان

37.19                          عاقبت زرها تلف شد، کار خام                           شد بر فرعون و بر خواندش تمام

37.20                          * شاه هم بشنید و گفت: ای خاینان                      من بر آویزم شما را بی امان

37.21                          * چون شنید، از غصه رویش شد سیاه                خواند ایشان را ز خشم، آن دین تباه

37.22                          گفت ایشان را که: هین ای خائنان                       من برآویزم شما را بی امان

37.23                          خویش را در مضحكه انداختم                            مالها با دشمنان درباختم

37.24                          تا كه امشب جمله اسرائیلیان                              دور ماندند از ملاقات زنان

37.25                          مال رفت و، آبِ رو و، كار خام                         این بود یاری و افعال كرام ؟

37.26                          سالها ادرار و خلعت میبرید                               مملكتها را مسلم میخورید

37.27                          * از برای آنکه در دوری چنین                         فهم گرد آرید و باشیدم معین

37.28                          رایتان این بود و فرهنگ و نجوم                        طبل خوارانید و مكارید و شوم

37.29                          من شما را بر دَرَم، و آتش زنم                           بینی و گوش و لبانتان بر كنم

37.30                          من شما را هیزم آتش كنم                                  عیش رفته بر شما ناخوش كنم

37.31                          سجده كردند و بگفتند: ای خدیو                          گر یكی كرّت ز ما چربید دیو

37.32                          * سالها دفع بلاها كرده ایم                                وهم حیران، زآنچه ماها كرده ایم

37.33                          * فوت شد از ما و حملش شد پدید                      نطفه اش جَست و رحم اندر خزید

37.34                          لیك، استغفار این، روز ولاد                              ما نگهداریم، ای شاه قباد

37.35                          روز میلادش رصد بندیم ما                               تا نگردد فوت و نجهد این قضا

37.36                          گر نداریم این نگه، ما را بكش                           ای غلام رای تو، افكار و هش

37.37                          تا به نُه مه، میشمرد او روز روز                       تا نپرد تیر حكم خصم دوز

37.38                          بر قضا هر كاو شبیخون آورد                           سر نگون آید، ز خون خود خورد

37.39                          * چون مکان بر لامکان حمله برد                      خون خود ریزد، بلاها را خَرَد

37.40                          چون زمین با آسمان خصمی كند                         شوره گردد سر ز مرگی بر زند

37.41                          نقش با نقاش پنجه میزند                                   سبلتان و ریش خود بر می كند

 

38. خواندن فرعون زنان نوزاده را سوی میدان هم جهت مكر

38.1                                 بعد نُه مه، شه برون آورد تخت                          سوی میدان و منادی كرد سخت

38.2                                 * بار دیگر شد منادی سوی شهر                       کای زنان، کز دهر می یابید بهر

38.3                                 ای زنان، با طفلكان میدان روید                         تا ز بخششهای شه شادان شوید

38.4                                 آنچنان كه پار، مردان را رسید                           خلعت و، هر كس از ایشان زر كشید

38.5                                 هین زنان، امسال اقبال شماست                          تا بیابد هر كسی چیزی كه خواست

38.6                                 مر زنان را خلعت و بخشش دهم                        كودكان را هم كلاه زر نهم

38.7                                 هر كه او، این ماه زائیدست هین                         گنجها گیرد ز من بی شک یقین

38.8                                 آن زنان با طفلكان بیرون شدند                           شادمان، وز مکر شه غافل بُدند

38.9                                 هر زنی نوزاده، بیرون شد ز شهر                      سوی میدان، غافل از دستان قهر

38.10                          چون زنان جمله بَرَش گرد آمدند                         هر چه بود از نر، ز مادر بستدند

38.11                          سر بریدندش، كه این است احتیاط                       تا نروید خصم و نفزاید خباط

 

39. بوجود آمدن موسی علیه السلام و آمدن عوانان به خانۀ عمران و وحی آمدن به مادر موسی كه وی را در آتش انداز

39.1                                 خود زن عمران كه موسی زاده بود                     دامن اندرچید از آن آشوب زود

39.2                                 بعد از آن دستان، که آن سگ با زنان                   کرد دیگر، بین چه آورد آن زمان

39.3                                 پس زنان قابله در خانه ها                                 بهر جاسوسی فرستاد آن دغا

39.4                                 غمز كردندش، كه اینجا كودكیست                      نامد او میدان، كه در وهم و شكیست

39.5                                 اندر این كوچه یكی زیبا زنیست                         كودكی دارد، ولیكن پُر فنیست

39.6                                 چون عوانان آمدند، آن طفل را                           در تنور انداخت، از امر خدا

39.7                                 وحی آمد سوی زن از دادگر                              كه ز اصل آن خلیل است، این پسر

39.8                                 * در تنور انداز موسی را تو زود                      تا نگهداریمش از هر نار و دود

39.9                                 عصمت یا نار كونی بارداً                                لا تكون النار حراً شارداً

39.10                          زن به وحی انداخت او را در شرر                     بر تن موسی نكرد آتش اثر

39.11                          * پس عوانان خانه را جستند زود                       هیچ طفلی اندر آن خانه نبود

39.12                          پس عوانان بی مراد آن سو شدند                        باز غمازان كز آن واقف بدند

39.13                          با عوانان ماجرا برداشتند                                 پیش فرعون از برای دانگ چند

39.14                          كای عوانان، باز گردید آن طرف                       نیك نیكو بنگرید اندر غرف

39.15                          * باز گشتند آن عوانان جملگان                          تا بجویند آن پسر را آن زمان

 

40. وحی آمدن به مادر موسی علیه السلام كه در آبش افكن

40.1                                 باز وحی آمد كه: در آبش فکن                           روی در امید دار و، مو مكن

40.2                                 در فکن در نیلش و كن اعتمید                            من ترا با او رسانم رو سفید

40.3                                 * مادرش انداخت اندر رود نیل                         کار را بگذاشت با نعم الوکیل

40.4                                 این سخن پایان ندارد، مكرهاش                          جمله می پیچید اندر ساق پاش

40.5                                 صد هزاران طفل میكشت از برون                     خصم او در صدر خانه، در درون

40.6                                 از جنون می ُكشت هر جا بُد جنین                      از حیل، آن كور چشم ِ دور بین

40.7                                 اژدها بُد مكر فرعون عنود                               مكر شاهان جهان را خورده بود

40.8                                 لیك از او فرعون تر آمد پدید                             هم ورا، هم مكر او را در كشید

40.9                                 اژدها بود و، عصا شد اژدها                             این بخورد آن را، به توفیق خدا

40.10                          دست شد بالای دست، این تا كجا                        تا به یزدان كه إلیه المنتهی

40.11                          كان یكی دریاست، بی غور و كران                    جمله دریاها چو سیلی پیش آن

40.12                          حیله ها و چاره ها  گر اژدهاست                        پیش "إلا الله"، آنها جمله لاست

40.13                          چون رسید اینجا، بیانم سر نهاد                          محو شد، و الله اعلم بالرشاد

40.14                          آنچه در فرعون بود، آن، در تو هست                 لیك اژدرهات محبوس چَه است

40.15                          ای دریغ، این جمله احوال تو هست                     تو بر آن فرعون بر خواهیش بست

40.16                          * آنچه گفتم جملگی احوال توست                       خود نگفتم صد یکی زآنها درست

40.17                          گر ز تو گویند، وحشت زایدت                           ور ز دیگر، آن فسانه آیدت

40.18                          چه خرابت میكند نفس لعین                               دور می اندازدت سخت این قرین

40.19                          این جراحتها همه از نفس توست                         لیک مغلوبی ز جهل، ای سخت سُست

40.20                          آتشت را، هیزم فرعون نیست                            زآنکه چون فرعون او را عون نیست

40.21                          * گلخن نفس تو را خاشاک نیست                       ور نه چون فرعون، او شعله زنیست

 

41. حكایت مارگیر كه اژدهای افسرده را مرده پنداشت و در رسنها پیچیده به بغداد آورد

41.1                                 یك حكایت بشنو از تاریخ گوی                           تا بری زین راز ِ سرپوشیده، بوی

41.2                                 مارگیری رفت سوی كوهسار                            تا بگیرد او به افسونهاش مار

41.3                                 گر گِران و، گر شتابنده بود                               آنكه جویندست یابنده بود

41.4                                 در طلب زن دایما تو هر دو دست                       كه طلب در راه نیكو رهبر است

41.5                                 لنگ و لوك و خفته شكل و بی ادب                     سوی او میغیژ و، او را می طلب

41.6                                 گه بگفت و گه به خاموشی و گه                         بوی كردن گیر، هر سو، بوی شه

41.7                                 گفت آن یعقوب با اولاد خویش                           ُجستن یوسف كنید از حد بیش

41.8                                 هر حس خود را در این جستن به جد                   هر طرف رانید شكل مستعد

41.9                                 گفت از روح خدا: لا تَیأَسُوا                              همچو گم كرده پسر، رو سو به سو

41.10                          از ره حس دهان پُرسان شوید                            * روی جانان را به جان جویان شوید

41.11                          پرس پرسان مژدگانی جان دهید *                      گوش را بر چار راه آن نهید

41.12                          هر كجا بوی خوش آید، بو برید                         سوی آن سر، كاشنای آن سرید

41.13                          هر كجا لطفی ببینی از كسی                              سوی اصل لطف ره یابی بسی

41.14                          این همه جوها ز دریائی است ژرف                    جزو را بگذار و بر كل دار طرف

41.15                          جنگهای خلق بهر خوبی است                            برگ بی برگی نشان طوبی است

41.16                          * خشمهای خلق بهر مهر خاست                        از جفای خلق، امید وفاست

41.17                          خشمهای خلق بهر آشتی است                            دام راحت دائما بی راحتی است

41.18                          هر زدن بهر نوازش را بود                               هر گِله، از شكر آگه میکند

41.19                          بوی بر از جزو تا  ُكل، ای كریم                        بوی بر از ضد تا ضد، ای حكیم

41.20                          * چون عصا در دست موسی گشت مار               جمله عالم را بدینسان میشمار

41.21                          جنگها، می آشتی آرد درست                             مارگیر، از بهر یاری مار جست

41.22                          بهر یاری مار جوید آدمی                                 غم خورد بهر حریف بیغمی

41.23                          او همی جُستی یكی ماری شگرف                       ِگرد كوهستان و، در ایام برف

41.24                          اژدهایی مرده دید آنجا عظیم                             كه دلش از شكل او شد پر ز بیم

41.25                          مارگیر اندر زمستان شدید                                 مار میجست اژدهایی مرده دید

41.26                          مارگیر از بهر حیرانی خلق                              مار گیرد، اینت نادانی خلق

41.27                          آدمی كوهیست، چون مفتون شود؟                      كوه اندر مار حیران چون شود؟

41.28                          خویشتن نشناخت مسكین آدمی                            از فزونی آمد و، شد در كمی

41.29                          خویشتن را آدمی ارزان فروخت                        بود اطلس، خویش بر دلق دوخت

41.30                          صد هزاران مار و  ُكه حیران اوست                   او چرا حیران شدست و مار دوست؟

41.31                          مارگیر آن اژدها را بر گرفت                            سوی بغداد آمد از بهر شگفت

41.32                          اژدهائی چون ستون ِ خانه ای                            می كشیدش از پی دانگانه ای

41.33                          كاژدهای مرده ای آورده ام                               در شكارش من جگرها خورده ام

41.34                          او همی مرده گمان بردش، ولیك                         زنده بود و، او ندیدش نیك نیك

41.35                          او ز سرماها و برف افسرده بود                        زنده بود و شكل مرده مینمود

41.36                          عالم افسردست و نام او جماد                             جامد افسرده بود، ای اوستاد

41.37                          باش تا خورشید حشر آید عیان                           تا ببینی جنبش جسم جهان

41.38                          * چون عصای موسی اینجا مار شد                    عقل را از ساكنان اخبار شد

41.39                          چو عصا از دست موسی گشت مار                    جمله عالم را بدین سان میشمار

41.40                          پارۀ خاك تو را چون زنده ساخت                       خاكها را جملگی شاید شناخت

41.41                          مرده زین سویند و، زآن سو زنده اند                   خامش اینجا، وآنطرف گوینده اند

41.42                          چون از آنسوشان فرستد سوی ما                        آن عصا گردد سوی ما اژدها

41.43                          كوهها، هم لحن داودی شود                               آهن اندر كف او مومی بود

41.44                          باد، حمال سلیمانی شود                                    بحر با موسی سخندانی شود

41.45                          ماه با احمد اشارت بین شود                               نار ابراهیم را نسرین شود

41.46                          خاك قارون را چو ماری در كِشَد                       ُاستن حنانه آید در رَشَد

41.47                          سنگ احمد را سلامی میكند                               كوه یحیی را پیامی میكند

41.48                          * جملۀ ذرات عالم در نهان                               با تو میگویند روزان و شبان

41.49                          ما سمیعیم و، بصیریم و هُوشیم                          با شما نامحرمان ما خامشیم

41.50                          چون شما سوی جمادی میروید                           محرم جان جمادان، چون شوید ؟

41.51                          از جمادی در جهان جان روید                           ُغلغُل ِ اجزای عالم بشنوید

41.52                          فاش تسبیح جمادات آیدت                                  وسوسۀ تأویلها برُبایدت

41.53                          چون ندارد جان تو قندیلها                                 بهر بینش كرده ای تأویلها

41.54                          * دعوی دیدن، خیال عار بود                            بلکه مر بیننده را دیوار بود

41.55                          كه غرض، تسبیح ظاهر، كی بود؟                      دعوی دیدن خیال و غی بود

41.56                          بلكه مر بیننده را دیدار آن                                 وقت عبرت، میكند تسبیح خوان

41.57                          پس چو از تسبیح یادت میدهد                             آن دلالت همچو گفتن می بود

41.58                          این بود تاویل اهل اعتزال                                 وای آنكس، كاو ندارد نور حال

41.59                          چون ز حس بیرون نیامد آدمی                           باشد از تصویر غیبی، اعجمی

41.60                          این سخن پایان ندارد، مارگیر                            میكشید آن مار را با صد زحیر

41.61                          تا به بغداد آمد آن هنگامه خواه                           تا نهد هنگامه ای بر چار راه

41.62                          بر لب شط، مرد هنگامه نهاد                             غلغله در شهر بغداد اوفتاد

41.63                          مارگیری اژدها آورده است                               بو العجب نادر شكاری كرده است

41.64                          جمع آمد صد هزاران خام ریش                          صید او گشته چو او، از ابلهیش

41.65                          * حلقه گِرد او چو رز گِرد عریش                      همچنانکه بُت پرستان بر کشیش

41.66                          منتظر ایشان و او هم منتظر                              تا كه جمع آیند خلق منتشر

41.67                          مردم هنگامه افزون تر شود                              كدیه و توزیع نیكوتر رود

41.68                          جمع آمد صد هزاران ژاژخا                              حلقه كرده پشت پا، بر پشت پا

41.69                          مرد را از زن خبر نی، ز ازدحام                       رفته در هم چون قیامت خاص و عام

41.70                          چون همی حراقه جنبانید او                               می كشیدند اهل هنگامه گلو

41.71                          اژدها كز زمهریر افسرده بود                            زیر صد گونه پلاس و پرده بود

41.72                          بسته بودش با رسنهای غلیظ                              احتیاطی كرده بودش آن حفیظ

41.73                          در درنگ و اتفاق وانتظار                                * وز هیاهوی و فغان بی شمار

41.74                          وز غلوّ خلق و مکث و طمطراق *                    تافت بر آن مار، خورشید عراق

41.75                          آفتابِ گرم سیرش، گرم كرد                              رفت از اعضای او اخلاط سرد

41.76                          مرده بود و زنده گشت او از شگفت                    اژدها بر خویش جنبیدن گرفت

41.77                          خلق را از جنبش آن مرده مار                           گشتشان آن یك تحیر صد هزار

41.78                          با تحیّر نعره ها انگیختند                                   جملگان از جنبشش بگریختند

41.79                          می گسست او بند و زآن بانگ بلند                      هر طرف میرفت چاقا چاق ِ بند

41.80                          بندها بگسست و بیرون شد ز زیر                       اژدهای زشت غران همچو شیر

41.81                          در هزیمت بس خلایق كشته شد                          از فتاده كشتگان صد پُشته شد

41.82                          مارگیر از ترس بر جا خشك گشت                      كه چه آوردم من از  ُكهسار و دشت؟

41.83                          گرگ را بیدار كرد آن كور میش                        رفت نادان سوی عزرائیل خویش

41.84                          اژدها یك لقمه كرد آن گیج را                             سهل باشد خون خوری حجّیج را

41.85                          خویش را بر اُستنی پیچید و بست                        استخوان خورده را درهم شكست

41.86                          * شهر خالی گشت و اژدرها براند                      سوی  ُکه،  َگرد از بیابان برفشاند

41.87                          نفست اژدرهاست، او كی مرده است؟                  از غم بی آلتی افسرده است

41.88                          گر بیابد آلت فرعون او                                    كه به امر او همی رفت آب جو

41.89                          آنگهان بنیاد فرعونی كند                                  راه صد موسی و صد هارون زند

41.90                          كرمك است این اژدها، از دست فقر                    پشه ای گردد ز مال و جاه صقر

41.91                          اژدها را دار در برف فراق                              هین مكِش او را به خورشید عراق

41.92                          تا فسرده می بود آن اژدهات                              لقمۀ اویی، چو او یابد نجات

41.93                          مات كن او را و ایمن شو ز مات                        رحم كم كن، نیست او ز اهل صلات

41.94                          چون تف خورشید شهوت بر زند                        وآن خفاش مرده ریگت پر زند

41.95                          میكشانش در جهاد و در قتال                             مرد وار، الله یجزیك الوصال

41.96                          چونكه آن مرد اژدها را آورید                            در هوای گرم و خوش شد آن مرید

41.97                          لاجرم آن فتنه ها كرد ای عزیز                          بلکه صد چندان كه ما گفتیم نیز

41.98                          تو طمع داری كه او را بی جفا                           بسته داری در وقار و در وفا

41.99                          هر خسی را این تمنا، كی رسد؟                          موسئی باید كه اژدرها كشد

41.100                   صد هزاران خلق ز اژدرهای او                        در هزیمت كشته شد از رای او

41.101                   * وز طمع هم خویش را بر باد داد                     گفته شد، والله اعلم بالسداد

 

42. تهدید كردن فرعون، موسی را علیه السلام را

42.1                                 گفت فرعونش: چرا تو ای كلیم؟                         خلق را كشتی و افكندی به بیم؟

42.2                                 در تردد از تو افتادند خلق                                 در هزیمت كشته شد مردم ز زلق

42.3                                 لاجرم، هر کس تو را دشمن گرفت                     كین تو در سینه، مرد و زن گرفت

42.4                                 خلق را میخواندی، بر عكس شد                         از  َخلافت، مردمان را نیست بُد

42.5                                 من هم از شرّت اگر پس می خزم                       در مكافات تو دیگی می پزم

42.6                                 دل از این بر كن كه بفریبی مرا                          یا به حرفی، پس روی گردم تو را

42.7                                 تو بدان غرّه مشو كش ساختی                            در دل خلقان هراس انداختی

42.8                                 صد چنین آری و هم رسوا شوی                        خوار گردی، مضحكۀ غوغا شوی

42.9                                 همچو تو، بسیار سالوسان بُدند                           عاقبت در مصر ما، رسوا شدند

 

43. جواب موسی فرعون را در تهدیدی كه می كردش

43.1                                 گفت: با امر حقم اشراك نیست                           گر بریزد خونم امرش، باك نیست

43.2                                 راضیم من، شاكرم من، ای حریف                      این طرف رسوا و پیش حق شریف

43.3                                 پیش خلقان خوار و زار و ریشخند                      پیش حق محبوب و مطلوب و پسند

43.4                                 از سخن میگویم این، ور نه خدا                         از سیه رویان كند فردا تو را

43.5                                 عزّت آن ِ اوست و آن ِ بندگانش                          ز آدم و ابلیس برمیخوان نشانش

43.6                                 شرح حق پایان ندارد همچو حق                         هان دهان بر بند و بر گردان ورق

 

44. پاسخ فرعون موسی را علیه السلام

44.1                                 گفت فرعونش: ورق در دست ماست                  دفتر و دیوان و حكم، این دم مراست

44.2                                 مر مرا بخریده اند اهل جهان                             از همه عاقل تری تو ای فلان ؟

44.3                                 موسیا، خود را خریدی هین برو                         خویشتن كم بین، به خود غرّه مشو

44.4                                 جمع آرم ساحران دهر را                                  تا كه جهل تو نمایم شهر را

44.5                                 این نخواهد شد به روزی یا دو روز                    مهلتم ده، تا چهل روز تموز

 

45. جواب موسی فرعون را

45.1                                 گفت موسی: این مرا دستور نیست                      بنده ام، امهال تو مأمور نیست

45.2                                 گر تو چیری و مرا خود یار نیست                      بنده فرمانم، بدانم كار نیست

45.3                                 میزنم با تو به جد تا زنده ام                               من چه كارۀ نصرتم؟ من بنده ام

45.4                                 می زنم تا در رسد حكم خدا                               او كند هر خصم، از خصمی جدا

45.5                                 گفت: نی نی، مهلتی باید نهاد                             عشوه ها كم ده، تو كم پیمای باد

45.6                                 حق تعالی وحی كردش در زمان                        مهلتش دِه متسع، مهراس از آن

45.7                                 این چهل روزش بده مهلت به طوع                     تا سگالد مكرها او نوع نوع

45.8                                 تا بكوشد او، كه نه من خفته ام                           تیز رو گو: پیش، ره بگرفته ام

45.9                                 حیله هاشان را همه بر هم زنم                            وآنچه افزایند، من بر كم زنم

45.10                          آب را آرند، من آتش كنم                                   نوش ِ خوش گیرند، من ناخوش كنم

45.11                          مهر پیوندند و من ویران كنم                              آنچه اندر وهم ناید، آن كنم

45.12                          تو مترس و مهلتش ده بس دراز                         گو: سپه گرد آر و صد حیلت بساز

 

46. مهلت دادن موسی علیه السلام فرعون را تا ساحران را جمع كند از مداین

46.1                                 گفت: امر آمد، برو مهلت تو را                          من بجای خود شدم، رستی ز ما

46.2                                 او همی شد، اژدها اندر عقب                             چون سگ صیاد، دانا و مُحب

46.3                                 چون سگ صیاد جنبان كرده دُم                         سنگ را میكرد ریگ او زیر سُم

46.4                                 سنگ و آهن را به دم درمی كشید                       خُرد میخائید آهن را پدید

46.5                                 در هوا میكرد خود بالای برج                            كه هزیمت میشد از وی روم و گرج

46.6                                 كفك می انداخت چون اشتر ز كام                       قطره ای بر هر كه میزد شد جذام

46.7                                 ژغ ژغ دندان او دل می شكست                         جان شیران سیه، میشد ز دست

46.8                                 چون به قوم خود رسید آن مجتبی                        شدق او بگرفت، باز او شد عصا

46.9                                 تكیه بر وی كرد و میگفت: ای عجب                  پیش ما خورشید و پیش خصم شب

46.10                          ای عجب، چون می نبیند این سپاه ؟                    عالمی پر آفتاب چاشتگاه

46.11                          چشم باز و، گوش باز و، این ذكا                        خیره ام در چشم بندی خدا

46.12                          من از ایشان خیره، ایشان هم ز من                     از بهاری، خار ایشان، من سمن

46.13                          پیششان بُردم بسی جام رحیق                             سنگ شد آبش به پیش آن فریق

46.14                          دسته ای گل بستم و بردم به پیش                        هر گلی چون خار گشت و نوش نیش

46.15                          آن نصیب جان بی خویشان بود                          چونكه با خویشند، پیدا كی شود ؟

46.16                          خفتۀ بیدار باید پیش ما                                     تا به بیداری ببیند خوابها

46.17                          دشمن این خوابِ خوش، شد فكر خلق                  تا نخسبد فكرتش، بستست حلق

46.18                          حیرتی باید كه روبد فكر را                               خورده حیرت فكر را و ذكر را

46.19                          هر كه كاملتر بود او در هنر                              او به معنی پس، به صورت پیشتر

46.20                          راجعون گفت و، رجوع اینسان بود                     كه  َگلِه واگردد و خانه رود

46.21                          چون كه  َگلِه باز گردد از ورود                         پس فتد آن بُز كه پیش آهنگ بود

46.22                          پیش افتد آن بز لنگ پسین                                 أضحك الرجعی وجوه العابسین

46.23                          از گزافه كی شدند این قوم لنگ ؟                       فخر را دادند و بخریدند ننگ

46.24                          پا شكسته میروند ایشان به حج                            از حرج راهیست پنهان تا فرج

46.25                          دل ز دانشها بشستند این فریق                            زآنكه این دانش، نداند آن طریق

46.26                          دانشی باید كه اصلش زآن سَر است                     زآنكه هر فرعی به اصلش رهبر است

46.27                          هر پری، بر عرض دریا كی پرد؟                      تا لدن علم لدنی پی برد

46.28                          پس چرا علمی بیاموزی به مرد ؟                       كش بباید سینه را زآن پاك كرد

46.29                          پس مجو پیشی از این سر، لنگ باش                   وقت واگشتن، تو پیش آهنگ باش

46.30                          آخرون السابقون باش ای حریف                        بر شجر سابق بود میوۀ لطیف

46.31                          گر چه میوه آخر آید در وجود                            اول است او، زانكه او مقصود بود

46.32                          چون ملایك گوی: لا عِلْمَ لنا                              تا بگیرد دست تو علمتنا

46.33                          گر درین مكتب ندانی تو هجی                            همچو احمد پُری از نور حجی

46.34                          گر نباشی نامدار اندر بلاد                                 كم نه ای، والله أعلم بالعباد

46.35                          اندرین ویران كه آن معروف نیست                     از برای حفظ گنجینۀ زریست

46.36                          موضع معروف كی بنهند گنج ؟                          زین قبل آمد فرج در زیر رنج

46.37                          خاطر آرد بس شكال اینجا، و لیك                       بسگلد اشكال را استور نیك

46.38                          هست عشقش آتشی اشكال سوز                          هر خیالی را بروبد نور روز

46.39                          هم از آن سو جو جواب، ای مرتضی                  كاین سؤال آمد از آن سو مر ترا

46.40                          گوشۀ بی گوشۀ دل، شه رهیست                         تاب "لا شرقی و لا غرب" از مهیست

46.41                          تو از این سو و از آن سو چون گدا                     ای ُكه معنی، چه می جویی صدا ؟

46.42                          هم از آن سو جو، كه وقت درد تو                       میشوی در ذكر یا ربی دو تو

46.43                          وقت درد و مرگ آن سو می نمی                       چونكه دردت رفت، چونی؟ اعجمی ؟

46.44                          وقت محنت میبری زالله بو                                چونكه محنت رفت، گویی: راه كو؟

46.45                          * در زمان درد و غم یادش کنی                        چون شدی خوش، باز بر غفلت تنی

46.46                          این از آن آمد كه حق را بی گمان                        هر كه بشناسد بود دائم بر آن

46.47                          آنكه در عقل و گمان هستش حجیب                     گاه پوشیدست و گه بدریده جیب

46.48                          عقل جزوی گاه چیره، گه نگون                         عقل كلی ایمن از ریب المنون

46.49                          عقل بفروش و هنر، حیرت بخر                         رو به خواری، نه بخارا ای پسر

46.50                          * تا بخارای دگر یابی درون                             ساکنان در محلفش لایعقلون

46.51                          ما چو خود را در سخن آغشته ایم                       كز حكایت، ما حكایت گشته ایم

46.52                          من عدم و افسانه گردم در حنین                         تا تقلب یابم اندر ساجدین

46.53                          این حكایت نیست پیش مرد كار                          وصف حالست و حضور یار غار

46.54                          آن اساطیر اولین كه گفت عاق                           حرف قرآن را بد آثار نفاق

46.55                          لامكانی كه در او نور خداست                           ماضی و مستقبل و حالش كجاست؟

46.56                          ماضی و مستقبلش نسبت به توست                      هر دو یك چیزند، پنداری كه دوست

46.57                          یك تنی او را پدر، ما را پسر                             بام زیر زید و بر عمرو آن زبر

46.58                          نسبت زیر و زبر شد زین دو كس                       سقف سوی خویش یك چیز است و بس

46.59                          نیست مِثل آن، مثال است این سخَن                      قاصر از معنای نو حرف كهن

46.60                          چون لب جو نیست مشكا لب ببند                        بی لب و ساحل بُدست، این بحر ِ قند

46.61                          * این سخن پایان ندارد باز گرد                         سوی فرعون ِ مدمغ تا چه کرد

 

47. فرستادن فرعون به مداین در طلب ساحران

47.1                                 چونكه موسی باز گشت و او بماند                      اهل رای و مشورت را پیش خواند

47.2                                 * مجتمع گشتند و بفشردند پای                           هر کسی کردند عرض فکر و رای

47.3                                 * عاقبت هامان بی سامان دون                          رای پیش آورد و کردش رهنمون

47.4                                 * که ای شه صاحب ظفر چون غم فزود              ساحران را جمع باید کرد زود

47.5                                 در ممالک صاحران داریم ما                             هر یکی در سحر فرد و پیشوا

47.6                                 مصلحت آن است كز اطراف مصر                     جمع آردشان شه و صرّاف مصر

47.7                                 او بسی مردم فرستاد آن زمان                            هر نواحی بهر جمع جادوان

47.8                                 هر طرف كه ساحری بُد نامدار                          كرد پَرّان سوی او ده پیك كار

47.9                                 دو جوان بودند ساحر مشتهر                             سحر ایشان در دل مه مستمر

47.10                          شیر دوشیده ز مه، فاش آشكار                           در سفرها رفته بر خمی سوار

47.11                          شكل كرباسی نموده ماهتاب                              آن بپیموده فروشیده شتاب

47.12                          * سیم برده، مشتری آگه شده                             دست از حسرت به رخها بر زده

47.13                          سیم برده مشتری آخر از آن                              گشته آگاه و دو دست خود گزان

47.14                          صد هزاران همچنین در جادوئی                        بوده منشی و نبوده چون روی

47.15                          چون بدیشان آمد آن پیغام شاه                             كز شما شاه است اكنون چاره خواه

47.16                          از پی آنكه، دو درویش آمدند                             بر شه و بر قصر او موكب زدند

47.17                          نیست با ایشان بغیر یك عصا                             كه همی گردد به امرش اژدها

47.18                          شاه و لشكر جمله بیچاره شدند                            زین دو كس جمله به افغان آمدند

47.19                          چاره جویان بنده را پیش شما                             شاه از آن ارسال فرمودست تا

47.20                          چاره ای سازید اندر دفعشان                              گنجها بخشد عوض شه بیکران

47.21                          * چاره ای میباید اندر ساحری                           تا بود که زین دو ساحر جان بری

47.22                          آن دو ساحر را چو این پیغام داد                         ترس و مهری در دل هر دو فتاد

47.23                          عِرق جنسیت چو جنبیدن گرفت                          سر به زانو بر نهادند از شگفت

47.24                          چون دبیرستان صوفی زانو است                       حل مشكل را دو زانو جادو است

 

48. خواندن آن دو ساحر پدر را از گور و پرسیدن از روان پدر حقیقت موسی علیه السلام را

48.1                                 بعد از آن گفتند: ای مادر بیا                              گور بابا كو؟ تو ما را ره نما

48.2                                 بردشان بر گور او بنمود راه                             پس سه روزه داشتند از بهر شاه

48.3                                 آنگهان گفتند: ای بابا بما                                   شاه پیغامی فرستاد از وجا

48.4                                 كه دو مرد او را به تنگ آورده اند                      آبرویش پیش لشکر برده اند

48.5                                 نیست با ایشان سلاح و لشکری                          جز عصا و در عصا شور و شری

48.6                                 تو جهان راستان در رفته ای                             گر چه در صورت به خاكی خفته ای

48.7                                 آن اگر سحر است، ما را دِه خبر                         ور خدایی باشد ای جان پدر

48.8                                 هم خبر ده تا كه ما سجده كنیم                            خویشتن بر كیمیائی بر زنیم

48.9                                 ناامیدانیم، امیدی رسد                                      * در شب دیجور خورشیدی رسد

48.10                          از ضلال آئیم در راه رشد *                             راندگانیم و كرم ما را كِشَد

 

49. جواب گفتن ساحر مرده با فرزندان خود

49.1                                 گفتشان در خواب: که ای اولاد من                      نیست ممکن ظاهر این را دم زدن

49.2                                 * بانگ زد: كای جان فرزندان من                     هست پیدا گفتن این را مرتهن

49.3                                 فاش مطلق گفتنم دستور نیست                           گرچه راز از پیش چشمم دور نیست

49.4                                 لیك بنمایم نشانی با شما                                    تا شود پیدا شما را این خفا

49.5                                 * لیک بنمایم شما را آیتی                                 تا شوید آگه ز سِرّ کنیتی

49.6                                 نور چشمانم چو آنجا گه روید                            از مقام خفتنش آگه شوید

49.7                                 آن زمان كه خفته باشد آن حكیم                          آن عصا گیرید و بگذارید بیم

49.8                                 پس یقین دانید کایشان ساحرند                            اندر این فن چون شما، نی ماهرند

49.9                                 * گر بدزدیدش عصا او ساحر است                    چارۀ ساحر شما را حاضر است

49.10                          ور نبتوانید، هان آن ایزدیست                            او رسول ذو الجلال مهتدیست

49.11                          گر جهان فرعون گیرد شرق و غرب                   سر نگون آید ز حق در گاه حرب

49.12                          این نشان راست دادم جان باب                           بر نویس الله اعلم بالصواب

49.13                          جان بابا، چون بخُسبد ساحری                           سحر و مكرش را نباشد رهبری

49.14                          چون كه چوپان خفت، گرگ ایمن شود                 چون كه خفت، آن جهد او ساكن شود

49.15                          لیك حیوانی كه چوپانش خداست                         گرگ را آنجا امید و ره كجاست ؟

49.16                          جادوئی كه حق كند، حق است و راست                جادوئی خواندن مر آن حق را خطاست

49.17                          جان بابا این نشان قاطع است                             گر بمیرد نیز حقش رافع است

 

50. تشبیه كردن قرآن مجید را بعصای موسی و وفات مصطفی علیه السلام را تشبیه نمودن به خواب موسی و قاصدان تغییر قرآن را به آن دو ساحر بچه كه قصد بردن عصا كردند چون موسی علیه السلام را خفته یافتند

50.1                                 مصطفی را وعده كرد الطاف حق                      گر بمیری تو نمیرد این سبق

50.2                                 من كتاب و معجزت را حافظم                           بیش و كم كن را، ز قرآن رافظم

50.3                                 من تو را اندر دو عالم رافعم                             طاعنان را از حدیثت دافعم

50.4                                 كس نتاند بیش و كم كردن در او                         تو به از من حافظی دیگر مجو

50.5                                 رونقت را روز، روز افزون كنم                        نام تو بر زر و بر نقره زنم

50.6                                 منبر و محراب سازم بهر تو                              در محبت قهر من شد قهر تو

50.7                                 نام تو از ترس پنهان می کنند                             چون نماز آرند پنهان میشوند

50.8                                 خفیه میگویند نامت را کنون                              خفیه هم بانگ نماز ای ذوفنون

50.9                                 از هراس و ترس كفار لعین                              دینت پنهان میشود زیر زمین

50.10                          من مناره پُر كنم آفاق را                                   كور گردانم دو چشم عاق را

50.11                          چاكرانت شهرها گیرند و جاه                             دین تو گیرد ز ماهی تا به ماه

50.12                          تا قیامت باقیش داریم ما                                   تو مترس از نسخ دین ای مصطفا

50.13                          ای رسول ما، تو جادو نیستی                            صادقی، هم خرقۀ موسیستی

50.14                          هست قرآن مر ترا همچون عصا                        كفرها را در كشد چون اژدها

50.15                          * تو اگر در زیر خاكی خفته ای                        چون عصایش دان تو، آنچه گفته ای

50.16                          گرچه باشی خفته تو در زیر خاک                      چون عصا آگه بود، آن گفتِ پاک

50.17                          قاصدان را بر عصایت دست نی                        تو بخسب ای شه، مبارك خفتنی

50.18                          تن بخفته، نور جان در آسمان                            بهر پیكار تو زه كرده كمان

50.19                          فلسفی و آنچه پوزش میكند                                قوس نورت تیر دوزش میكند

 

51. بقیۀ حکایت موسی علیه السلام

51.1                                 آنچنان كرد و از آن افزون كه گفت                     او بخفت و بخت و اقبالش نخفت

51.2                                 جان بابا، چونكه ساحر خواب شد                       كار او بی رونق و بی تاب شد

51.3                                 هر دو از گورش روان گشتند تفت                      تا به مصر از بهر این پیكار زفت

51.4                                 چون به مصر از بهر آن كار آمدند                      طالب موسی و خانۀ او شدند

51.5                                 اتفاق افتاد كان روز ورود                                موسی اندر زیر نخلی خفته بود

51.6                                 پس نشان دادندشان مردم عیان                           کش به نخلستان بجوئید این زمان

51.7                                 آمدند آن هر دو تا خرمابنان                               خفته بود او لیک بیدار جهان

51.8                                 بهر نازش بسته بود او چشم سر                         عرش و فرشش جمله در پیش نظر

51.9                                 ای بسا بیدار چشم ِ خفته دل                               خود چه بیند چشم اهل آب و گل ؟

51.10                          وآنكه دل بیدار دارد، چشم سر                           گر بخسبد، بر گشاید صد بصر

51.11                          گر تو اهل دل نه ای بیدار باش                          طالب دل باش و در پیكار باش

51.12                          ور دلت بیدار شد میخسب خوش                         نیست غائب ناظرت از هفت و شش

51.13                          گفت پیغمبر كه: خسبد چشم من                           لیك كی خسبد دلم اندر وسن ؟

51.14                          شاه بیدار است و حارس خفته گیر                      جان فدای خفتگان دل بصیر

51.15                          وصف بیداری دل ای معنوی                            در نگنجد در هزاران مثنوی

51.16                          چون بدیدندش كه خفتست او دراز                      بهر دزدی عصا كردند ساز

51.17                          ساحران قصد عصا كردند زود                          كز پسش باید شدن، وانگه ربود

51.18                          اندكی چون پیشتر كردند ساز                             اندر آمد آن عصا در اهتزاز

51.19                          آنچنان بر خود بلرزید آن عصا                          كان دو بر جا خشك گشتند از وجا

51.20                          بعد از آن شد اژدها و حمله كرد                         هر دوان بگریختند و روی زرد

51.21                          رو در افتادن گرفتند از نهیب                            غلط غلطان منهزم اندر نشیب

51.22                          پس یقین شان شد كه هست از آسمان                    زانكه میدیدند حد ساحران

51.23                          * پس از این رو علم سحر آموختن                     نیست ممنوع و حرام و ممتهن

51.24                          * بهر تمیز حق از باطل نکوست                       سحر کردن شد حرام ای مرد دوست

51.25                          بعد از آن اطلاق و تبشان شد پدید                       كارشان تا نزع و جان كندن رسید

51.26                          پس فرستادند مردی در زمان                            سوی موسی از برای عذر آن

51.27                          كه امتحان كردیم و، ما را كی رسد؟                    امتحان تو، اگر نبود حسد

51.28                          مجرم شاهیم، ما را عفو خواه                            ای تو خاص الخاص درگاه اله

51.29                          عفو كرد و در زمان نیكو شدند                          پیش موسی ساجد و دو تو شدند

51.30                          * در گذر از ما که ما کردیم بَد                          ای تو را الطاف و فظل بیعدد

51.31                          گفت موسی: عفو كردم ای كرام                         گشت بر دوزخ تن و جانتان حرام

51.32                          من شما را خود ندیدم، ای دو یار                        اعجمی سازید خود را ز اعتذار

51.33                          همچنان بیگانه شكل و آشنا                                در نبرد آئید پیش پادشا

51.34                          * آنچه باشد مر شما را از فسون                        جمع آرید از درون و از برون

 

52. جمع آمدن ساحران از مدائن پیش فرعون و تشریفها یافتن و دست بر سینه زدن در قهر خصم او که این بر ما نویس

52.1                                 پس زمین را بوسه دادند و شدند                         انتظار وقت و فرصت می بُدند

52.2                                 تا به فرعون آمدند آن ساحران                           دادشان تشریفهای بیکران

52.3                                 وعده هاشان كرد و هم پیشین بداد                       بندگان و اسبان و نقد و جنس و زاد

52.4                                 بعد از آن می گفت: هین ای سابقان                     گر فزون آئید اندر امتحان

52.5                                 بر فشانم بر شما چندان عطا                              كه بدرّد پردۀ جود و سخا

52.6                                 پس بگفتندش: به اقبال تو شاه                            غالب آئیم و شود كارش تباه

52.7                                 ما در این فن صفدریم و پهلوان                          كس ندارد پای ما اندر جهان

52.8                                 ذكر موسی بند خاطرها شدست                          كاین حكایتهاست كه پیشین بُدست

52.9                                 ذكر موسی بهر رو پوش است لیك                      نور موسی نقد توست ای یار ِ نیك

52.10                          موسی و فرعون در هستی  ُتوست                      باید این دو خصم را در خویش جُست

52.11                          تا قیامت هست از موسی نتاج                            نور دیگر نیست دیگر شد سراج

52.12                          این سفال و این فتیله دیگر است                         لیك نورش نیست دیگر زآن سر است

52.13                          گر نظر در شیشه داری  ُگم شوی                       زانكه از شیشه است اعداد دوئی

52.14                          ور نظر بر نور داری وارهی                            از دوئی، و اعداد جسم منتهی

52.15                          از نظرگاه است ای مغز وجود                           اختلاف مومن و گبر و یهود

 

53. اختلاف كردن در چگونگی و شكل پیل

53.1                                 پیل اندر خانۀ تاریك بود                                   عرضه را آورده بودندش هنود

53.2                                 از برای دیدنش مردم بسی                                اندر آن ظلمت همی شد هر كسی

53.3                                 دیدنش با چشم چون ممكن نبود                           اندر آن تاریكی اش كف می بسود

53.4                                 آن یكی را كف به خرطوم اوفتاد                        گفت: همچون ناودانستش نهاد

53.5                                 آن یكی را دست بر گوشش رسید                        آن بر او چون باد بیزن شد پدید

53.6                                 آن یكی را كف چو بر پایش بسود                       گفت: شكل پیل دیدم چون عمود

53.7                                 آن یكی بر پشت او بنهاد دست                           گفت: خود این پیل چون تختی بُدست

53.8                                 همچنین هر یك به جزوی كو رسید                      فهم آن میكرد هر آن می تنید

53.9                                 از نظرگه گفتشان شد مختلف                             آن یكی دالش لقب داد، آن الف

53.10                          در كف هر كس اگر شمعی بُدی                         اختلاف از گفتشان بیرون شدی

53.11                          چشم حس همچون كف دست است و بس              نیست كف را بر همۀ آن دست رس

53.12                          چشم دریا دیگر است و كف دگر                        كف بهل، وز دیده در دریا نگر

53.13                          جنبش كفها، ز دریا روز و شب                         كف همی بینی و دریا نی، عجب !

53.14                          ما چو كشتیها بهم بر میزنیم                               تیره چشمیم و در آب روشنیم

53.15                          ای تو در كشتی تن رفته به خواب                       آب را دیدی، نگر در آب آب

53.16                          آب را آبیست كاو میراندش                               روح را روحیست كاو میخواندش

53.17                          موسی و عیسی كجا بُد؟ كافتاب                          كِشتِ موجودات را میداد آب ؟

53.18                          آدم و حوا كجا بود آن زمان؟                             كه خدا افكند این زه در كمان ؟

53.19                          این سخن هم ناقص است و ابتر است                   آن سخن كه نیست ناقص زآن سر است

53.20                          گر بگوید زآن، بلغزد پای تو                             ور نگوید هیچ از آن، ای وای تو

53.21                          ور بگوید در مثال صورتی                               بر همان صورت بچسبی ای فتی

53.22                          بسته پائی چون گیا، اندر زمین                           سر بجنبانی به بادی، بی یقین

53.23                          لیك پایت نیست تا نقلی كنی                               یا مگر پا را از این گِل بر كنی

53.24                          چون  َكنی پا را ؟ حیاتت زین گِل است                این حیاتت را روش بس مشكل است

53.25                          چون حیات از حق بگیری، ای روی                   پس غنی گردی ز گِل در دل روی

53.26                          * فارغ و مستغنی از گِل سوی دل                      میروی بی قید و حُرّ از اهل گِل

53.27                          * شیر خواره چون ز دایه بگسلد                        لوت خواره شد مر او را می هلد

53.28                          * بستۀ شیر زمینی چون حُبوب                          جو فطام خویش، از قوت القلوب

53.29                          * حرف حكمت خور كه شد نور ستیر                 ای تو نور بی حجب را ناپذیر

53.30                          تا پذیرا گردی ای جان نور را                           تا ببینی بی حجب مستور را

53.31                          چون ستاره سیر بر گردون كنی                         بلكه بی گردون سفر بیچون كنی

53.32                          آنچنان كز نیست در هست آمدی                         هین بگو چون آمدی؟ مست آمدی ؟

53.33                          راههای آمدن یادت نماند                                  لیك رمزی بر تو بر خواهیم خواند

53.34                          هوش را بگذار آنگه هوش دار                          گوش را بر بند و آنگه گوش دار

53.35                          نی نگویم زانكه تو خامی هنوز                          در بهاری و ندیدستی تموز

53.36                          این جهان همچون درخت است ای كرام               ما بر او چون میوه های نیم خام

53.37                          سخت گیرد خامها مر شاخ را                            زانكه در خامی نشاید كاخ را

53.38                          چون بپخت و گشت شیرین لب گزان                   سُست گیرد شاخها را بعد از آن

53.39                          چون از آن اقبال شیرین شد دهان                       سرد شد بر آدمی مُلك جهان

53.40                          سخت گیری و تعصب، خامی است                     تا جنینی كار خون آشامی است

53.41                          چیز دیگر ماند، اما گفتنش                                با تو روح القدس گوید، نی منش

53.42                          نی تو گوئی هم بگوش خویشتن                          نه من و نه غیر من، ای هم تو من

53.43                          همچو آن وقتی كه خواب اندر روی                    تو ز پیش خود به پیش خود شوی

53.44                          بشنوی از خویش و پنداری فلان                        با تو اندر خواب گفتست آن نهان

53.45                          تو یكی تو نیستی ای خوش رفیق                        بلكه گردونی و دریای عمیق

53.46                          آن توئی زفت است كآن نُهصد تو است                قلزم است و غرقه گاه صد تو است

53.47                          خود چه جای حدّ بیداری و خواب ؟                    دم مزن و الله أعلم بالصواب

53.48                          * دم مزن تا بشنوی زآن مه لقا                          الصلا ای پاکبازان الصلا

53.49                          دم مزن تا بشنوی اسرار حال                            از زبان بی زبان که: قم تعال

53.50                          * دم مزن تا بشنوی زآن دم زنان                       آنچه ناید در بیان و در زبان

53.51                          دم مزن تا بشنوی زآن آفتاب                              آنچه نامد در كتاب و در خطاب

53.52                          دم مزن تا دم زند بهر تو روح                           آشنا بگذار در كشتی نوح

 

54. دعوت کردن نوح علیه السلام پسر را و سرکشیدن او که بر سر کوه روم و چاره کنم و منت تو نکشم

54.1                                 همچو كنعان كاشنا میكرد او                              كه نخواهم كشتی نوح عدو

54.2                                 هی بیا در كشتی بابا نشین                                 تا نگردی غرق طوفان، ای مهین

54.3                                 گفت: نی، من آشنا آموختم                                 من بجز شمع تو شمع افروختم

54.4                                 هین مكن كاین موج طوفان بلاست                      دست و پای آشنا امروز لاست

54.5                                 باد قهر است و بلای شمع  ُكش                          جز كه شمع حق همی باید خمش

54.6                                 گفت: نی رفتم بر آن كوه بلند                             عاصم است آن ُكه مرا از هر گزند

54.7                                 هین مكن كه كوه كاه است این زمان                    جز حبیب خویش را ندهد امان

54.8                                 گفت: من كی پند تو بشنوده ام ؟                          كه طمع كردی كه من زین دوده ام

54.9                                 خوش نیامد گفتِ تو هرگز مرا                           من بری ام از تو در هر دو سرا

54.10                          هین مكن بابا، كه روز ناز نیست                        مر خدا را خویشی و انباز نیست

54.11                          تا كنون كردی و این دم نازكی است                    اندر این درگاه، گیرا، ناز ِ كیست؟

54.12                          لم یلد لم یولد است او از قدَم                              نه پدر دارد نه فرزند و نه عم

54.13                          ناز فرزندان كجا خواهد كشید ؟                          یا ز بابایان كجا خواهد شنید ؟

54.14                          نیستم مولود، پیرا كم بناز                                  نیستم والد، جوانا كم گراز

54.15                          نیستم شوهر، نیم من شهوتی                              ناز را بگذار اینجا ای ستی

54.16                          جز خضوع و بندگی و اضطرار                        اندر این حضرت ندارد اعتبار

54.17                          گفت: بابا سالها این گفته ای                               باز میگویی، به جهل آشفته ای

54.18                          چند از اینها گفته ای با هر كسی                         تا جواب سرد بشنودی بسی

54.19                          این دم سرد تو در گوشم نرفت                           خاصه اكنون كه شدم دانا و زفت

54.20                          گفت: بابا چه زیان دارد اگر                              بشنوی یك بار تو پند پدر ؟

54.21                          همچنین میگفت او پند لطیف                              همچنین میگفت او دفع عنیف

54.22                          نی پدر از نصح كنعان سیر شد                          نی دمی در گوش آن ادبیر شد

54.23                          اندر این گفتن بُدند و موج تیز                            بر سر كنعان زد و شد ریز ریز

54.24                          نوح گفت: ای پادشاه بردبار                              مر مرا خر مُرد و سیل ات برد بار

54.25                          وعده كردی مر مرا تو بارها                             كه بیابد اهلت از طوفان رها

54.26                          دل نهادم بر امیدت من سلیم                               پس چرا بربُود سیل از من گلیم ؟

54.27                          گفت: او از اهل و خویشانت نبود                       خود ندیدی تو سفیدی، او كبود ؟

54.28                          چونكه دندان تو را كرم اوفتاد                            نیست دندان بركنش ای اوستاد

54.29                          باقی تن تا نگردد زار از او                               گر چه بود آن تو، شو بیزار از او

54.30                          گفت: بیزارم ز غیر ذات تو                              غیر نبود آنكه او شد مات تو

54.31                          تو همی دانی كه چونم با تو من                          بیست چندانم كه با باران چمن

54.32                          زنده از تو شاد از تو عایلی                               مغتذی بی واسطه بی حایلی

54.33                          متصل نی، منفصل نی، ای كمال                        بلكه بیچون و چگونه ز اعتلال

54.34                          ماهیانیم و تو دریای حیات                                زنده ایم از لطفت، ای نیكو صفات

54.35                          تو نگنجی در كنار فكرتی                                 نی به معلولی قرین چون علتی

54.36                          پیش از این طوفان و بعد از این مرا                    تو مخاطب بوده ای در ماجرا

54.37                          با تو میگفتم، نه با ایشان سخن                           ای سخن بخش نو و آن ِ كهن

54.38                          نی كه عاشق روز و شب گوید سخن                   گاه با اطلال، گاهی با دمن

54.39                          روی در اطلال كرده ظاهرا                              او كه را میگوید آن مدحت؟ كه را ؟

54.40                          شكر طوفان را كنون بگماشتی                           واسطۀ اطلال را برداشتی

54.41                          زانكه اطلال لئیم و بَد بُدَند                                 نی ندائی، نی صدایی میزدند

54.42                          من چنان اطلال خواهم در خطاب                       كز صدا چون كوه واگوید جواب

54.43                          تا مثنی بشنوم من نام تو                                   عاشقم بر نام جان آرام تو

54.44                          هر نبی، زآن دوست دارد كوه را                        تا مثنی بشنود نام تو را

54.45                          آن  ُكه پست مثال سنگلاخ                                 موش را شاید، نه ما را در مناخ

54.46                          من بگویم، او نگردد یار من                              بی صدا ماند دم گفتار من

54.47                          با زمین آن به كه هموارش كنی                          نیست هم دم، با قدم یارش كنی

54.48                          گفت: ای نوح، ار تو خواهی جمله را                  حشر گردانم، بر آرم از ثری

54.49                          بهر كنعانی، دل تو نشكنم                                  لیك از احوال او آگه كنم

54.50                          گفت: نی نی راضی ام كه تو مرا                        هم كنی غرقه اگر باید تو را

54.51                          هر زمانم غرقه میكن، من خوشم                        حكم تو جان است، چون جان می كشم

54.52                          ننگرم كس را و گر هم بنگرم                            او بهانه باشد و تو منظرم

54.53                          عاشق صنع توام در شكر و صبر                       عاشق مصنوع كی باشم چو گبر؟

54.54                          عاشق صنع خدا با فر بود                                 عاشق مصنوع او كافر بود

54.55                          * در میان این دو فرقی بس خفیست                    خود شناسد آنکه در رویت صفیست

 

55. توفیق میان این دو حدیث كه الرضا بالكفر كفر و حدیث دیگر که من لم یرض بقضائی * و لم یصبر علی بلائی * فلیطلب رباً سوائی

55.1                                 دی سؤالی كرد سائل مر مرا                             ز انكه عاشق بود او بر ماجرا

55.2                                 گفت: نكتۀ "الرضا بالكفر، كفر"                         این پیمبر گفت و، گفت اوست مُهر

55.3                                 باز فرمود او كه اندر هر قضا                           مر مسلمان را رضا باید، رضا

55.4                                 نی قضای حق بود كفر و نفاق ؟                         گر بدین راضی شوم باشد شقاق

55.5                                 ور نیم راضی، بود آن هم زیان                          پس چه چاره باشدم اندر میان ؟

55.6                                 گفتمش: این كفر مقضی نی قضاست                   هست آثار قضا این كفر راست

55.7                                 پس قضا را، خواجه، از مقضی بدان                   تا شكالت حل شود اندر زمان

55.8                                 راضیم بر كفر زآن رو كه قضاست                    نی از این رو كه نزاع و خبث ماست

55.9                                 كفر از روی قضا خود كفر نیست                       حق را كافر مخوان، اینجا مأیست

55.10                          كفر جهل است و قضای كفر علم                        هر دو كی یك باشد آخر حلم و خلم ؟

55.11                          زشتی خط، زشتی نقاش نیست                           بلكه از وی زشت را بنمودنیست

55.12                          قوّت نقاش باشد زآنكه او                                  هم تواند زشت كردن، هم نكو

55.13                          گر گشایم بحث این را من به ساز                        تا سؤال و تا جواب آید دراز

55.14                          ذوق نكتۀ عشق از من میرود                             نقش خدمت نقش دیگر میشود

 

56. مثل در بیان آن كه حیرت مانع بحث و فكرتوست

56.1                                 آن یكی مرد دو مو آمد شتاب                             پیش یك آئینه دار مستطاب

56.2                                 گفت: از ریشم سفیدی كن جدا                            كه عروس نو گزیدم ای فتی

56.3                                 ریش او ببرید و  ُکل پیشش نهاد                         که تو بگزین چون مرا كاری فتاد

56.4                                 این سؤال و این جواب است ای گزین                  كه سر اینها ندارد مرد دین

56.5                                 آن یكی زد سیلیی مر زید را                              حمله كرد او هم برای كید را

56.6                                 گفت: سیلی زن، سؤالی میكنم                            پس جوابم گوی و آنگه میزنم

56.7                                 بر قفای تو زدم آمد طراق                                 یك سؤالی دارم اینجا در وفاق

56.8                                 * این سوال از تو همی پرسم بگو                       حل کن اشکال مرا ای نیکخو

56.9                                 این طراق از دست من بوده ست یا                     از قفا گاه تو ای فخر كیا

56.10                          گفت: از درد این فراغت نیستم                           كه در این فكر و تفكر بیستم

56.11                          تو كه بیدردی همی اندیش این                            نیست صاحب درد را این فكر هین

56.12                          * دردمندان را نباشد فکر غیر                           خواه در مسجد برو خواهی بدیر

56.13                          * غفلت و بی دردیت فکر آورد                         در خیالت نکتۀ بکر آورد

56.14                          * جز غم دین نیست صاحب درد را                    می شناسد مرد را و گرد را

56.15                          حکم حق را بر سر و رو مینهد                          حفظِ فکرش، خویش، یکسو مینهد

 

57. در بیان آنکه در میان صحابه حافظ کسی نبود

57.1                                 در صحابه كم بُدی حافظ كسی                           گر چه شوقی بود جانشان را بسی

57.2                                 زآنكه چون مغزش در آکند و رسید                     پوستها شد بس رقیق و واكفید

57.3                                 قشر جوز و فستق و بادام هم                             مغز چون آکندشان شد پوست كم

57.4                                 مغز، علم افزود، كم شد پوستش                         زانكه عاشق را بسوزد دوستش

57.5                                 وصف مطلوبی، چو ضد طالب یست                  وحی و برق نور، سوزان نبی ست

57.6                                 چون تجلی كرد اوصاف قدیم                             پس بسوزد وصف حادث را گلیم

57.7                                 ربع قرآن هر كه را محفوظ بود                          جلّ فینا از صحابه میشنود

57.8                                 جمع صورت با چنین معنی ژرف                       نیست ممكن جز ز سلطانی شگرف

57.9                                 در چنین مستی، مراعات ادب                            خود نباشد، ور بود باشد عجب

57.10                          اندر استغنا، مراعات نیاز                                 جمع ضدین است، چون گِرد و دراز

57.11                          * جمع ضدّین از نیاز افتاد و ناز                        باز در وقت تحیر امتیاز

57.12                          خود عصا معشوق عمیان میشود                        كور، خود صندوق قرآن میشود

57.13                          گفت: كوران خود صنادیقند پر                           از حروف مصحف و ذكر و نذر

57.14                          باز صندوقی پر از قرآن به است                        زآن كه صندوقی بود خالی به دست

57.15                          باز صندوقی كه خالی شد ز بار                         به ز صندوقی كه پر موش است و مار

57.16                          حاصل، اندر وصل چون افتاد مَرد                     گشت دلاله به پیش مرد، سرد

57.17                          چون به مطلوبت رسیدی ای ملیح                       شد طلبكاری علم اكنون قبیح

57.18                          چون شدی بر بامهای آسمان                              سرد باشد جست و جوی نردبان

57.19                          جز برای یاری و تعلیم غیر                               سرد باشد راه خیر از بعد خیر

57.20                          آینۀ روشن كه شد صاف و جلی                         جهل باشد بر نهادن صیقلی

57.21                          پیش سلطان خوش نشسته در قبول                      زشت باشد جستن نامه و رسول

 

58. داستان مشغول شدن عاشق به عشق نامه خواندن و مطالعه كردن عشق نامه در حضور معشوق خویش و معشوق آن را ناپسند داشتن كه طلب الدلیل عند حضور المدلول قبیح و الاشتغال بالعلم بعد الوصول الی المعلوم مذموم

58.1                                 آن یكی را یار پیش خود نشاند                            نامه بیرون كرد و پیش یار خواند

58.2                                 بیتها در نامه و مدح و ثنا                                  زاری و مسكینی و بس لابه ها

58.3                                 گریه و افغان و حزن و درد خویش                     خاری و بیزاری نا اهل و خویش 

58.4                                 * دوری و رنجوری از حیران دوست                 ذکر پیغام و رسول از مغز و پوست

58.5                                 * همچنان میخواند با معشوق  َخود                     تا که بیرون شد ز حصر و حدّ و عد

58.6                                 گفت معشوق: این اگر بهر من است                     گاهِ وصل، این عمر ضایع كردن است

58.7                                 من به پیشت حاضر و تو نامه خوان                    نیست این باری نشان عاشقان

58.8                                 گفت: اینجا حاضری اما ولیك                            من نمی یابم نصیب خویش نیك

58.9                                 آنچه میدیدم ز تو پارینه سال                              نیست این دم، گر چه میبینم وصال

58.10                          من از این چشمه زلالی خورده ام                       دیده و دل ز آب تازه كرده ام

58.11                          چشمه می بینم، ولیكن آب نی                             راه آبم را مگر زد رهزنی

58.12                          گفت: پس من نیستم معشوق تو                           من به بلغار و مرادت در قتو

58.13                          عاشقی تو بر من و بر حالتی                             حالت اندر دست نبود ای فتی

58.14                          پس نیم مطلوبِ کلیّ تو من                                جزو مقصودم تو را اندر زمن

58.15                          خانۀ معشوقم و معشوق نی                                عشق بر نقد است بر صندوق نی

58.16                          هست معشوق آنكه او یك تو بود                         مبتدا و منتهایت او بود

58.17                          چون بیابیش، نباشی منتظر                               هم هویدا او بود هم نیز سِرّ

58.18                          میر احوال است، نی موقوف حال                       بندۀ آن ماه باشد ماه و سال

58.19                          چون بگوید، حال را فرمان كند                          چون بخواهد، جسمها را جان كند

58.20                          منتهی نبود كه موقوف است او                          منتظر بنشسته باشد حال جو

58.21                          كیمیای حال باشد دست او                                 دست جنباند، شود مس مست او

58.22                          گر بخواهد مرگ هم شیرین شود                        خار و نشتر نرگس و نسرین شود

58.23                          * او بود سلطان حال اندر روش                        نی چو تو محروم از حال و کشش

58.24                          آنكه او موقوف حال است، آدمیست                     که گهی افزون و گاهی در كمیست

58.25                          لیك صافی فارغ است از وقت و حال                  صوفی ابن الوقت باشد در مثال

58.26                          حالها موقوف عزم و رآی او                             زنده از نفخ مسیح آسای او

58.27                          عاشق حالی، نه عاشق بر منی                           بر امید حال بر من می تنی

58.28                          آنكه گه ناقص گهی كامل بود                             نیست معبود خلیل، آفل بود

58.29                          وآنكه آفل باشد و گه آن و این                            نیست دلبر، لا أُحِبُّ الآفلین

58.30                          آنكه او گاهی خوش و گه ناخوش است                یك زمانی آب و یك دم آتش است

58.31                          برج مه باشد، ولیكن ماه نی                               نقش بت باشد، ولی آگاه نی

58.32                          هست صوفیّ صفا چون ابن وقت                       وقت را همچون پدر بگرفته سخت

58.33                          هست صافی غرق عشق ذو الجلال                     ابن كس، نی فارغ از اوقات و حال

58.34                          غرقۀ نوری كه او لَمْ یولد است                          لَمْ یلِدْ لَمْ یولَدْ آن ِ ایزد است

58.35                          رو چنین عشقی گزین گر زنده ای                      ور نه وقت مختلف را بنده ای

58.36                          منگر اندر نقش زشت و خوب خویش                  بنگر اندر عشق و بر مطلوب خویش

58.37                          منگر این را كه حقیری یا ضعیف                       بنگر اندر همت خود ای شریف

58.38                          تو بهر حالی كه باشی میطلب                            آب میجو دائما ای خشك لب

58.39                          كان لب خشكت گواهی میدهد                             كاو به آخر روی با منبع نهد

58.40                          خشكی لب هست پیغامی ز آب                           كه به مات آرد یقین این اضطراب

58.41                          كاین طلبكاری، مبارك جنبشیست                        این طلب در راه حق، مانع  ُكشیست

58.42                          این طلب مفتاح مطلوبات توست                         این سپاه و نصرت رایات توست

58.43                          این طلب همچون خروسی در صیاح                   میزند نعره كه میآید صباح

58.44                          گر چه آلت نیستت، تو میطلب                            نیست آلت حاجت اندر راه رب

58.45                          هر كه را بینی طلبكار ای پسر                           یار او شو، پیش او انداز سر

58.46                          كز جوار طالبان طالب شوی                             و ز ظلال غالبان غالب شوی

58.47                          گر یكی موری سلیمانی بجُست                           منگر اندر جُستن او سُست سُست

58.48                          هر چه داری تو ز مال و پیشه ای                       نی طلب بود اول و اندیشه ای ؟

58.49                          * گر یکی گنجی بیابد، نادر است                       ور باستد از طلب هم قاصر است

58.50                          * هر که چیزی جُست بیشک یافت او                  چون به جدّ اندر طلب بشتافت او

58.51                          * چون نهادی در طلب پا ای پسر                      یافتی و شد میسر بی خطر

58.52                          * هین مباش ای خواجه یکدم بی طلب                 تا بیابی هر چه خواهی بی تعب

58.53                          * عاقبت جوینده یابنده بود                                چونکه در خدمت شتابنده بود

58.54                          * در طلب چالاک شو وین فتح باب                    میطلب والله اعلم بالصواب

 

59. حكایت آن مرد كه در عهد داود علیه السلام شب و روز دعا می كرد كه مرا روزی حلال ده بی رنج

59.1                                 آن یكی در عهد داود نبی                                  نزد هر دانا و پیش هر غبی

59.2                                 این دعا می كرد دایم: كای خدا                           ثروتی بی رنج، روزی كن مرا

59.3                                 چون مرا تو آفریدی كاهلی                                زخم خواری، سست جنبی، منبلی

59.4                                 بر خران پشت ریش بی مراد                             بار اسبان، واشتران نتوان نهاد

59.5                                 كاهلم چون آفریدی ای ملی                               روزیم ده هم ز راه كاهلی

59.6                                 كاهلم من، سایه خسبم در وجود                          خفتم اندر سایۀ افضال و جود

59.7                                 كاهلان و سایه خسبان را مگر                           روزئی بناده ای نوعی دگر

59.8                                 هر كه را پا هست، جوید روزئی                        هر كه را پا نیست، كن دل سوزئی

59.9                                 رزق را میران به سوی این حزین                      ابر را باران به سوی هر زمین

59.10                          چون زمین را پا نباشد، جود تو                          ابر را راند به سوی او دو تو

59.11                          طفل را چون پا نباشد، مادرش                           آید و ریزد وظیفه بر سرش

59.12                          روزئی خواهم به ناگه بی تعب                           كه ندارم من ز كوشش، جز طلب

59.13                          مدت بسیار میكرد این دعا                                 روز تا شب، شب همه شب تا ضحی

59.14                          خلق میخندید بر گفتار او                                  بر طمع خامی و بر پیكار او

59.15                          كه چه میگوید؟ عجب این سست ریش                  یا كسی دادست بنگ بیهشیش

59.16                          راه روزی كسب و رنج است و تعب                   هرگز این نادر نشد، ور شد، عجب!

59.17                          * هر كه را او پیشه ای داد و طلب                     از ره کسب و تعب با رنج و تب

59.18                          اطلبوا الأرزاق من أسبابها                                ادخلوا الابیات من أبوابها

59.19                          شاه و سلطان و رسول حق كنون                        هست داود نبیّ ذو فنون

59.20                          * هست در فرمان او از وحش و طیر                 در همه روی زمین او راست سیر

59.21                          با چنان عزی و نازی كاندر اوست                     كه گزیدستش عنایتهای دوست

59.22                          معجزاتش بیشمار و بیعدد                                 موج بخشایش، مدد اندر مدد

59.23                          هیچكس را خود ز آدم تا كنون                           كی بُدست آواز همچون ارغنون

59.24                          كاو به هر وعظی بمیراند دویست                       آدمی را صوت خوبش، كرد نیست

59.25                          شیر و آهو جمع گردد آن زمان                           سوی تذكیرش، مغفل این از آن

59.26                          كوه و مرغان هم رسایل با دمش                         هر دو اندر وقت دعوت محرمش

59.27                          این و صد چندین مر او را معجزات                    نور رویش بی جهات و در جهات

59.28                          با همه تمكین، خدا روزی او                              كرده باشد بسته اندر جستجو

59.29                          بی زره بافی و رنجی روزیش                           می نیاید با همه پیروزیش

59.30                          این چنین مخذول واپس مانده ای                         خانه كندۀ دون و گردون رانده ای

59.31                          این چنین مدبر همی خواهد كه او                        * گنج یابد تا رود پایش فرو

59.32                          ز احمقی خواهد که بیرنجیش زود *                   بی تجارت پُر كند دامن ز سود

59.33                          اینچنین گیجی نیامد در جهان                             كه بر آیم بر فلك بی نردبان

59.34                          این همی گفتش به تسخر: نک بگیر                     كه رسیدت روزی و آمد بشیر

59.35                          و آن همی خندید: ما را هم بده                            زآنچه یابی هدیه ای، سالار ده

59.36                          او از این تشنیع مردم، وین فسوس                      كم نمی كرد از دعا و چاپلوس

59.37                          تا كه شد در شهر معروف و شهیر                      كاو ز انبان تهی جوید پنیر

59.38                          شد مثل در خام طبعی آن گدا                             او از این خواهش نمی آمد جدا

59.39                          * کم نمیکرد از دعا و ابتهال                             کرد اجابت مستعان ذوالجلال

59.40                          * گر گِران و گر شتابنده بود                             عاقبت جوینده یابنده بود

 

60. دویدن گاو در خانۀ آن دعا كننده به الحاح، قال النَّبی صلی الله علیه و سلم إن الله یحب الملحین فی الدعاء زیرا همین خواست از حقتعالی و الحاح خواهنده را بهست از آنچه میخواهد آنرا از وی و عذر گفتن ناظم یعنی مولوی و مدد خواستن او

60.1                                 تا كه روزی ناگهان در چاشتگاه                         این دعا میكرد با زاری و آه

60.2                                 ناگهان در خانه اش گاوی دوید                          شاخ زد، بشكست دربند و كلید

60.3                                 گاو گستاخ اندر آن خانه بجَست                          مرد برجست و قوایمهاش بست

60.4                                 پس گلوی گاو ببرید آن زمان                             بی توقف، بی تامل، بی امان

60.5                                 چون بریدش سر سوی قصاب رفت                    تا  َكند هم پوستش را تیز تفت

60.6                                 ای تقاضاگر، درون همچون جنین                      چون تقاضا میكنی اتمام این

60.7                                 سهل گردان، ره نما، توفیق ده                            یا تقاضا را بهل، بر ما منه

60.8                                 چون ز مفلس زر تقاضا میكنی                          زر ببخشش در سِر ای شاه غنی

60.9                                 بی تو، نظم و قافیه، شام و سحر                         زهره كی دارد كه آید در نظر؟

60.10                          نظم و تجنیس و قوافی ای علیم                          بندۀ امر تواند از ترس و بیم

60.11                          چون مسبّح كرده ای هر چیز را                         ذات بی تمییز و با تمییز را

60.12                          هر یكی تسبیح بر نوع دگر                                گوید و از حال آن این بیخبر

60.13                          آدمی منكر ز تسبیح جماد                                  وآن جماد اندر عبادت اوستاد

60.14                          بلكه هفتاد و دو ملت هر یكی                             بیخبر از یكدگر و اندر شكی

60.15                          چون دو ناطق را ز حال همدگر                         نیست آگه، چون بود دیوار و در؟

60.16                          چون من از تسبیح ِ ناطق غافلم                          چون بداند سبحۀ صامت دلم ؟

60.17                          هست سنی را یكی تسبیح خاص                         هست جبری را ضد آن در مناص

60.18                          سنی از تسبیح جبری بیخبر                               جبری از تسبیح سنی بی اثر

60.19                          این همی گوید: كه آن ضالست و گم                    بی خبر از حال او وز امر  ُقم

60.20                          وآن همی گوید: كه این را چه خبر؟                     جنگشان افكند یزدان از قدر

60.21                          گوهر هر یك هویدا میكند                                  جنس از ناجنس پیدا میكند

60.22                          قهر را از لطف داند هر كسی                            خواه نادان، خواه دانا، یا خسی

60.23                          لیك لطفی، گشته در قهری نهان                          یا كه قهری در دل لطفی روان

60.24                          كم كسی داند، مگر ربانئی                                 كش بود در دل محك جانئی

60.25                          باقیان زین دو گمانی میبرند                               سوی لانۀ خود به یك پر می پرند

 

61. بیان آنكه علم را دو پر و گمان را یك پر است و مثال ظنّ و یقین در علم

61.1                                 علم را دو پَر، گمان را، یك پَر است                    ناقص آمد ظنّ، به پرواز ابتر است

61.2                                 مرغ یك پَر زود افتد سر نگون                           باز بر پرّد دو گامی یا فزون

61.3                                 می فتد میخیزد آن مرغ گمان                             با یكی پَر، بر امید آشیان

61.4                                 چون ز ظن وارست و علمش رو نمود                 شد دو پر آن مرغ، پرها واگشود

61.5                                 بعد از آن یمشی سویا مستقیم                              نی علی وجهه مكبا او سقیم

61.6                                 با دو پر بر میپرد، چون جبرئیل                         بی گمان و بی مگر بی قال و قیل

61.7                                 گر همۀ عالم بگویندش: توئی                             بر ره یزدان و دین مستوی

61.8                                 او نگردد گرمتر از گفتشان                               جان طاق او نگردد جفتشان

61.9                                 ور همه گویند او را: گمرهی                             كوه پنداری و تو برگ كهی

61.10                          او نیفتد در گمان از طعنشان                              او نگردد دردمند از ظعنشان

61.11                          بلكه گر دریا و كوه آید به گفت                           گویدش: با گمرهی گشتی تو جفت

61.12                          هیچ یك ذره نیفتد در خیال                                 یا به طعن طاعنان رنجور حال

61.13                          * مطمئن و موقن و بی احتیال                           کاین چنین باشد مگر در کل حال

 

62. مثال رنجور شدن آدم به وهم تعظیم خلق و رغبت مشتریان به وی و حكایت معلم و کودکان

62.1                                 كودكان مكتبی از اوستاد                                   رنج دیدند از ملال و اجتهاد

62.2                                 مشورت كردند در تعویق كار                            تا معلم درفِتد در اضطرار

62.3                                 چون نمی آید ورا رنجوریی ؟                            كه بگیرد چند روز او دورئی

62.4                                 تا رهیم از حبس و تنگی و ز كار                       هست او چون سنگ خارا برقرار

62.5                                 آن یكی زیركتر، این تدبیر كرد                           كه بگوید: اوستا چونی تو زرد؟

62.6                                 خیر باشد، رنگ تو بر جای نیست                      این اثر یا از هوا، یا از تبی است

62.7                                 اندكی اندر خیال افتد از این                               تو برادر، هم مدد كن، این چنین

62.8                                 چون در آئی از در مكتب بگو                            خیر باشد اوستاد احوال تو

62.9                                 آن خیالش اندكی افزون شود                              كز خیالی عاقلی مجنون شود

62.10                          آن سوم، آن چارم و پنجم چنین                           در پی ما، غم نمایند و حنین

62.11                          تا چو سی كودك تواتر این خبر                          متفق گویند، یابد مستقر

62.12                          هر یكی گفتش: كه شاباش ای ذكی                      باد بختت بر عنایت متكی

62.13                          متفق گشتند در عهد وثیق                                  كه نگرداند سخن را یك رفیق

62.14                          بعد از آن سوگند داد او جمله را                          تا كه غمازی نگوید ماجرا

62.15                          رای آن كودك بچربید از همه                             عقل او در پیش میرفت از رمه

 

63. در بیان آنکه عقول خلق متفاوت است در اصل فطرت و نزد معتزله متساوی است و تفاوت عقول از تحصیل علم است

63.1                                 آن تفاوت هست در عقل بشر                             كه میان شاهدان، اندر صور

63.2                                 زین قبل فرمود احمد در مقال                            در زبان پنهان بود حُسن رجال

63.3                                 اختلاف عقلها در اصل بود                               بر وفاق سنیان باید شنود

63.4                                 بر خلاف قول اهل اعتزال                                كه عقول از اصل دارند اعتدال

63.5                                 تجربه و تعلیم بیش و كم كند                              تا یكی را از یكی اعلم كند

63.6                                 باطل است این، زآنكه رای كودكی                      كه ندارد تجربه در مسلكی

63.7                                 بگذرد زاندیشۀ مردان کار                                عاجز آید کارشان در اضطرار

63.8                                 بردمید اندیشه ای زآن طفل خُرد                         پیر با صد تجربه بوئی نبرد

63.9                                 خود فزون آن به، كه آن از فطرت است               زآن فزونی كه ز جهد و فكرت است

63.10                          تو بگو دادۀ خدا بهتر بود                                  یا كه لنگی راهوارانه رود ؟

 

64. در وهم افکندن كودكان، استاد را

64.1                                 روز گشت و آمدند آن كودكان                            بر همین فكرت به مکتب شادمان

64.2                                 جمله اِستادند بیرون منتظر                                تا در آید از دَر آن یار ِ مصر

64.3                                 زانكه منبع او بُدست این رای را                         سر امام آمد همیشه پای را

64.4                                 ای مقلد، تو مجو پیشی بر آن                             كاو بود منبع ز نور آسمان

64.5                                 او در آمد، گفت استا را سلام                             خیر باشد، رنگ رویت زردفام

64.6                                 گفت استا: نیست رنجی مر مرا                          تو برو بنشین، مگو یاوه هلا

64.7                                 نفی كرد، اما غبار وهم ِ  بَد                               اندكی اندر دلش ناگاه  زد

64.8                                 اندر آمد دیگری، گفت این چنین                         اندكی آن وهم افزون شد بدین

64.9                                 همچنین تا وهم او قوّت گرفت                            ماند اندر حال خود بس در شگفت

 

65. بیمار شدن فرعون هم به وهم از تعظیم خلقان

65.1                                 سجدۀ خلق، از زن و از طفل و مرد                    زد دل فرعون را رنجور كرد

65.2                                 گفتن هر یك خداوند و ملك                                آن چنان كردش ز وهمی منهتك

65.3                                 كه بدعوی الهی شد دلیر                                   اژدها گشت و نمی شد هیچ سیر

65.4                                 عقل جزوی آفتش وهم است و ظن                      زانكه در ظلمات شد او را وطن

65.5                                 بر زمین گر نیم گز راهی بود                            آدمی بی وهم ایمن میرود

65.6                                 بر سر دیوار عالی گر روی                              گر دو گز عرضش بود، كژ میشوی

65.7                                 بلكه می افتی ز لرز دل به وهم                          ترس وهمی را نكو بنگر، بفهم

 

66. رنجور شدن استاد به وهم

66.1                                 گشت استا سخت سُست از وهم و بیم                   بر جهید و می كشانید او گلیم

66.2                                 خشمگین با زن، كه مِهر اوست سست                  من بدین حالم، نپرسید او نخست

66.3                                 خود مرا آگه نكرد از رنگ من                           قصد دارد تا رهد از ننگ من

66.4                                 او به حُسن و جلوۀ خود مست گشت                    بی خبر كز بام من افتاد طشت

66.5                                 آمد و در را به تندی واگشاد                              كودكان اندر پی آن اوستاد

66.6                                 گفت زن: خیر است، چون زود آمدی؟                 كه مبادا ذات نیكت را بَدی

66.7                                 گفت: كوری؟ رنگ و حال من ببین                     از غمم بیگانگان اندر حنین

66.8                                 تو درون خانه از بُغض و نفاق                          می نبینی حال من در احتراق

66.9                                 گفت زن: ای خواجه عیبی نیستت                       وهم و ظنّ لاش بی معنی ستت

66.10                          گفت: ای زن، تو هنوزی در لجاج؟                     می نبینی این تغیر و ارتجاج؟

66.11                          گر تو كور و كر شدی ما را چه جُرم                   ما  در این رنجیم و در اندوه و گرم

66.12                          گفت: ای خواجه، بیارم آینهَ                               تا بدانی كه ندارم من گنه

66.13                          گفت: رو، نه تو رهی، نه آینه ات                       دائما در بغض و كینیّ و عنت

66.14                          جامۀ خواب مرا رو گستران                              تا بخسبم، كه سر من شد گران

66.15                          زن توقف كرد، مردش بانگ زد                        كای عدو، زوتر، تو را این می سزد

 

67. در جامۀ خواب افتادن استاد و نالیدن او از وهم رنجوری

67.1                                 جامه خواب آورد و گسترد آن عجوز                  گفت، امكان نی و، باطن پر ز سوز

67.2                                 گر بگویم، متهم دارد مرا                                  ور نگویم جَدّ شود این ماجرا

67.3                                 فال بد رنجور گرداند همی                                آدمی را كه نبودستش غمی

67.4                                 قول پیغمبر قبوله یفرض                                  ان تمارضتم لدینا تمرضوا

67.5                                 گر بگویم، او خیالی بر زند                               فعل دارد زن كه خلوت میكند

67.6                                 مر مرا از خانه بیرون میكند                              بهر فسقی فعل و افسون میكند

67.7                                 جامه خواب افکند و استاد اوفتاد                         آه آه و ناله از وی می بزاد

67.8                                 كودكان آن جا نشستند و نهان                             درس میخواندند با صد اندهان

67.9                                 كاین همه كردیم و ما زندانییم                             بَد بنایی بود ما بَد بانئیم

 

68. دوم بار در وهم افکندن كودكان استاد را كه او را از قرآن خواندن ما درد سر افزاید

68.1                                 گفت آن کودک: كه ای قوم پسند                         درس خوانید و كنید آوا بلند

68.2                                 چون همی خواندند گفت: ای كودكان                   بانگ ما استاد را دارد زیان

68.3                                 درد سر افزاید استا را ز بانگ                           ارزد این، كاو درد یابد بهر دانگ ؟

68.4                                 گفت استا: راست میگوید روید                           درد سر افزون شدم بیرون شوید

68.5                                 سجده كردند و بگفتند: ای كریم                          دور بادا از تو رنجوری و بیم

68.6                                 پس برون جَستند سوی خانه ها                          همچو مرغان در هوای دانه ها

 

69. خلاص یافتن كودكان از مكتب بدین مكر

69.1                                 مادرانشان خشمگین گشتند و گفت                       روز ِ كتاب و شما با لهو جفت ؟

69.2                                 وقت تحصیلست اکنون و شما                            میگریزید از کتاب و اوستا ؟

69.3                                 عذر آوردند كای مادر تو بیست                         این گناه از ما و از تقصیر نیست

69.4                                 از قضای آسمان استاد ما                                  گشت رنجور و سقیم و مبتلا

69.5                                 مادران گفتند: مكر است و دروغ                        صد دروغ آرید بهر طمع دوغ

69.6                                 ما صباح آییم پیش اوستا                                   تا ببینیم اصل این مكر شما

69.7                                 كودكان گفتند: بسم الله روید                               بر دروغ و صدق ما واقف شوید

 

70. رفتن مادران كودكان به عیادت اوستاد

70.1                                 بامدادان آمدند آن مادران                                  * پرسش اُستا، ز هر گوشه روان

70.2                                 خفته استا همچو بیمار گران                              * درد سر را سر ببسته چون زنان

70.3                                 هم عرق كرده ز تکثیر لحاف                            سر ببسته رو كشیده در سجاف

70.4                                 آه آهی می کشد آهسته او                                  جملگان گشتند هم لاحول گو

70.5                                 خیر باشد اوستاد این درد سر                             جان تو ما را نبود از این خبر

70.6                                 گفت: من هم بیخبر بودم از این                          آگهم این کودکان كردند هین

70.7                                 من بدم غافل به شغل قال و قیل                          بود در باطن چنین رنجی ثقیل

70.8                                 چون به جد مشغول باشد آدمی                           او ز دید رنج خود باشد عمی

70.9                                 از زنان مصر یوسف شد سمر                           كه ز مشغولی بشد ز ایشان خبر

70.10                          پاره پاره كرده ساعدهای خویش                         روح واله، كه نه پس بیند نه پیش

70.11                          ای بسا مرد شجاع اندر حراب                           كه ببرد دست یا پایش ضراب

70.12                          او همان دست آورد در گیرودار                         بر گمان آنكه هست او برقرار

70.13                          خود ببیند دست رفته در ضرر                           خون از او بسیار رفته بی خبر

 

71. در بیان آنكه تن روح را چون لباسی است و این دست آستین دست روح است و این پای موزۀ پای روح است

71.1                                 تا بدانی كه تن آمد چون لبیس                             رو بجو لابس لباسی را ملیس

71.2                                 روح را توحید الله خوشتر است                          غیر ظاهر دست و پای دیگر است

71.3                                 دست و پا در خواب بینی و ائتلاف                     آن حقیقت دان، مدانش از گزاف

71.4                                 آن توئی كه بی بدن داری بدن                            پس مترس از جسم،  جان بیرون شدن

71.5                                 * روح دارد بی بدن بس کار و بار                     مرغ باشد در قفس بس بیقرار

71.6                                 * باش تا مرغ از قفس آید برون                         تا ببینی هفت چرخ او را زبون

 

72. حكایت آن درویش كه در كوه خلوت كرده بود و بیان حلاوت انقطاع و خلوت و داخل شدن در این منقبت كه أنا جلیس من ذكرنی و أنیس من استأنس بی

گر با همه ای چو بی منی بی همه ای                                  * ور بی همه ای چو با منی با همه ای

72.1                                 * یک حکایت گویمت گر بشنوی                       در حقیقت بر حقیقت بگروی

72.2                                 بود درویشی به كهساری مقیم                            خلوت او را بود هم خواب و ندیم

72.3                                 چون ز خالق میرسید او را شمول                       بود از انفاس مرد و زن ملول

72.4                                 همچنانكه سهل شد ما را حَضَر                           سهل شد هم قوم دیگر را سفر

72.5                                 آنچنانكه عاشقی بر سروری                              عاشق است آن خواجه بر آهنگری

72.6                                 هر كسی را بهر كاری ساختند                           میل آن را در دلش انداختند

72.7                                 دست و پا بی میل جنبان كی شود؟                      خار و خس بی آب و بادی كی رود؟

72.8                                 گر ببینی میل خود سوی سما                             پرّ دولت بر گشا همچون هُما

72.9                                 ور ببینی میل خود سوی زمین                           نوحه میكن هیچ منشین از حنین

72.10                          عاقلان خود نوحه ها پیشین كنند                         جاهلان آخر به سر برمیزنند

72.11                          زابتدای كار آخر را ببین                                  تا نباشی تو پشیمان یوم دین

 

73. دیدن زرگر عاقبت كار را و سخن بر وفق عاقبت گفتن با مستعیر ترازو

73.1                                 آن یكی آمد به پیش زرگری                               كه ترازو ده كه بر سنجم زری

73.2                                 گفت: رو خواجه مرا غربال نیست                      گفت: میزان ده بدین تسخر مایست

73.3                                 گفت: جاروبی ندارم بر دكان                             گفت: بس بس این مضاحك را بمان

73.4                                 من ترازویی كه می خواهم بده                           خویشتن را  كر مكن، هر سو مجه

73.5                                 گفت: بشنیدم سخن، كر نیستم                             تا نپنداری كه بی معنیستم

73.6                                 * این شنیدم، لیك پیری مرتعش                          دست لرزان، جسم تو نامنتعش

73.7                                 فهم کردم، لیک پیری ناتوان                              دستت از ضعف است لرزان هر زمان

73.8                                 وآن زر تو هم قراضۀ خرد و مرد                      دست لرزد، پس بریزد زرّ ِ خُرد

73.9                                 پس بگوئی: خواجه جاروبی بیار                        تا بجویم زرّ خود را در غبار

73.10                          چون بروبی، خاك را جمع آوری                        گوئیم: غربال خواهم ای جری

73.11                          * تا بریزم خاک و زر جویم از آن                      کی بود غربال ما را در دکان ؟

73.12                          من ز اول دیدم آخر را تمام                               جای دیگر رو از اینجا، و السلام

73.13                          * هر که اول بین بود اعمی بود                         هر که آخر بین، چه با معنی بود

73.14                          * هر که اول بنگرد پایان کار                            اندر آخر او نگردد شرمسار

73.15                          * حکم چون بر عاقبت اندیشی است                    پادشاهی بندۀ درویشی است

73.16                          * عاقبت بینان بوند اهل رشاد                            درنگر والله اعلم بالسداد

 

74. بقیۀ قصۀ آن زاهد كوهی كه نذر كرده بود كه میوۀ كوهی از درخت باز نگیرم و درخت نیفشانم و كسی را نگویم به صریح و كنایت كه بیفشان مگر آن خورم كه باد افكنده باشد از درخت

74.1                                 * این سخن پایان ندارد راز گوی                       قصۀ آنمرد زاهد باز گوی

74.2                                 کن تمام اکنون حدیث شیخ فرد                           کاندران کهسار بودش خواب و خورد

74.3                                 اندر آن كُه بود اشجار و ثمار                             سیب و امرود و انار بیشمار

74.4                                 قوت آن درویش بود آن میوه ها                         غیر آن چیزی نخودری دائما

74.5                                 * گفت آن درویش: یا رب با تو من                     عهد كردم زین نچینم در زمن

74.6                                 * خود نچینم میوه ای در کلّ حین                       نیز غیری را نگویم که بچین

74.7                                 جز از آن میوه، كه باد اندازدش                         من نچینم از درخت منتعش

74.8                                 مدتی بر نذر خود بودش وفا                              تا در آمد امتحانات قضا

74.9                                 زین سبب فرمود استثنا كنید                               گر خدا خواهد، به پیمان بر زنید

74.10                          زآنکه حکم کار در دست من است                      اختیار جملگان پست من است

74.11                          هر زمان دل را دگر میلی دهم                           هر نفس بر دل دگر داغی نهم

74.12                          ُكلّ اصباح ٍ لنا شأن جدید                                  كلّ شی ء عن مرادی لا یحید

74.13                          در حدیث آمد كه دل همچون پریست                    در بیابانی اسیر صرصریست

74.14                          باد، پَر را هر طرف راند گزاف                         گه چپ و گه راست با صد اختلاف

74.15                          در حدیث دیگر، آن دل دان چنان                        كآب جوشان ز آتش اندر قازغان

74.16                          هر زمان دل را دگر رائی بود                           آن نه از وی، لیك از جائی بود

74.17                          پس چرا ایمن شوی بر رای دل                          عهد بندی تا شوی آخر خجل

74.18                          این هم از تاثیر حكم است و قدر                         چاه می بینی و، نتوانی حذر

74.19                          نیست خود از مرغ پران، این عجب                    كاو نبیند دام و افتد در عطب

74.20                          این عجب كه دام بیند با وتد                               گر بخواهد، ور نخواهد، می فتد

 

75. تشبیه بند دام قضا به صورت پنهان، به اثر پیدا

75.1                                 چشم باز و گوش باز و دام پیش                         سوی دامی می پرد با پرّ خویش

75.2                                 بینی اندر دلق مهتر زاده ای                              سر برهنه در بلا افتاده ای

75.3                                 در هوای نابكاری سوخته                                 اقمشه و املاك خود بفروخته

75.4                                 * خوار گشته در میان قوم خویش                       مرهمش نایاب و دل ریش از مریش

75.5                                 خان و مان رفته شده بد نام و خوار                     كام دشمن میرود، ادباروار

75.6                                 زاهدی بیند بگوید: ای كیا                                 همتی میدار از بهر خدا

75.7                                 كاندر این ادبار زشت افتاده ام                            مال و ملک و نعمت از كف داده ام

75.8                                 همتی تا بو كه من زین وارهم                            زین گِل تیره بود كه بر جهم

75.9                                 این دعا میخواهد او از عام و خاص                    كالخلاص و الخلاص و الخلاص

75.10                          دست باز و پای باز و بند نی                             نی موكل بر سرش نی آهنی

75.11                          از كدامین بند میجویی خلاص؟                          و از كدامین حبس میجویی مناص؟

75.12                          بند تقدیر و قضای مختفی                                 هان نبیند آن، بجز جان صفی

75.13                          گر چه پیدا نیست آن در مكمن است                     بدتر از زندان و بند آهن است

75.14                          زانكه آهنگر مر آن را بشكند                             حفره گر هم خشت زندان بر كند

75.15                          ای عجب این بندِ پنهان گران                             عاجز از تكسیر آن آهنگران

75.16                          دیدن آن بند احمد را رسد                                  بر گلوی بسته حَبْلٌ مِنْ مسد

75.17                          دید بر پشت عیال بو لهب                                 تنگ هیزم گفت حمالة حطب

75.18                          حبل و هیزم را جز او چشمی ندید                       كه پدید آید بر او هر ناپدید

75.19                          باقیانش جمله تاویلی كنند                                  كاین ز بیهوشیست و ایشان هوشمند

75.20                          لیك از تاثیر آن پشتش دو تو                              گشته و نالان شده او پیش تو

75.21                          كه دعائی، همتی، تا وارهم                               تا از این بند نهان بیرون جهم

75.22                          آنكه بیند این علامتها پدید                                  چون نداند او شقی را از سعید ؟

75.23                          داند و پوشد به امر ذوالجلال                             كه نباشد كشف راز حق حلال

 

76. مضطر شدن فقیر نذر كرده به كندن امرود از درخت و گوشمال حق رسیدن بی مهلت

76.1                                 این سخن پایان ندارد آن فقیر                             از مجاعت شد زبون و تن اسیر

76.2                                 پنج روز آن باد امرودی نریخت                         ز آتش جوعش صبوری میگریخت

76.3                                 بر سر شاخی مرودی چند دید                            باز صبری كرد و خود را واكشید

76.4                                 باد آمد، شاخ را سر زیر كرد                             طبع را بر خوردن آن چیر كرد

76.5                                 جوع و ضعف و قوّت جذب قضا                       كرد زاهد را ز نذرش بیوفا

76.6                                 چون كه از امرود ُبن میوه سكست                      گشت اندر نذر و عهد خویش سست

76.7                                 هم در آن دم گوشمال حق رسید                          چشم او بگشاد و گوش او كشید

76.8                                 * مخلصان باشند دائم در خطر                          امتحانها هست در راه ای پسر

76.9                                 * یا مکن نذری که نتوانی وفا                           بر خطر منشین و بیرون جه هلا

76.10                          * نذر را باید وفا در راه حق                             لیک حق تا خود که را بدهد سبق

76.11                          * عهدها بستیم بس در کارها                             نذرها کردیم در سر بارها

76.12                          * قوّت آن کو که پایان آوریم                             عاجزیم و ناتوان و مضطریم

76.13                          * گرنه فصلت دستگیر ما شود                          وای بر ما زآنکه رسوائی بود

76.14                          * نذر ما را با وفا پیوسته دار                            عهد ما را از کرم دار استوار

76.15                          * بازگشتم سوی قصه کان فقیر                          عهد چون بشکست در  دم شد اسیر

76.16                          * غیرت حق گوشمالش داد زود                         زآنکه فرمودست اوفوا بالعقود

76.17                          * جمعی از دزدان بُدند آنجا مگر                        در میان آورده بیم و سیم و زر

76.18                          اتفاقا دزد چندی تاختند                                     واندرآن کهسار منزل ساختند

 

77. متهم كردن آن شیخ با دزدان و بریدن دستش را

77.1                                 * بیست از دزدان بُدند آنجا و بیش                      بخش میكردند مسروقات خویش

77.2                                 شحنه را غماز آگه كرده بود                              مردم شحنه در افتادند زود

77.3                                 شحنه حالی عزم آن کهسار کرد                          جمله را بگرفت و بست آن شیر مرد

77.4                                 پس بفرمود از غضب جلاد را                           دست و پای هر یک از تن کن جدا

77.5                                 هم بدانجا پای چپ و دست راست                       جمله ببریدند و غوغایی بخاست

77.6                                 دست زاهد هم بریده شد غلط                             پاش را میخواست هم كردن سقط

77.7                                 در زمان آمد سواری بس گزین                          بانگ بر زد بر عوان كای سگ ببین

77.8                                 این فلان شیخ است و ابدال خدا                          دست او را تو چرا كردی جدا ؟

77.9                                 آن عوان بدرید جامه، تیز رفت                          پیش شحنه داد آگاهیش تفت

77.10                          شحنه آمد پا برهنه عذر خواه                             كه ندانستم خدا بر من گواه

77.11                          هین بحل كن مر مرا زین كار زشت                    ای كریم و سرور اهل بهشت

77.12                          گفت: میدانم سبب این نیش را                            می شناسم من گناه خویش را

77.13                          من شكستم حُرمت ایمان او                                پس یمینم برد دادستان او

77.14                          من شكستم عهد و دانستم بَد است                         تا رسید آن شومی جرأت به دست

77.15                          دست ما و پای ما و مغز و پوست                       باد ای والی فدای حكم دوست

77.16                          قسم من بود این، تو را كردم حلال                      تو ندانستی تو را نبود وبال

77.17                          آنكه او دانست، او فرمان رواست                       با خدا سامان پیچیدن كه راست ؟

77.18                          * ای بسا مرغا ز معده و ز مغص                      بر كنار بام محبوس قفص

77.19                          ای بسا مرغی پریده دانه جو                              كه بریده حلق او هم حلق او

77.20                          ای بسا ماهی در آب دور دست                          گشته از حرص گلو مأخوذ شست

77.21                          ای بسا مستور در پرده بُده                                شومی فرج و گلو رسوا شده

77.22                          ای بسا قاضی حبر نیك خو                               از گلوی رشوتی او زرد رو

77.23                          * ای بسا حاجی بحج رفته به عشق                     وقت بازآمد شده او یار فسق

77.24                          بلكه در هاروت و ماروت این شراب                  از عروج چرخشان شد سدّ باب

77.25                          بایزید از بهر این كرد احتراز                            دید در خود كاهلی اندر نماز

77.26                          از سبب اندیشه كرد آن ذو لباب                          دید علت خوردن بسیار آب

77.27                          گفت: تا سالی نخواهم خورد آب                         آنچنان كرد و خدایش داد تاب

77.28                          این كمینه جهد او بُد بهر دین                              گشت او سلطان و قطب العارفین

77.29                          چون بریده شد جزای حلق، دست                        مرد زاهد را در شكوی ببست

77.30                          اینچنین باشد چو یک در بسته شد                        صد در دیگر بر او اشکسته شد

 

78. كرامات شیخ اقطع و زنبیل بافتن او به دو دست

78.1                                 شیخ اقطع گشت نامش پیش خلق                         كرد معروفش بدین آفات حلق

78.2                                 * گر تو نام اولش خواهی روان                         هین برو بوالخیر تیناتیش خوان

78.3                                 در عریش او را یكی زائر بیافت                        كاو به هر دو دست خود زنبیل بافت

78.4                                 گفت او را: ای عدوّ جان خویش                         در عریشم آمدی سر كرده پیش

78.5                                 این چرا كردی شتاب اندر سباق ؟                       گفت: از افراط مهر و اشتیاق

78.6                                 پس تبسم كرد و گفت: اكنون بیا                          لیك مخفی دار این را ای كیا

78.7                                 تا نمیرم من، مگو این با كسی                            نه قرینی، نه حبیبی، نه خسی

78.8                                 بعد از آن قوم دگر از روزنش                           مطلع گشتند بر بافیدنش

78.9                                 گفت: حكمت را تو دانی كردگار                         من كنم پنهان، تو كردی آشكار

78.10                          آمد الهامش كه یك چندی بُدند                             كه در این غم بر تو منكر میشدند

78.11                          كه مگر سالوس بود او در طریق ؟                     كه خدا رسواش كرد اندر فریق ؟

78.12                          من نخواهم كان رمه كافر شوند                          وز ضلالت در گمان بَد روند

78.13                          این كرامت را بكردیم آشكار                              كه دهیمت دست اندر وقت كار

78.14                          تا كه آن بیچارگان بد گمان                                رد نگردند از جناب آسمان

78.15                          من تو را بی این كرامتها ز پیش                         خود تسلی دادمی از ذات خویش

78.16                          این كرامت بهر ایشان دادمت                             وین چراغ از بهر آن بنهادمت

78.17                          تو از آن بگذشته ای، كز مرگ تن                      ترسی از تفریق اجزای بدن

78.18                          وهم تفریق سر و پا از تو رفت                          دفع وهم اسپر رسیدت نیك زفت

 

79. سبب جرأت ساحران فرعون بر قطع دست و پا

79.1                                 ساحران را نی كه فرعون لعین ؟                        كرد تهدید سیاست بر زمین ؟

79.2                                 كه ببرم دست و پاتان از خلاف                          پس در آویزم ندارمتان معاف

79.3                                 او چنان پنداشت كایشان در همان                        وهم و تخویفند و وسواس و گمان

79.4                                 كه بودشان لرزه و تخویف و ترس                      از توهمها و تهدیدات نفس

79.5                                 او نمی دانست كایشان رَسته اند                          بر دریچۀ نور دل بنشسته اند

79.6                                 سایۀ خود را ز خود دانسته اند                           چابك و چست و کش و برجسته اند

79.7                                 هاون گردون اگر صد بارشان                           خُرد كوبد اندر این گلزارشان

79.8                                 اصل آن تركیب را چون دیده اند                        از فروع ِ وهم  كم ترسیده اند

79.9                                 این جهان خواب است، اندر ظنّ مایست               گر رود در خواب دستی، باك نیست

79.10                          گر به خواب اندر سرت ببرید گاز                      هم سرت بر جاست، هم عمرت دراز

79.11                          گر ببینی خواب در خود را دو نیم                       تن درستی چون بخیزی نی سقیم

79.12                          حاصل اندر خواب نقصان بدن                          نیست باكی از دو صد پاره شدن

79.13                          این جهان را كه به صورت قائم است                  گفت پیغمبر كه حلم نائم است

79.14                          از ره تقلید تو كردی قبول                                 سالكان این دیده پیدا بی رسول

79.15                          روز در خوابی مگو كاین خواب نیست                سایه فرع است، اصل جز مهتاب نیست

79.16                          خواب و بیداریت آن دان ای عضد                      كه ببیند خفته كاو در خواب شد

79.17                          او گمان برده كه این دم خفته ام                          بی خبر زآن كاوست در خواب دوم

79.18                          كوزه گر، گر كوزه ای را بشكند                         چون بخواهد باز خود قائم كند

79.19                          كور را هر گام باشد ترس چاه                           با هزاران ترس میآید به راه

79.20                          مرد بینا دید عرض راه را                                پس بداند او مغاك و چاه را

79.21                          پا و زانویش نلرزد هر دمی                              رو ترش كی دارد او از هر غمی

79.22                          خیز فرعونا كه ما آن نیستیم                              كه به هر بانگی ز غولی بیستیم

79.23                          خرقۀ ما را بدر دوزنده هست                            ور نه خود ما را برهنه تن به است

79.24                          بی لباس این خوب را اندر كنار                         خوش بگیریم ای عدوّ نابكار

79.25                          خوشتر از تجرید از تن و ز مزیج                       نیست، ای فرعون ِ بی الهام ِ گیج

 

80. شكایت استر پیش شتر كه من بسیار در رو می افتم و تو نمی افتی الا به نادر و جواب گفتن آن

80.1                                 گفت استر با شتر: كای خوش رفیق                     در فراز و شیب و در راه دقیق

80.2                                 تو نیائی در سر و خوش میروی                         من همی آیم به سر در، چون غوی

80.3                                 من همی افتم به رو در هر دمی                          خواه در خشكی و خواه اندر نمی

80.4                                 این سبب را باز گو با من، كه چیست ؟                 تا بدانم من كه چون باید بزیست

80.5                                 گفت: از چشم تو، چشم من یقین                          بیگمان روشن تر است و تیز بین

80.6                                 بعد از آن هم از بلندی ناظرم                             زین سبب در رو نیفتم حاضرم

80.7                                 چون برآیم بر سر كوه بلند                                آخر عقبه ببینم هوشمند

80.8                                 پس همه پستی و بالائی راه                               دیده ام را  وا نماید هم اله

80.9                                 هر قدم من از سر بینش نهم                               از عثار و اوفتادن وارهم

80.10                          تو نبینی پیش خود یك دو سه گام                        دانه بینی و نبینی رنج دام

80.11                          یستوی الأعمی لدیكم و البصیر                          فی المقام و النزول و المسیر

80.12                          چون جنین را در رحم حق جان دهد                    جذب اجزا در مزاج او نهد

80.13                          از خورش او جذب اجزا میكند                           تار و پود جسم خود را میتند

80.14                          تا چهل سالش به جذب جزوها                            کرده باشد حق حریصش در نما

80.15                          جذب اجزا روح را تعلیم كرد                             چون نداند جذب اجزا شاه فرد ؟

80.16                          جامع این ذرّه ها خورشید بود                            بی غذا اجزات را داند ربود

80.17                          آن زمانی كه در آئی تو ز خواب                        هوش و حس رفته را خواند شتاب

80.18                          تا بدانی كان از او غایب نشد                             باز آید چون بفرماید كه عُد

 

81. اجتماع اجزای خر عزیر بعد از پوسیدن باذن الله و در هم مُركب شدن پیش چشم عزیر علیه السلام

81.1                                 هین عزیرا، در نگر اندر خرت                          كه بپوسیده ست و ریزیده برت

81.2                                 پیش تو گرد آوریم اجزاش را                            آن سر و دمّ و دو گوش و پاش را

81.3                                 دست نی و جزو بر هم می نهد                           پاره ها را اجتماعی میدهد

81.4                                 درنگر در صنعت پاره زنی                              كاو همی دوزد كهن بی سوزنی

81.5                                 ریسمان و سوزنی نی وقت خرز                        آن چنان دوزد كه پیدا نیست درز

81.6                                 چشم بگشا حشر را پیدا ببین                              تا نماند شبهه ات در یوم دین

81.7                                 تا ببینی جامعیّم را تمام                                     تا نلرزی وقت مردن ز اهتمام

81.8                                 همچنان كه وقت خفتن ایمنی                              از فوات جمله حسهای تنی

81.9                                 بر حواس خود نلرزی وقت خواب                      گر چه میگردد پریشان و خراب

 

82. جزع ناكردن شیخی بر مرگ فرزندان خویش

82.1                                 بود شیخی ره نمائی پیش از این                         آسمانی شمع، بر روی زمین

82.2                                 چون پیمبر در میان امتان                                 در گشای روضۀ دار الجنان

82.3                                 گفت پیغمبر كه: شیخ رفته پیش                          چون نبی باشد میان قوم خویش

82.4                                 یك صباحی گفتش اهل بیت او                            سخت دل چونی؟ بگو ای نیك خو

82.5                                 ما ز هجر و مرگ فرزندان تو                           نوحه میداریم با پشت دو تو

82.6                                 تو نمی گریی؟ نمی زاری چرا ؟                         یا كه رحمت نیست اندر دل تو را

82.7                                 چون تو را رحمی نباشد در درون                      پس چه امیدستمان از تو كنون

82.8                                 ما به امید توایم ای پیشوا                                  كه نبگذاری تو ما را در فنا

82.9                                 چون بیارایند روز حشر تخت                            خود شفیع ما توئی آن روز سخت

82.10                          در چنان روز و شب بی زینهار                         ما به اكرام توایم امیدوار

82.11                          دست ما و دامن توست آن زمان                         كه نماند هیچ مجرم را امان

82.12                          گفت پیغمبر كه روز رستخیز                             كی گذارم مجرمان را اشك ریز ؟

82.13                          * من شفیع عاصیان باشم به جان                        تا رهانمشان ز اشكنجۀ گران

82.14                          عاصیان، واهل كبائر را به جهد                         وا رهانم از عتاب نقض عهد

82.15                          صالحان امتم خود فارغند                                 از شفاعتهای من روز گزند

82.16                          بلكه ایشان را شفاعتها بود                                 گفتشان چون حكم نافذ میرود

82.17                          هیچ وازر، وزر غیری برنداشت                        من نیم وازر، خدایم بر فراشت

82.18                          آنكه بی وزر است، شیخ است ای جوان               در قبول حق چو اندر كف كمان

82.19                          شیخ كه بود؟ پیر، یعنی مو سپید                         معنی این مو بدان ای نا امید

82.20                          هست آن موی سیه هستی او                              تا ز هستیش نماند تار مو

82.21                          چونكه هستیش نماند، پیر اوست                         گر سیه مو باشد او یا خود دو موست

82.22                          هست آن موی سیه وصف بشر                          نیست آن مو موی ریش و موی سر

82.23                          عیسی اندر مهد بر دارد نفیر                             كه جوان ناگشته، ما شیخیم و پیر

82.24                          گر رهید از بعض اوصاف بشر                         شیخ نبود، كهل باشد ای پسر

82.25                          چون یكی موی سیه كان وصف ماست                 نیست بر وی شیخ و مقبول خداست

82.26                          چون بود مویش سپید، ار با خود است                 او نه پیر است و، نه خاص ایزد است

82.27                          ور سر موئی ز وصفش باقی است                     او نه از عرش خدا، آفاقی است

82.28                          * ما همه امیدواران توایم                                 زیزه چین خوان و احسان توایم

82.29                          * لیک با این جمله چون بی شفقتی                     بهر فرزندان چرا بی رأفتی ؟

82.30                          * یا مگر خود دل نمی سوزد تو را                     باز گو ای شیخ، ما را ماجرا

 

83. عذر گفتن شیخ بهر ناگریستن بر مرگ فرزندان خود

83.1                                 شیخ گفت او را: مپندار ای رفیق                        كه ندارم رحم و مهر و دل شفیق

83.2                                 بر همۀ كفار ما را رحمت است                          گر چه جان جمله "كافر نعمت" است

83.3                                 بر سگانم رحمت و بخشایش است                       كه چرا از سنگهاشان مالش است ؟

83.4                                 آن سگی كه میگزد، گویم دعا                            كه از این خو وارهانش، ای خدا

83.5                                 این سگان را هم در آن اندیشه دار                       كه نباشند از خلایق سنگسار

83.6                                 زآن بیاورد انبیا را بر زمین                              تا كندشان رَحْمَةً للعالمین

83.7                                 خلق را خواند سوی درگاه خاص                        حق را خواند كه وافر كن خلاص

83.8                                 جهد بنماید از این سو بهر پند                             چون نشد گوید خدایا در مبند

83.9                                 رحمت جزوی بود مر عام را                            رحمت كلی بود همّام را

83.10                          رحمت جزوش قرین گشته به كل                        رحمت دریاست هادیّ سبل

83.11                          رحمت جزوی، به كل پیوسته شو                       رحمت كل را تو هادی بین و رو

83.12                          تا كه جزو است او نداند راه بحر                        هر غدیری را كند ز اشباه بحر

83.13                          چون نداند راهِ یَم، ره كی برد ؟                          سوی دریا خلق را چون آورد ؟

83.14                          متصل گردد به بحر، آنگاه او                            ره برد تا بحر همچون سیل و جو

83.15                          ور كند دعوت، به تقلیدی بود                            نه از عیان و وحی و تأییدی بود

83.16                          گفت: پس چون رحم داری بر همه                      همچو چوپانی به گرد این رمه

83.17                          چون نداری نوحه بر فرزند خویش ؟                   چون كه فصاد اجلشان زد به نیش

83.18                          چون گواه رحم، اشك دیده هاست                        دیدۀ تو بی نم و گریه چراست ؟

83.19                          * شیخ دانا زین عتابش گرم شد                          در سخن یکباره بی آزرم شد

83.20                          رو به زن كرد و بگفتش: ای عجوز                    خود نباشد فصل دی، همچون تموز

83.21                          جمله گر مُردند ایشان گر حی اند                        غایب و پنهان ز چشم دل كی اند ؟

83.22                          من چو بینمشان معین پیش خویش                       از چه رو، رو را كنم همچون تو ریش ؟

83.23                          گر چه بیرونند از دور زمان                             با من اند و گِرد من بازی كنان

83.24                          گریه از هجران بود، یا از فراق                         با عزیزانم وصالست و عناق

83.25                          خلق اندر خواب می بینندشان                             من به بیداری همی بینم عیان

83.26                          زین جهان خود را دمی پنهان كنم                       برگ حس را از درخت افشان كنم

83.27                          حس اسیر عقل باشد ای فلان                             عقل اسیر روح باشد هم بدان

83.28                          دستِ بستۀ عقل را جان باز كرد                         كارهای بسته را هم ساز كرد

83.29                          حسها و اندیشه بر آب صفا                                همچو خس بگرفته روی آب را

83.30                          دستِ عقل آن خس به یك سو میبرد                     آب پیدا میشود پیش خرد

83.31                          خس بس انبُه بود بر جو چون حُباب                    خس چو یك سو رفت، پیدا گشت آب

83.32                          چون كه دست عقل نگشاید خدا                          خس فزاید از هوا بر آب ما

83.33                          آب را هر دم كند پوشیده او                               آن هوا خندان و گریان عقل تو

83.34                          چونكه تقوی بست دو دست هوا                         حق گشاید هر دو دست عقل را

83.35                          پس حواس چیره محكومت شود                          چون خرد سالار و مخدومت شود

83.36                          حس را بی خواب، خواب اندر كند                      تا كه غیبتها ز جان سر بر زند

83.37                          هم به بیداری ببیند خوابها                                 هم ز گردون بر گشاید بابها

 

84. قصۀ خواندن شیخ ضریر مصحف را در رو و بینا شدن وقت قرائت

84.1                                 دید در ایام یک شیخ فقیر                                  مصحفی در خانۀ پیری ضریر

84.2                                 پیش او مهمان شد او وقت تموز                         هر دو زاهد جمع گشته چند روز

84.3                                 گفت: اینجا ای عجب مصحف چراست ؟              چون كه نابیناست این درویش راست

84.4                                 اندر این اندیشه تشویشش فزود                           كه جز او را نیست اینجا باش و بود

84.5                                 اوست تنها مصحفی آویخته                               من نیم گستاخ یا آمیخته

84.6                                 تا بپرسم نی خمش صبری كنم                           تا به صبری بر مرادی بر زنم

84.7                                 صبر كرد و بود چندی در حرج                         كشف شد كالصبر مفتاح الفرج

84.8                                 * صبر گنجست ای برادر صبر کن                    تا شفا یابی تو زین رنج کهن

84.9                                 * صبر سوی کشف هر سِرّ رهبر است                صبر تلخ آمد بَر ِ  او شکر است

 

85. صبر كردن لقمان چون دید كه داود علیه السلام حلقه ها می ساخت از سؤال كردن با این نیت كه صبر از سؤال موجب فرج باشد

85.1                                 رفت لقمان سوی داود صفا                               دید كاو میكرد ز آهن حلقه ها

85.2                                 جمله را با همدگر در میفکند                              ز آهن و پولاد، آن شاه بلند

85.3                                 صنعت زرّاد او كم دیده بود                              در عجب میماند و وسواسش فزود

85.4                                 كاین چه شاید بود؟ واپرسم از او                        كه چه میسازی ز حلقۀ تو به تو؟

85.5                                 باز با خود گفت: صبر اولیتر است                     صبر تا مقصود زوتر رهبر است

85.6                                 چون نپرسی، زودتر كشفت شود                        مرغ صبر از جمله پران تر بود

85.7                                 ور بپرسی دیرتر حاصل شود                            سهل از بی صبریت مشكل شود

85.8                                 چونكه لقمان تن بزد اندر زمان                          شد تمام از صنعت داود آن

85.9                                 پس زره سازید و در پوشید او                           پیش لقمان كریم صبر خو

85.10                          گفت: این نیكو لباس است ای فتی                       در مصاف و جنگ دفع زخم را

85.11                          گفت لقمان: صبر هم نیكو دمیست                       كه پناه و دافع هر جا غمیست

85.12                          صبر را با حق قرین كرد ای فلان                      آخر "و العصر" را آگه بخوان

85.13                          صد هزاران كیمیا حق آفرید                              كیمیایی همچو صبر آدم ندید

 

86. بقیۀ حكایت نابینا و مصحف خواندن او

86.1                                 مرد مهمان صبر كرد و ناگهان                          كشف گشتش حال مشكل در زمان

86.2                                 نیم شب آواز قرآن را شنید                                جست از خواب آن عجایب را بدید

86.3                                 كه ز مصحف كور میخواند درست                     گشت بی صبر و از او آن حال جُست

86.4                                 گفت: چون در چشمهایت نیست نور                    چون همی بینی همی خوانی سطور؟

86.5                                 آنچه میخوانی بر آن افتاده ای                            دست را بر حرف آن بنهاده ای

86.6                                 اصبعت در سیر پیدا می كند                              كه نظر بر حرف داری مستند

86.7                                 گفت: ای گشته ز جهل تن جُدا                            این، عجب میداری از صنع خدا ؟

86.8                                 من ز حق در خواستم: كای مستعان                     بر قرائت من حریصم همچو جان

86.9                                 نیستم حافظ، مرا نوری بده                                در دو دیده، وقت خواندن بی گره

86.10                          باز ده دو دیده ام را آن زمان                             كه بگیرم مصحف و خوانم عیان

86.11                          آمد از حضرت ندا: كای مرد كار                       ای به هر رنجی به ما اومیدوار

86.12                          حسن ظن است و امیدی خوش تو را                   كه تو را گوید به هر دم برترآ

86.13                          هر زمان كه قصد خواندن باشدت                       یا ز مصحفها قرائت بایدت

86.14                          من در آن دم وادهم چشم تو را                           تا فرو خوانی معظم جوهرا

86.15                          همچنان كرد و هر آن گاهی كه من                      واگشایم مصحف اندر خواندن

86.16                          آن خبیری كه نشد غافل ز كار                           آن گرامی پادشاه و كردگار

86.17                          باز بخشد بینشم آن شاه فرد                                در زمان همچون چراغ شب نورد

86.18                          زین سبب نبود ولی را اعتراض                         هر چه بستاند، فرستد اعتیاض

86.19                          گر بسوزد باغت، انگورت دهد                          در میان ماتمت سورت دهد

86.20                          آن شل بی دست را دستی دهد                            كان غمها را دل مستی دهد

86.21                          لا نسلم و اعتراض از ما برفت                          چون عوض می آید از مفقود زفت

86.22                          چونكه بی آتش مرا گرمی رسد                          راضیم گر آتش ما را كشد

86.23                          * چونکه بی چشمت ببخشد دیدنی                       اینچنین کوریست چشم روشنی

86.24                          بی چراغی چون دهد او روشنی                         گر چراغت شد چه افغان می كنی ؟

 

87. صفت بعضی از اولیا كه راضیند به احكام قضای الهی و لابه نكنند كه این حكم را بگردان

87.1                                 بشنو اكنون قصۀ آن رهروان                            كه ندارند اعتراضی در جهان

87.2                                 ز اولیا اهل دعا خود دیگرند                             كه گهی دوزند و گاهی می درند

87.3                                 قوم دیگر می شناسم ز اولیا                               كه دهانشان بسته باشد از دعا

87.4                                 از رضا كه هست رام آن كرام                           جستن دفع قضاشان شد حرام

87.5                                 در قضا ذوقی همی بینند خاص                          كفرشان آید طلب كردن خلاص

87.6                                 حسن ظنی بر دل ایشان گشود                            كه نپوشند از غمی جامۀ كبود

87.7                                 * هر چه آید پیش ایشان خوش بود                      آب حیوان گردد از آتش بود

87.8                                 * زهر در حلقومشان شکر بود                          سنگ اندر راهشان گوهر بود

87.9                                 * جملگی یکسان بودشان نیک و بد                    از چه باشد این؟ ز حُسن ظنّ خَود

87.10                          * کفر باشد نزدشان کردن دعا                           کای اله از ما بگردان این قضا

 

88. سؤال كردن بهلول آن درویش را

88.1                                 گفت بهلول آن یكی درویش را                           چونی ای درویش؟ واقف كن مرا

88.2                                 گفت: چون باشد كسی كه جاودان                        بر مراد او رود كار جهان ؟

88.3                                 سیل و جوها بر مراد او روند                            اختران زآنسو كه او خواهد شوند

88.4                                 زندگی و مرگ، سرهنگان او                            بر مراد او روانه كو به كو

88.5                                 هر كجا خواهد فرستد تعزیت                             هر كجا خواهد ببخشد تهنیت

88.6                                 سالكان راه هم بر كام او                                   ماندگان از راه هم در دام او

88.7                                 هیچ دندانی نجنبد در جهان                                بی رضا و امر آن فرمان روان

88.8                                 * بی رضای او نیفتد هیچ برگ                         بی قضای او نیاید هیچ مرگ

88.9                                 * بی مراد او نجنبد هیچ رگ                             در جهان زاوج ثریا تا سمک

88.10                          گفت: ای شه راست گفتی همچنین                       در فر و سیمای تو پیداست این

88.11                          این و صد چندینی ای صادق، ولیك                     شرح كن این را، بیان كن نیك نیك

88.12                          آنچنان كه فاضل و مرد فضول                          از دل و از جان کند او را قبول

88.13                          آنچنانش شرح كن اندر كلام                               كه از آن هم بهره یابد عقل عام

88.14                          ناطق كامل، چو خوان باشی بود                         بر سر خوانش ز هر آشی بود

88.15                          تا نماند هیچ مهمان بی نوا                                 هر كسی یابد غذای خود جدا

88.16                          همچو قرآن كه به معنی هفت توست                    خاص را و عام را مطعم در اوست

88.17                          گفت: این باری یقین شد پیش عام                       كه جهان در امر یزدان است رام

88.18                          هیچ برگی در نیفتد از درخت                            بی قضا و حكم آن سلطان بخت

88.19                          از دهان لقمه نشد سوی گلو                               تا نگوید لقمه را حق "كادخلوا"

88.20                          میل و رغبت، كان زمام آدمیست                        جنبش آن رام امر آن غنیست

88.21                          در زمینها، وآسمانها ذره ای                              پَر نجنباند، نگردد پره ای

88.22                          جز به فرمان قدیم نافذش                                  شرح نتوان كرد و، جلدی نیست خوش

88.23                          كه شمرد برگ درختان را تمام ؟                        بی نهایت كی شود در نطق رام ؟

88.24                          این قدر بشنو كه چون كلی كار                           می نگردد جز به امر كردگار

88.25                          چون قضای حق رضای بنده شد                        حكم او را بنده ای خواهنده شد

88.26                          بی تكلف، نی پی مزد و ثواب                            بلكه طبع او چنین شد مستطاب

88.27                          زندگی خود نخواهد بهر خود                             بلکه خواهد از پی حکم احد

88.28                          هر كجا امر قدم را مسلكیست                             زندگی و مردگی پیشش یكیست

88.29                          بهر یزدان میزید، نی بهر گنج                            بهر یزدان میمرد، نز خوف و رنج

88.30                          هست ایمانش برای خواه او                               نه برای جنت و اشجار و جو

88.31                          ترك كفرش هم برای حق بود                             نی ز بیم آنكه در آتش رود

88.32                          این چنین آمد ز اصل آن خوی او                        نه ریاضت، نی به جست و جوی او

88.33                          آنگهان خندد كه او بیند رضا                             همچو حلوای شكر او را قضا

88.34                          بنده ای كش خوی و خلقت این بود                      نی جهان بر امر و فرمانش رود ؟

88.35                          پس چرا لابه كند او یا دعا ؟                              كه بگردان ای خداوند این قضا

88.36                          مرگ او و مرگ فرزندان او                             بهر حق پیشش چو حلوا در گلو

88.37                          نزع فرزندان بر آن با وفا                                 چون قطایف پیش شیخ بی نوا

88.38                          پس چرا گوید دعا ؟ الا مگر                              در دعا بیند رضای دادگر

88.39                          آن شفاعت وآن دعا نه از رحم خود                     میكند آن بندۀ صاحب رشد

88.40                          رحم خود را او همان دم سوختست                      كه چراغ عشق حق افروختست

88.41                          دوزخ اوصاف او عشق است و او                      سوخت مر اوصاف خود را مو به مو

88.42                          هر طروقی این فروقی كی شناخت ؟                   جز دقوقی کو در این دولت بتاخت

 

89. قصۀ دقوقی و كراماتش

89.1                                 آن دقوقی داشت خوش دیباجه ای                       عاشق و صاحب كرامت خواجه ای

89.2                                 بر زمین می شد چو مه بر آسمان                        شبروان را گشته زو روشن روان

89.3                                 در مقامی مسكنی كم ساختی                              كم دو روز اندر دِهی انداختی

89.4                                 گفت: در یك خانه گر باشم دو روز                     عشق آن مسكن كند در من فروز

89.5                                 غرة المسكن أحاذِرها أنا                                   انقلی یا نفس سافر للغنا

89.6                                 لا أعود خُلق قلبی بالمكان                                 كی یكون خالصا فی الامتحان

89.7                                 روز اندر سیر بُد، شب در نماز                          چشم اندر شاه باز او همچو باز

89.8                                 منقطع از خلق نی، از بد خوئی                          منفرد از مرد و زن نی، از دوئی

89.9                                 مشفقی بر خلق نافع همچو آب                            خوش شفیعی و دعایش مستجاب

89.10                          نیك و بد را مهربان و مستقر                             بهتر از مادر، شهی تر از پدر

89.11                          گفت پیغمبر: شما را ای مهان                            چون پدر هستم شفیق و مهربان

89.12                          زآن سبب كه جمله اجزای منید                           جزو را از كل چرا بر می كنید ؟

89.13                          جزو از كل قطع شد بی كار شد                          عضو از تن قطع شد مردار شد

89.14                          تا نپیوندد به كل بار دگر                                   مرده باشد نبودش از جان خبر

89.15                          ور بجنبد نیست خود او را سند                           عضو نو ببریده هم جنبش كند

89.16                          جزو ازین ُكل گر بُرد یك سو رود                      این نه آن ُكل است كاو ناقص شود

89.17                          قطع و وصل او نیاید در مقال                            چیز ناقص گفته شد بهر مثال

89.18                          مر علی را بر مثالی شیر خواند                          شیر مثل او نباشد، گر چه راند

 

90. باز گشتن به قصۀ دقوقی

90.1                                 از مثال و مثل و فرق آن بران                           جانب قصۀ دقوقی، ای جوان

90.2                                 آنكه در فتوی امام خلق بود                               گوی تقوی از فرشته میرُبود

90.3                                 آنكه اندر سیر مَه را مات كرد                            هم ز دین داری او دین رشك خورد

90.4                                 با چنین تقوی و اوراد و قیام                              طالب خاصان حق بودی مدام

90.5                                 در سفر معظم مرادش آن بُدی                            كه دمی بر بندۀ خاصی زدی

90.6                                 این همی گفتی چو می رفتی به راه                      كن قرین خاصگانم ای اله

90.7                                 یا رب آنها را كه بشناسد دلم                              بندۀ بسته میان و، مقبلم

90.8                                 وانكه نشناسد، تو ای یزدان جان                         بر من محجوبشان كن مهربان

90.9                                 حضرتش گفتی كه: ای صدر مهین                     این چه عشق است و چه استسقاست این ؟

90.10                          مهر من داری، چه میجویی دگر ؟                       چون خدا با توست، چه جوئی بشر ؟

90.11                          او بگفتی: یا رب، ای دانای راز                         تو گشودی در دلم راه نیاز

90.12                          در میان بحر اگر بنشسته ام                               طمع در آب سبو هم بسته ام

90.13                          همچو داودم، نود نعجه مراست                          طمع در نعجۀ حریفم هم بجاست

90.14                          حرص اندر عشق تو فخر است و جاه                  حرص اندر غیر تو ننگ و تباه

90.15                          شهوت و حرص نران پیشی بود                         و آن ِ حیزان ننگ و بد كیشی بود

90.16                          حرص مردان از ره پیشی بود                           در مخنث حرص سوی پس رود

90.17                          آن یكی حرص، از كمال مردی است                   و آن دگر حرص، افتضاح و سردی است

90.18                          آه، سرّی هست اینجا بس نهان                            كه سوی خضری شود موسی دوان

90.19                          همچو مستسقی كز آبش سیر نیست                      بر هر آنچه یافتی، بالله مایست

90.20                          * چون گذشتی، زان یکی، نو تر رسد                 آن یکی بالاتر از وی در رسد

90.21                          بی نهایت حضرت است این بارگاه                     صدر را بگذار، صدر توست راه

 

91. سِرّ طلب كردن موسی خضر را با كمال نبوت و قربت

91.1                                 از كلیم حق بیاموز ای كریم                               بین چه می گوید ز مشتاقی كلیم

91.2                                 با چنین جاه و چنین پیغمبری                             طالب خضرم، ز "خودبینی"،  بری

91.3                                 موسیا تو قوم خود را هشته ای                           در پی نیكوئیی سر گشته ای ؟

91.4                                 كیقبادی، رسته از خوف و رجا                          چند گردی؟ چند جویی ؟ تا كجا ؟

91.5                                 آن ِ تو با توست و، تو واقف بر این                     آسمانا، چند پیمائی زمین ؟

91.6                                 گفت موسی: این ملامت كم كنید                         آفتاب و ماه را ره كم زنید

91.7                                 میروم تا مجمع البحرین من                               تا شوم مصحوب سلطان زَمَن

91.8                                 اجعل الخضر لأمری سببا                                 ذاك أو أمضی و أسری حقبا

91.9                                 سالها پرّم، به پرّ و بالها                                    سالها چه بود؟ هزاران سالها

91.10                          میروم یعنی نمی ارزد، بدان                              عشق جانان كم مدان از عشق نان

91.11                          این سخن پایان ندارد ای عمو                            داستان آن دقوقی بازگو

 

92. باز گشتن به قصۀ دقوقی

92.1                                 آن دقوقی رحمة الله علیه                                   گفت سافرتُ مُدی فی خافقیه

92.2                                 سال و مه رفتم سفر از عشق ماه                        بی خبر از راه و، حیران در اله

92.3                                 پا برهنه رفته ام بر خار و سنگ                        گفت: من حیرانم و بی خویش و دنگ

92.4                                 تو مبین این پایها را بر زمین                             زانكه بر دل میرود عاشق یقین

92.5                                 از ره و منزل ز كوتاه و دراز                            دل چه داند؟ کاوست مست دلنواز

92.6                                 این دراز و كوته اوصاف تن است                      رفتن ارواح، دیگر رفتن است

92.7                                 تو سفر كردی ز نطفه تا به عقل                         نی به گامی بود منزل، نی به نقل

92.8                                 سیر جان بی چون بود در دور و دیر                   جسم ما از جان بیاموزید سیر

92.9                                 * سیر جان هر کس نه بیند، جان من                   لیک سیر جسم باشد بر علن

92.10                          سیر جسمانه رها كرد او كنون                           میرود بی چون نهان در شكل چون

92.11                          گفت: روزی میشدم مشتاق وار                          تا ببینم در بشر انوار ِ یار

92.12                          تا ببینم قلزمی  در قطره ای                               آفتابی درج اندر ذره ای

92.13                          چون رسیدم سوی یك ساحل به گام                      بود بیگه گشته روز و وقت شام

 

93. نمودن مثال هفت شمع سوی ساحل

93.1                                 هفت شمع از دور دیدم ناگهان                            اندر آن ساحل شتابیدم بدان

93.2                                 نور شعلۀ هر یكی شمعی از آن                          بر شده خوش تا عنان آسمان

93.3                                 خیره گشتم، خیرگی هم خیره گشت                      موج حیرت عقل را از سر گذشت

93.4                                 کاین چگونه شمعها افروختست ؟                        وین دو دیدۀ خلق از اینها دوختست

93.5                                 خلق جویان چراغی گشته بود                            پیش آن شمعی كه بر مه میفزود

93.6                                 چشم بندی بُد عجب بر دیده ها                           بندشان میكرد یهْدِی مَنْ یشاء

 

94. شدن آن هفت شمع بر مثال یك شمع

94.1                                 باز میدیدم كه میشد هفت یَك                              نور او بشکافتی جیب فلك

94.2                                 باز آن یك بار دیگر هفت شد                             مستی و حیرانی من زفت شد

94.3                                 اتصالاتی میان شمعها                                      كه نیاید بر زبان و گفت ما

94.4                                 آنكه یك دیدن  ُكند ادراك آن                               سالها نتوان نمودن از زبان

94.5                                 آنكه یك دم بیندش ادراك هوش                           سالها نتوان شنودن آن بگوش

94.6                                 چونكه پایانی ندارد رو الیك                               زانكه لا أحصی ثناءً ما علیك

94.7                                 پیشتر رفتم دوان، كان شمعها                             تا چه چیز است از نشان كبریا

94.8                                 میشدم مدهوش و بی خویش و خراب                   تا بیفتادم ز تعجیل و شتاب

94.9                                 ساعتی بیعقل و بیهوش اندر این                         اوفتادم بر سر خاك زمین

94.10                          باز با هوش آمدم، برخاستم                               در روش گوئی نه سر، نه پاستم

 

95. نمودن آن شمعها در نظر آن شیخ هفت مرد

95.1                                 هفت شمع اندر نظر شد هفت مرد                       نورشان میشد به سقف لاجورد

95.2                                 پیش آن انوار، نور ِ روز درد                            از صلابت نورها را می سترد

95.3                                 * باز حیران گشتم اندر صنع رب                       کاینچنین چون شد؟ چگونه است؟ ای عجب

95.4                                 * پیشتر رفتم که نیکو بنگرم                             تا چه حالست اینکه میگردد سرم

 

96. باز نمودن آن هفت مرد، هفت درخت

96.1                                 باز هر یك مرد شد شكل درخت                          چشمم از سبزی ایشان نیك بخت

96.2                                 ز انبهی برگ پیدا نیست شاخ                             برگ هم، گم گشته از میوۀ فراخ

96.3                                 هر درختی شاخ بر سدره زده                            سدره چبود؟ از خلا بیرون شده

96.4                                 بیخ هر یك رفته در قعر زمین                            زیرتر از گاو و ماهی بُد یقین

96.5                                 بیخشان از شاخ، خندان روی تر                         عقل از آن اشكالشان، زیر و زبر

96.6                                 میوه ای كه بر شكافیدی عیان                            همچو آب از میوه جستی نور آن

 

97. مخفی بودن آن درختان از چشم خلق

97.1                                 این عجب تر كه بر ایشان می گذشت                   صد هزاران خلق از صحرا و دشت

97.2                                 ز آرزوی سایه، جان می باختند                          از گلیمی سایه بان می ساختند

97.3                                 سایۀ آن را نمی دیدند هیچ                                 صد تفو بر دیده های پیچ پیچ

97.4                                 ختم كرده قهر حق بر دیده ها                             كه نبیند ماه را، بیند سُها

97.5                                 ذره ای را بیند و، خورشید نی                           لیك از لطف و كرم نومید نی

97.6                                 كاروانها بی نوا وین میوه ها                             پخته میریزد، چه سحر است ای خدا ؟

97.7                                 سیبِ پوسیده همی چیدند خلق                             درهم افتاده به یغما خشك حلق

97.8                                 گفته هر برگ و شكوفۀ آن غصون                     دم به دم "یا لَیتَ قَوْمِی یعلمون"

97.9                                 بانگ می آمد ز سوی هر درخت                        "سوی ما آئید خلق شور بخت"

97.10                          بانگ می آمد ز غیرت بر شجر                          "چشمشان بستیم كَلا لا وزَر"

97.11                          گر كسی میگفتشان: كاین سو روید                      تا از این اشجار مستسعد شوید

97.12                          جمله میگفتند: كاین مسكین مست                        از  قضاء الله،  دیوانه شدست

97.13                          مغز این مسكین ز سودای دراز                          وز ریاضت گشته فاسد چون پیاز

97.14                          او عجب میماند: یا رب حال چیست ؟                  خلق را این پردۀ اضلال چیست ؟

97.15                          خلق گوناگون با صد رای و عقل                        یك قدم آن سو نمی آرند نقل

97.16                          عاقلان و زیركانشان از نفاق                             گشته منكر، این چنین باغی و، عاق

97.17                          یا منم دیوانه و خیره شده                                  دیو بر من غالب و چیره شده 

97.18                          چشم میمالم به هر لحظه، كه من                         خواب بینم یا خیال اندر زمن

97.19                          خواب چه بود؟ بر درختان میروم                       میوه هاشان میخورم، چون نگروم ؟

97.20                          باز چون من بنگرم در منكران                           كه همی گیرند از این بستان، كران

97.21                          با كمال احتیاج و افتقار                                    ز آرزوی نیم غوره، جان سپار

97.22                          ز اشتیاق و حرص ِ یك برگ درخت                   میزنند این بی نوایان آهِ سخت

97.23                          در هزیمت زین درخت و زین ثمار                     این خلایق صد هزار اندر هزار

97.24                          باز می گویم: عجب من بیخودم                          دست بر شاخ خیالی در زدم

97.25                          هین بخوان "ما اسْتَیأَسَ الرُّسُلُ" ای عمو               تا یظنوا أَنَّهُمْ قَدْ كذبوا

97.26                          این قرائت خوان به تخفیف كذب                         این بود كه خویش بیند محتجب

97.27                          در گمان افتاد جان انبیا                                     ز اتفاق منكری اشقیا

97.28                          جاءَ هُم بعدَ التشكك نصرنا                                تركشان گو، بر درخت جان برآ

97.29                          میخور و میده بدان، كش روزی است                  هر دم و هر لحظه سحر آموزی است

97.30                          خلق گویان: ای عجب این بانگ چیست ؟             چونكه صحرا از درخت و بر تهیست

97.31                          گیج گشتیم از دم سودائیان                                 كه به نزدیك شما باغ است و خوان

97.32                          چشم می مالیم کاینجا باغ نیست                          یا بیابانیست، یا مشكل رهیست

97.33                          ای عجب چندین دراز این ماجرا                        چون بود بیهوده و هزل و خطا ؟

97.34                          من همی گویم چو ایشان: ای عجب                     این چنین مُهری چرا زد صنع رب ؟

97.35                          زین تنازعها محمد در عجب                              در تعجب نیز مانده بو لهب

97.36                          زین عجب تا آن عجب فرقیست ژرف                 تا چه خواهد كرد سلطان شگرف

97.37                          ای دقوقی تیزتر ران، هین خموش                      چند گویی چند؟ چون قحط است گوش

 

98. یك درخت شدن آن هفت درخت

98.1                                 گفت: راندم پیشتر من نیك بخت                          باز شد آن هفت جمله یك درخت

98.2                                 هفت میشد، فرد میشد هر دمی                           من چسان می گشتم از حیرت همی

98.3                                 بعد از آن دیدم درختان در نماز                          صف كشیده چون جماعت كرده ساز

98.4                                 یك درخت از پیش مانند امام                              دیگران اندر پس او در قیام

98.5                                 آن قیام و آن ركوع و آن سجود                          از درختان بس شگفتم مینمود

98.6                                 یاد كردم قول حق را آن زمان                            گفت: النجم و شجر را یسجدان

98.7                                 این درختان را نه زانو نه میان                           این چه ترتیب نماز است آن چنان ؟

98.8                                 آمد الهام خدا: كای با فروز                               این عجب داری ز كار ما هنوز ؟

 

99. هفت مرد شدن آن هفت درخت

99.1                                 بعد دیری گشته آنها هفت مرد                            جمله در قعده پی یزدان فرد

99.2                                 چشم میمالم كه آن هفت ارسلان                          تا كیانند و چه دارند از جهان ؟

99.3                                 چون به نزدیكی رسیدم من ز راه                        كردم ایشان را سلام از انتباه

99.4                                 قوم گفتندم جواب آن سلام                                 ای دقوقی مفخر و تاج كرام

99.5                                 گفتم: آخر چون مرا بشناختند ؟                           پیش از این بر من نظر ننداختند ؟

99.6                                 از ضمیر من بدانستند زود                                یكدگر را بنگریدند از فرود

99.7                                 پاسخم دادند: كای جان عزیز                             چون بپوشیدست اینها بر تو نیز ؟

99.8                                 بر دلی كاو در تحیر با خداست                           كی شود پوشیده راز چپ و راست ؟

99.9                                 گفتم: از سوی حقایق بشكفید                              چون ز اسم حرف رسمی واقفند

99.10                          این سخن چون آمد از من در خطاب                    آن شهان در حال گفتندم جواب

99.11                          گفت: اگر اسمی شود غیب از ولی                      آن ز استغراق دان، نز جاهلی

99.12                          بعد از آن گفتند: ما را آرزوست                         اقتدا كردن به تو ای پاك دوست

99.13                          گفتم: آری، لیك یك ساعت كه من                        مشكلاتی دارم از دور زَمَن

99.14                          تا شود آن حل به صحبتهای پاك                         كه به صحبت روید انگوری ز خاك

99.15                          دانۀ پر مغز با خاك دژم                                   خلوتی و صحبتی كرد از كرم

99.16                          خویشتن در خاك كلی محو كرد                          تا نماندش رنگ و بو و سرخ و زرد

99.17                          از پس آن محو، قبض او نماند                           بر گشاد و بسط شد، مركب براند

99.18                          پیش اصل خویش چون بی خویش شد                  رفت صورت، جلوۀ معنیش شد

99.19                          سَر چنین كردند، هین فرمان تو راست                 تفّ دل، زآن سَر چنین كردن، بخاست

99.20                          ساعتی با آن گروه مجتبی                                 چون مراقب گشتم و از خود جدا

99.21                          هم در آن ساعت، ز ساعت رست جان                 زانكه ساعت پیر گرداند جوان

99.22                          جمله تلوینها، ز ساعت خاستست                        رست از تلوین كه از ساعت برست

99.23                          چون ز ساعت، ساعتی بیرون شوی                    "چون"  نماند، محرم "بیچون" شوی

99.24                          * ساعتی بیرون شو از ساعت، دلا                     تا ز "چونی"  وارهی و از چرا

99.25                          ساعت از بی ساعتی آگاه نیست                          زآنكه آن سو جز تحیر راه نیست

99.26                          هر نفر را بر طویلۀ خاص او                            بسته اند اندر جهان جستجو

99.27                          منتصب بر هر طویله رایضی                           جز به دستوری نیاید رافضی

99.28                          از هوس از یک طویله گر رود                          در طویلۀ دیگری اندر شود

99.29                          * از هوس گر از طویله بگسلد                          در طویلۀ دیگران سر بر کند

99.30                          در زمان آخورچیان کز حق خوشند                     گوشۀ افسار او آن سو كشند

99.31                          حافظان را گر نبینی، ای عیار                           اختیارت را ببین، بی اختیار

99.32                          اختیاری میكنی و دست و پا                              بر گشا دستت، چرا حبسی چرا ؟

99.33                          روی در انكار حافظ برده ای                             نام تهدیدات نفسش كرده ای

 

100. پیش رفتن دقوقی به امامت

100.1                          این سخن پایان ندارد تیز رو                              هین نماز آمد، دقوقی پیش رو

100.2                          این یگانه، هین دوگانه برگزار                           تا مزین گردد از تو روزگار

100.3                          ای امام ِ چشم روشن، اصلا                              چشم روشن باید اندر پیشوا

100.4                          در شریعت هست مكروه ای كیا                         در امامت پیش كردن كور را

100.5                          گر چه حافظ باشد و چُست و فقیه                       چشم روشن به، و گر باشد سفیه

100.6                          كور را پرهیز نبود از قذر                                چشم باشد اصل پرهیز و حذر

100.7                          او پلیدی را نبیند در عبور                                * هیچ مومن را مبادا چشم كور

100.8                          کوری باطن بود کان شروز *                           زآنکه اندر فعل و قولش نیست نور

100.9                          كور ظاهر در نجاسۀ ظاهر است                        كور باطن در نجاساتِ سِر است

100.10                   این نجاسۀ ظاهر از آبی رود                             آن نجاسۀ باطن افزون می شود

100.11                   جز به آب چشم نتوان شستن آن                          چون نجاسات بواطن شد عیان

100.12                   چون نجس خواندست كافر را خدا                       آن نجاست نیست بر ظاهر ورا

100.13                   ظاهر كافر ملوث نیست زین                             آن نجاست هست در اخلاق و دین

100.14                   این نجاست بویش آید بیست گام                          و آن نجاست بویش از ری تا به شام

100.15                   بلكه بویش آسمانها بر رود                                بر دماغ حور و رضوان بر شود

100.16                   آنچه میگویم به قدر فهم توست                           مُردم اندر حسرت فهم درست

100.17                   فهم آب است و وجود تن سبو                             چون سبو بشكست ریزد آب از او

100.18                   این سبو را پنج سوراخست ژرف                       اندر او نه آب ماند خود نه برف

100.19                   أمر غُضوا غضة أبصاركم                               هم شنیدی راست ننهادی تو سم

100.20                   از دهانت نطق، فهمت را برد                            گوش چون زنگست فهمت را خورد

100.21                   همچنین سوراخهای دیگرت                              می كشاند آبِ فهم مضمرت

100.22                   گر ز دریا آب را بیرون كنی                             بی عوض آن بحر را هامون كنی

100.23                   بیگه است، ار نه بگویم حال را                          مدخل اعواض را، و ابدال را

100.24                   كان عوضها و بدلها بحر را                              از كجا آید؟ ز بعد خرجها

100.25                   صد هزاران جانور زو میخورند                        ابرها هم از برونش میبرند

100.26                   باز دریا آن عوضها میكشد                                از كجا؟ دانند اصحاب رَشَد

100.27                   قصه ها آغاز كردیم از شتاب                            ماند بی مخلص درون این كتاب

100.28                   ای ضیاء الحق حسام الدین راد                          كه فلك و اركان چو تو شاهی نزاد

100.29                   تو به نادر آمدی در جان و دل                           ای دل و جان از قدوم تو خجل

100.30                   چند كردم مدح قوم ما مضی                              قصد من ز آنها تو بودی ز اقتضا

100.31                   خانۀ خود را شناسد خود دعا                             تو به نام هر كه خواهی كن ثنا

100.32                   بهر كتمان مدیح از نا محل                                حق نهادست این حكایات و مثل

100.33                   حق پذیرد، كسره را دارد معاف                         كز دو دیدۀ كور، دو قطره كفاف

100.34                   گر چه آن مدح از تو هم آمد خجل                       لیك بپذیرد خدا جهد المقل

100.35                   مرغ و ماهی داند آن ابهام را                             كه ستودم مجمل این خوش نام را

100.36                   تا بر او آه حسودان كم وزد                               تا خیالش را به دندان كم گزد

100.37                   خود خیالش را كجا یابد حسود ؟                         در وثاق موش، طوطی كی غنود ؟

100.38                   آن خیال او، بود از احتیال                                موی ابروی وی است آن، نی هلال

 

101. پیش رفتن دقوقی به امامت آن قوم

101.1                          مدح تو گویم برون از پنج و هفت                       بر نویس اكنون، دقوقی پیش رفت

101.2                          در تحیات و سلام الصالحین                              مدح جملۀ انبیا آمد عجین

101.3                          مدحها شد جملگی آمیخته                                  كوزه ها در یك لگن در ریخته

101.4                          زآنكه خود ممدوح جز یك بیش نیست                   كیشها زین روی، جز یك كیش نیست

101.5                          دان كه هر مدحی به نور حق رود                       بر صور و اشخاص عاریت بود

101.6                          مدحها جز مستحق را كی كنند ؟                         لیك بر پنداشت گمره میشوند

101.7                          همچو نوری تافته بر حائطی                             حائط، آن انوار را چون رابطی

101.8                          لاجرم چون سایه سوی اصل راند                       ضال، مه گم كرد و، ز استایش بماند

101.9                          یا ز چاهی عكس ماهی وانمود                           سر به چه در كرد و آن را می ستود

101.10                   در حقیقت مادح ماه است او                              گر چه جهل او بعكسش كرد رو

101.11                   مدح او مه راست، نی آن عكس را                      كفر شد آن، چون غلط شد ماجرا

101.12                   كز شقاوت گشت گمره آن دلیر                           مه به بالا بود، او پنداشت زیر

101.13                   زین بتان، خلقان پریشان میشوند                         شهوتی رانده، پشیمان میشوند

101.14                   زانكه شهوت با خیالی راندند                             وز حقیقت دور و بس واماندند

101.15                   با خیالی میل تو چون پَر بود                             تا بدان پَر بر حقیقت، بر شود

101.16                   چون براندی شهوتی پرّت بریخت                       لنگ گشتی، وآن خیال از تو گریخت

101.17                   پَر نگه دار و چنین شهوت مران                         تا پَر میلت برد سوی جنان

101.18                   خلق پندارند عشرت میكنند                                بر خیالی پَرّ خود بر می كنند

101.19                   وام دار شرح این امر آمدم                                مهلتم ده معسرم ز آن تن زدم

 

102. اقتدا كردن قوم از پس دقوقی

102.1                          باز گردم زآنکه قصه شد دراز                           وقت تنگ و، قوم موقوفِ نماز

102.2                          پیش در شد آن دقوقی در نماز                           قوم همچون اطلس آمد، او طراز

102.3                          اقتدا كردند آن شاهان قطار                               در پی آن مقتدای نامدار

102.4                          چونكه با تكبیرها مقرون شدند                            همچو قربان، از جهان بیرون شدند

102.5                          معنی تكبیر این است ای امیم                             كای خدا، پیش تو ما قربان شدیم

102.6                          وقت ذبح، الله اكبر میكنی                                  همچنین در ذبح نفس كشتنی

102.7                          گوی "الله اکبر" و این شوم را                            سر ببر تا وارهد جان از فنا

102.8                          * تن چو اسماعیل و جان همچون خلیل                كرد جان تكبیر بر جسم نبیل

102.9                          گشت كشته تن ز شهوتها و آز                            شد به بسم الله، بسمل در نماز

102.10                   چون قیامت، پیش حق، صفها زده                       در حساب و در مناجات آمده

102.11                   ایستاده پیش یزدان اشك ریز                              بر مثال راست خیز رستخیز

102.12                   حق همی گوید: چه آوردی مرا ؟                        اندر این مهلت كه دادم من تو را

102.13                   عمر خود را در چه پایان برده ای ؟                    قوت و قوّت در چه فانی كرده ای؟

102.14                   گوهر دیده كجا فرسوده ای ؟                             پنج حِس را در كجا پالوده ای ؟

102.15                   گوش وچشم و هوش و گوهرهای عرش              خرج كردی، چه خریدی تو ز فرش ؟

102.16                   دست و پا دادمت چون بیل و كلند                       من ببخشیدم، ز خود آن كی شدند ؟

102.17                   همچنین پیغامهای دردناک                                صد هزاران آید از یزدان پاک

102.18                   در قیام، این گفتها دارد رجوع                           و ز خجالت شد دو تا اندر ركوع

102.19                   * قوت اِستادن از خجلت نماند                           در ركوع از شرم تسبیحی بخواند

102.20                   ایستادن را نمانده قوتی                                     در رکوع آید ز شرم او ساعتی

102.21                   باز فرمان میرسد بردار سر                              از ركوع و پاسخ حق بر شمر

102.22                   سر بر آرد از ركوع آن شرمسار                        باز اندر رو فتد آن خام كار

102.23                   باز فرمان آیدش بردار سر                                از سجود و، واده از كرده خبر

102.24                   سر بر آرد او دگر ره شرمسار                           اندر افتد باز در رو همچو مار

102.25                   باز گوید سر بر آر و باز گو                              كه بخواهم جُست از تو مو بمو

102.26                   قوّت پا ایستادن نبودش                                     كه خطاب هیبتی بر جان زدش

102.27                   پس نشیند قعده ز آن بار گران                            حضرتش گوید: سخن گو با بیان

102.28                   نعمتت دادم، بگو شكرت چه بود ؟                      دادمت سرمایه، هین بنمای سود

102.29                   * چون نه سرمایه بود او را نه سود                    شافعی خواهد که آرد عذر زود

 

103. بیان اشارت سلام سوی دست راست در قیامت از هیبت محاسبۀ حق و از انبیا استعانت و شفاعت خواستن

103.1                          رو به دست راست آرد در سلام                         سوی جان انبیا و آن كرام

103.2                          یعنی ای شاهان شفاعت، كاین لئیم                      سخت در گِل ماندش پا و گلیم

103.3                          انبیا گویند: روز چاره رفت                               چاره آنجا بود و دست افراز زفت

103.4                          مرغ بی هنگامی، ای بد بخت، رو                      ترك ما گو، خون ما اندر مشو

103.5                          رو بگرداند به سوی دست چپ                          در تبار و خویش، گویندش كه خب

103.6                          هین جواب خویش گو با كردگار                         ما كه ایم، ای خواجه دست از ما بدار

103.7                          نی ازین سو، نی از آن سو چاره شد                    جان آن بیچاره دل صد پاره شد

103.8                          از همه نومید گردد آن دغا                                پس بر آرد هر دو دست اندر دعا

103.9                          كز همه نومید گشتم ای خدا                               اول و آخر توئی و منتها

103.10                   معنی تسلیم این ای مقتدی                                 که تو ای حق هادی و ما مهتدی

103.11                   هر چه فرمائی تو، منقادیم ما                             با قضای جرم هم شادیم ما

103.12                   در نماز، این خوش اشارتها ببین                        تا بدانی كاین بخواهد شد یقین

103.13                   هست امیدی که عنایت در رسد                          گردد او ایمن ز "حبل من مسد"

103.14                   بچه بیرون آر، از بیضۀ نماز                            سر مزن چون مرغ، بی تعظیم و ساز

 

104. شنیدن دقوقی در میان نماز افغان اهل كشتی را در غرق شدن

104.1                          آن دقوقی در امامت كرد ساز                            اندر آن ساحل در آمد در نماز

104.2                          و آن جماعت در پی او در قیام                           اینت زیبا قوم و بگزیده امام

104.3                          ناگهان چشمش سوی دریا فتاد                            چون شنید از سوی دریا، داد داد

104.4                          در میان موج دید او كشتئی                               در قضا و در بلا و زشتئی

104.5                          هم شب و هم ابر و هم موج عظیم                       این سه تاریكی و، از غرقاب بیم

104.6                          تند بادی همچو عزرائیل خاست                         موجها آشوفت اندر چپ و راست

104.7                          اهل كشتی از مهابت كاسته                                نعره  و واویلها برخاسته

104.8                          دستها در نوحه بر سر میزدند                            كافر و ملحد همه مخلص شدند

104.9                          با خدا با صد تضرع آن زمان                            عهدها و نذرها كرده به جان

104.10                   سر برهنه در سجود، آنها كه هیچ                       رویشان قبله ندید از پیچ پیچ

104.11                   گفته كه: بی فایدست این بندگی                           آن زمان دیده در آن صد زندگی

104.12                   از همه امید ببریده تمام                                     دوستان و خال و عم، بابا و مام

104.13                   زاهد و فاسق شد آن دم متقی                              همچو در هنگام جان كندن، شقی

104.14                   نی ز چپشان چاره بود و نی ز راست                  حیله ها چون مُرد، هنگام دعاست

104.15                   در دعا ایشان و در زاری و آه                           بر فلك ز ایشان شده دود سیاه

104.16                   دیو آن دم از عداوت تیز بین                             بانگ زد: كای سگ پرستان لعین

104.17                   مرگ و جسك ای اهل انكار و نفاق                     عاقبت خواهد بُدن این اتفاق

104.18                   چشمتان تر باشد از بعد خلاص                          كه شوید از بهر شهوت دیو خاص

104.19                   یادتان ناید كه روزی در خطر                           دستتان بگرفت یزدان از قدر

104.20                   این همی آمد ندا از دیو، لیك                              این سخن را نشنود جز گوش ِ نیك

104.21                   راست فرمودست با ما مصطفی                         قطب و شاهنشاه و دریای صفا

104.22                   كانچه جاهل دید خواهد عاقبت                           عاقلان بینند ز اول مرتبت

104.23                   كارها ز آغاز از غیب است و سرّ                      عاقل اول دید و آخر آن مُصر

104.24                   اولش پوشیده باشد، آخرش                                عاقل و، جاهل ببیند ظاهرش

104.25                   گر نبینی واقعۀ غیب، ای عنود                          حزم را سیلاب كی اندر ربود ؟

 

105. تصوّرات مرد حازم

105.1                          حزم چه بود؟ بد گمانی در جهان                         دم به دم دیدن بلای ناگهان

105.2                          آنچنان كه ناگهان شیری رسید                            مرد را بربود و در بیشه كشید

105.3                          او چه اندیشد در آن بردن؟ ببین                          تو همان اندیش، ای استاد دین

105.4                          میكشد شیر قضا در بیشه ها                              جان ما مشغول كار و پیشه ها

105.5                          آنچنان كز فقر می ترسند خلق                            زیر آب شور رفته تا به حلق

105.6                          گر بترسندی از آن فقر آفرین                             گنجهاشان كشف گشتی در زمین

105.7                          جمله شان از خوف غم در عین غم                     در پی هستی فتاده در عدم

 

106. دعا و شفاعت دقوقی در خلاص كشتی

106.1                          چون دقوقی آن قیامت را بدید                            رحم او جوشید و اشك او دوید

106.2                          گفت: یا رب، منگر اندر فعلشان                         دستشان گیر، ای شه نیكو نشان

106.3                          خوش سلامتشان به ساحل باز بر                        ای رسیده دست تو در بحر و بر

106.4                          ای كریم و ای رحیم سرمدی                             در گذار از بد سگالان این بدی

106.5                          ای بداده رایگان صد چشم و گوش                      نی ز رشوت بخش كرده عقل و هوش

106.6                          بیش از استحقاق بخشیده عطا                            دیده از ما جمله كفران و خطا

106.7                          ای عظیم، از ما گناهان عظیم                            تو توانی عفو كردن در حریم

106.8                          ما ز حرص و آز خود را سوختیم                       وین دعا را هم ز تو آموختیم

106.9                          حرمت آن كه دعا آموختی                                 در چنین ظلمت چراغ افروختی

106.10                   * دست گیر و، ره نما، توفیق ده                        جرم بخش و، عفو کن، بگشا گره

106.11                   همچنین میرفت بر لفظش دعا                            آن زمان چون مادران با وفا

106.12                   اشك میرفت از دو چشمش، و آن دعا                   بی خود از وی، می برآمد بر سما

106.13                   آن دعای بیخودان، خود دیگر است                     آن دعا ز او نیست، گفتِ داور است

106.14                   آن دعا حق میكند چون او فناست                        آن دعا و آن اجابت از خداست

106.15                   واسطۀ مخلوق نی اندر میان                              بی خبر ز آن لابه كردن جسم و جان

106.16                   بندگان حق رحیم و بردبار                                خوی حق دارند در اصلاح كار

106.17                   مهربان، بی رشوتان، یاری گران                       در مقام سخت و در روز گران

106.18                   هین بجو این قوم را ای مبتلا                             هین غنیمت دارشان پیش از بلا

106.19                   رست كشتی از دم آن پهلوان                              و اهل كشتی را به جهد خود گمان

106.20                   كه مگر بازوی ایشان در حذر                           بر هدف انداخت تیری از هنر

106.21                   پا رهاند روبهان را در شكار                             و آن ز دُم دانند روباهان غرار

106.22                   عشقها با دُمّ خود بازند كاین                              میرهاند جان ما را در كمین

106.23                   * از ضلالت بوسه ها بر دُم دهند                       رقص گیرند و ز شادی برجهند

106.24                   روبها، پا را نگه دار از كلوخ                            پا چو نبود دُم چه سود؟ ای چشم شوخ

106.25                   ما چو روباهان و پای ما  كِرام                          میرهانند از بلاهامان مدام

106.26                   حیلۀ باریك ما چون دُمّ ماست                             عشقها بازیم با دُم چپ و راست

106.27                   دُم بجنبانیم ز استدلال و مكر                              تا كه حیران ماند از ما زید و بكر

106.28                   طالب حیرانی خلقان شدیم                                 دست طمع اندر الوهیت زدیم

106.29                   تا به افسون مالك دنیا شویم                               این نمی بینیم ما كاندر گویم

106.30                   در گوی و، در چهی، ای قلتبان                          دست وادار از سبال دیگران

106.31                   چون به بُستانی رسی زیبا و خوش                      بعد از آن دامان خلقان گیر و كِش

106.32                   ای مقیم حبس چار و پنج و شش                         نغز جائی، دیگران را هم بكِش

106.33                   ای چو خربنده حریف كون خر                          بوسه گاهی یافتی، ما را ببر

106.34                   چون ندادت بندگی دوست دست                          میل شاهی از كجایت خاستست ؟

106.35                   در هوای آنكه گویندت زهی                              بسته ای بر گردن جانت زهی

106.36                   روبها این دُمّ حیلت را بهل                                وقف كن دل بر خداوندان دل

106.37                   در پناه شیر، كم ناید كباب                                 روبها، تو سوی جیفه كم شتاب

106.38                   تو دلا، منظور حق آنگه شوی                           كه چو جزوی سوی كلّ خود روی

106.39                   حق همی گوید: نظرمان بر دل است                    نیست بر صورت، كه آن آب و گِل است

106.40                   تو همی گوئی: مرا دل نیز هست                        دل فراز عرش باشد، نی به پست

106.41                   در گِل تیره، یقین هم آب هست                           لیك ز آن آبت نشاید آب دست

106.42                   زانكه گر آب است، مغلوب گِل است                    پس دل خود را مگو كاین هم دل است

106.43                   آن دلی كز آسمانها برتر است                            آن دل ابدال، یا پیغمبر است

106.44                   پاك گشته آن ز گِل، صافی شده                          در فزونی آمده، وافی شده

106.45                   ترك گِل كرده، سوی بحر آمده                           رسته از زندان گِل، بحری شده

106.46                   آب ما محبوس گِل ماندست هین                          "بحر رحمت"، جذب كن ما را ز طین

106.47                   بحر گوید: من تو را در خود كِشم                       لیك میلافی كه من آب خُوشم

106.48                   لاف تو محروم میدارد تو را                             ترك آن پنداشت كن، در من درآ

106.49                   آبِ گِل، خواهد كه در دریا رود                          گِل گرفته پای او را می كِشد

106.50                   گر رهاند پای خود از دست گِل                          گِل بماند خشك و، او شد مستقل

106.51                   آن كشیدن چیست؟ از گِل، آب را                        جذب تو، نُقل و شرابِ ناب را

106.52                   همچنین هر شهوتی اندر جهان                           خواه مال و، خواه جان و خانمان

106.53                   * خواه باغ و مرکب و تیغ و مجن                      خواه ملک و خانه و فرزند و زن

106.54                   هر یكی زینها تو را مستی كند                            چون نیابی، آن خمارت نشکند

106.55                   این خمار غم دلیل آن شدست                             كه بدان مفقود مستی ات بُدست

106.56                   جز به اندازۀ ضرورت، زین مگیر                     تا نگردد غالب و بر تو امیر

106.57                   سر كشیدی تو: كه من صاحب دلم                       حاجت غیری ندارم، واصلم

106.58                   آنچنان كه آب در گِل سر كشد                            كه منم آب و، چرا جویم مدد ؟

106.59                   دل، تو این آلوده را پنداشتی                              لاجرم دل زاهل دل برداشتی

106.60                   خود روا داری كه آن دل باشد این ؟                    كاو بود در عشق شیر و انگبین ؟

106.61                   لطف شیر و انگبین، عكس دل است                    هر خوشی را آن "خوش از دل" حاصل است

106.62                   پس بود دل جوهر و، عالم عرض                      سایۀ دل چون بود؟ دل را غرض

106.63                   آن دلی كاو عاشق مال است و جاه                      یا زبون ِ این گِل و آب سیاه

106.64                   یا خیالاتی كه در ظلمات، او                              می پرستدشان، برای گفت وگو

106.65                   دل نباشد، غیر آن دریای نور                            دل نظر گاه خدا، و آن گاه كور ؟

106.66                   نی دل اندر صد هزاران خاص و عام                  در یكی باشد، كدام است آن؟ كدام؟

106.67                   ریزۀ دل را بهل، دل را بجو                              تا شود آن ریزه چون كوهی از او

106.68                   دل محیط است اندر این خطۀ وجود                    زر همی افشاند از احسان و جود

106.69                   از سلام حق، سلامتها نثار                                میكند بر اهل عالم، ز اختیار

106.70                   هر كه را دامن درست است و معد                      آن نثار دل، بر آن كس میرسد

106.71                   دامن تو، آن نیاز است و حضور                        هین منه در دامن آن سنگ فجور

106.72                   تا ندرَد دامنت ز آن سنگها                                تا بدانی نقد را از رنگها

106.73                   سنگ پُر كردی تو دامن از جهان                        هم ز سنگ سیم و زر، چون كودكان

106.74                   از خیال سیم و زر، چون زر نبود                       دامن صدقت درید و، غم فزود

106.75                   كی نماید كودكان را سنگ، سنگ؟                      تا نگیرد عقل، دامنشان به چنگ

106.76                   پیر، عقل آمد، نه آن موی سپید                           مو نمی گنجد در این بخت و امید

 

107. انكار كردن آن جماعت بر دعا و شفاعت دقوقی و پریدن ایشان و ناپیدا شدن در پردۀ غیب و حیران شدن دقوقی كه بر هوا رفتند یا بر زمین

107.1                          چون رهید آن كشتی و آمد به كام                        شد نماز آن جماعت هم تمام

107.2                          فِچفِچی افتادشان با همدگر                                 كاین فضولی نیست از ماها بدر

107.3                          هر یكی با یکدگر گفتند سِرّ                                از پس پشت دقوقی مستتر

107.4                          گفت هر یك: من نكردستم كنون                          این دعا، نی از برون، نی از درون

107.5                          گفت: مانا كاین امام ما ز دَرد                            بو الفضولانه مناجاتی بكرد

107.6                          گفت آن دیگر كه ای یار یقین                             مر مرا هم مینماید این چنین

107.7                          او فضولی بوده است از انقباض                        كرد بر مختار مطلق اعتراض

107.8                          چون نگه كردم سپس تا بنگرم                           كه چه می گویند آن اهل كرم ؟

107.9                          یك از ایشان را ندیدم در مقام                             رفته بودند از مقام خود تمام

107.10                   نی بچپ، نی راست، نی بالا، نه زیر                   چشم ِ تیز من نشد بر قوم چیر

107.11                   دُرّها بودند، گوئی آب گشت                              نی نشان پا و، نی گردی به دشت

107.12                   در قباب حق شدند آن دم همه                             در كدامین روضه رفتند آن رمه ؟

107.13                   در تحیر ماندم، كاین قوم را                               چون بپوشانید حق بر چشم ما ؟

107.14                   آنچنان پنهان شدند از چشم او                             مثل غوطۀ ماهیان در آبِ جو

107.15                   سالها در حسرت ایشان بماند                             عمرها در شوق ایشان اشك راند

107.16                   تو بگوئی: مرد حق را در نظر                          كی در آید با خدا، ذكر بشر ؟

107.17                   خر از این می خُسبد اینجا ای فلان                      كه بشر دیدی تو ایشان را، نه جان

107.18                   كار از این ویران شدست، ای مرد خام                كه بشر دیدی تو ایشان را چو عام

107.19                   تو همان دیدی كه ابلیس لعین                             گفت: من از آتشم، آدم ز طین

107.20                   چشم ابلیسانه را یك دم ببند                                چند بینی صورت؟ آخر چند چند ؟

107.21                   ای دقوقی، با دو چشم همچو جو                         هین مبُر اومید و ایشان را بجو

107.22                   هین بجو، كه ركن دولت، جُستن است                  هر گشادی، در دل اندر بستن است

107.23                   از همۀ كار جهان پرداخته                                 "كو و كو" میگو به جان، چون فاخته

107.24                   نیك بنگر اندر این، ای محتجب                          كه دعا را بست حق بر أستجب

107.25                   هر كه را دل پاك شد از اعتدال                          آن دعایش میرود تا ذو الجلال

 

108. باز شرح كردن حكایت آن طالب روزی حلال بی كسب و رنج در عهد داود علیه السلام و مستجاب شدن دعای او

108.1                          یادم آمد آن حكایت كان فقیر                              روز و شب میكرد افغان و نفیر

108.2                          از خدا میخواست روزی حلال                           بی شكال و رنج و كسب و انتقال

108.3                          پیش از این گفتیم بعضی حال او                         لیك تعویق آمد و شد پنج تو

108.4                          هم بگوئیمش، كجا خواهد گریخت ؟                    چون ز ابر فضل حق حكمت بریخت

108.5                          صاحب گاوش بدید و گفت هین                          ای به ظلمت گاو من گشته رهین

108.6                          هین چرا كشتی، بگو، گاو مرا ؟                         ابله طرّار، انصاف اندرآ

108.7                          گفت: من روزی ز حق میخواستم                       قبله را از لابه می آراستم

108.8                          آن دعای كهنه ام شد مستجاب                            روزی من بود، ُكشتم، نك جواب

108.9                          او ز خشم آمد گریبانش گرفت                            چند مُشتی زد به رویش ناشگفت

 

109. رفتن هر دو خصم نزد داود پیغامبر علیه السلام

109.1                          میكشیدش تا به داود نبی                                   كه بیا ای ظالم گیج غبی

109.2                          حجت بارد رها كن ای دغا                               عقل در تن آور و با خویش آ

109.3                          این چه می گویی؟ دعا چه بود؟ مخند                   بر سر و ریش من و خویش، ای لوند

109.4                          گفت: من با حق دعاها كرده ام                           اندر این لابه، بسی خون خورده ام

109.5                          من یقین دارم دعا شد مستجاب                           سر بزن بر سنگ، ای منكر، خطاب

109.6                          گفت: گِرد آئید هین، ایا مسلمین                          ژاژ بینید و فشار این لعین

109.7                          ای دغا تا چند خائی ژاژ را ؟                            حجت قاطع بگو، چبود دعا ؟

109.8                          ای مسلمانان، دعا مال مرا                                چون از آن او كند بهر خدا ؟

109.9                          گر چنین بودی، همه عالم بدین                           یك دعا املاك بُردندی به كین

109.10                   گر چنین بودی، گدایان ضریر                           محتشم گشته بُدندی و امیر

109.11                   روز و شب اندر دعا و اندر ثنا                          لابه گویان كه: تو دِه مان ای خدا

109.12                   تا تو ندهی هیچ كس ندهد یقین                           ای گشاینده، تو بگشا بند این

109.13                   مكسب كوران بود لابه و دعا                             جز لب نانی نیابند از عطا

109.14                   خلق گفتند: این مسلمان راست گوست                  وین فروشندۀ دعاها ظلم جوست

109.15                   این دعا كی باشد از اسباب ملك ؟                        كی كشید این را شریعت خود به سلك ؟

109.16                   بیع و بخشش، یا وصیت، یا عطا                        یا ز جنس این شود ملكی تو را

109.17                   در كدامین دفتر است این شرع نو ؟                     گاو را تو باز ده، یا حبس رو

109.18                   * اندرا در حبس و در زندان او                         ورنه گاوش را بده، حجت مجو

109.19                   او به سوی آسمان می كرد رو                           * که ای خداوند کریم لطف خو

109.20                   من دعاها کرده ام زاین آرزو                             * واقعۀ ما را که داند؟ غیر تو

109.21                   در دل من آن دعا انداختی                                 صد امید اندر دلم افراختی

109.22                   من نمی كردم گزافه آن دعا                               همچو یوسف دیده بودم خوابها

109.23                   دید یوسف آفتاب و اختران                                پیش او سجده كنان، چون چاكران

109.24                   اعتمادش بود بر خواب درست                           در چَه و زندان جُز آن را می نجُست

109.25                   ز اعتماد آن نبودش هیچ غم                               از غلامی و ز ملام بیش و كم

109.26                   اعتمادی داشت او بر خواب خویش                     كه چو شمعی میفروزیدش ز پیش

109.27                   چون در افكندند یوسف را به چاه                        بانگ آمد سمع او را از اله

109.28                   كه تو روزی شه شوی، ای پهلوان                      تا بمالی این جفا بر رویشان

109.29                   قائل این بانگ نامد در نظر                               لیك دل بشناخت قائل از اثر

109.30                   قوتی و راحتی و مسندی                                  در میان جان فتادش ز آن ندی

109.31                   چاه شد بر وی بدان بانگ جلیل                          گلشن و بزمی، چو آتش بر خلیل

109.32                   هر جفا كه بعد از آتش میرسید                           او بدان قوّت به شادی می كشید

109.33                   همچنان كه ذوق آن بانگ أَ لَسْت                         در دل هر مومنی تا حشر هست

109.34                   تا نباشد بر بلاشان اعتراض                              نی ز امر و نهی حقشان انقباض

109.35                   لقمۀ حكمی كه تلخی می نهد                              ُگلشكر آن را گوارش میدهد

109.36                   ُگلشكر آن را كه نبود مستند                               لقمه را ز انكار، او قی می كند

109.37                   هر كه خوابی دید از روز أَ لَسْت                        مست باشد در ره طاعات، مست

109.38                   میكشد چون اشتر مست این جوال                       بی فتور و بی گمان و بی ملال

109.39                   كفك تصدیقش به گرد پوز او                             شد گواه مستی دل سوز او

109.40                   اشتر از قوّت، چو شیر نر شده                           زیر ثقل بار، اندك خور شده

109.41                   ز آرزوی ناقه، صد فاقه بر او                           می نماید كوه پیشش، تار مو

109.42                   در أَ لَسْت آن كاو چنین خوابی ندید                      اندر این دنیا نشد بنده و مرید

109.43                   ور بشد اندر تردّد، صد دله                               یك زمان شُكر استش و، سالی گِله

109.44                   پای پیش و، پای پس، در راه دین                       می نهد با صد تردّد بی یقین

109.45                   وام دار شرح اینم، نك گرو                                ور شتاب است، از أَ لَمْ نَشْرَحْ شنو

109.46                   چون ندارد شرح این معنی كران                        خر به سوی مدعی گاو ران

109.47                   گفت: كورم خواند زین جرم، آن دغا                   بس بلیسانه قیاس است، ای خدا

109.48                   من دعا كورانه كی می كرده ام ؟                        جز به خالق كدیه، كی آورده ام ؟

109.49                   كور از خلقان طمع دارد ز جهل                         من ز تو، كز توست هر دشوار سهل

109.50                   آن یكی كورم، ز كوران بشمرید                         او نیاز جان و اخلاصم ندید

109.51                   كوری عشق است این كوری من                        حب یعمی و یصم است، ای حسن

109.52                   كورم از غیر خدا، بینا بدو                                مقتضای عشق این باشد، بگو

109.53                   تو كه بینائی، ز كورانم مدار                              دایرم بر گردِ لطفت، ای مدار

109.54                   آنچنان كه یوسف صدیق را                               خواب بنمودی و گشتش مُتكا

109.55                   مر مرا لطف تو هم خوابی نمود                         آن دعای بیحدم بازی نبود

109.56                   می نداند خلق اسرار مرا                                  ژاژ می دانند گفتار مرا

109.57                   حق نهان است و كه داند راز غیب ؟                   غیر علامّ سِرّ و، ستار عیب

109.58                   خصم گفتش: رو به من كن حق بگو                    از چه سوی آسمان كردی تو رو؟

109.59                   شید می آری، غلط می افکنی                            لاف عشق و لاف قربت میزنی

109.60                   با كدامین روی، چون دل مرده ای                      روی سوی آسمانها كرده ای

109.61                   غلغلی در شهر افتاده از این                              آن مسلمان می نهد رو بر زمین

109.62                   كای خدا این بنده را رسوا مكن                           گر بدم هم، سرّ من پیدا مكن

109.63                   تو همی دانی و شبهای دراز                              كه همی خواندم تو را با صد نیاز

109.64                   پیش خلق، این را اگر خود قدر نیست                  پیش تو همچون چراغ روشنیست

109.65                   گاو میخواهند از من، ای خدا                             چون فرستادی نکردم من خطا

 

110. شنیدن حضرت داود سخن هر دو خصم را و سؤال كردن از مدعی علیه

110.1                          چون كه داود نبی آمد برون                               گفت: هین چون است؟ این احوال چون ؟

110.2                          مدعی گفت: ای نبی الله، داد                              گاو من در خانۀ او اوفتاد

110.3                          كشت گاوم را، بپرسش كه چرا                          گاو من ُكشت او؟ بیان كن ماجرا

110.4                          گفت داودش: بگو ای بو الكرم                           چون تلف كردی تو ملك محترم ؟

110.5                          هین پراكنده مگو، حجت بیار                             تا به یك سو گردد این دعوی و كار

110.6                          گفت: ای داود، بودم هفت سال                           روز و شب اندر دعا، واندر سؤال

110.7                          این همی جستم ز یزدان، كای خدا                       روزئی خواهم حلال و بی عنا

110.8                          مرد و زن بر نالۀ من واقف اند                          كودكان این ماجرا را واصف اند

110.9                          تو بپرس از هر كه خواهی این خبر                    تا بگوید بی شكنجه بی ضرر

110.10                   هم هویدا پُرس و هم پنهان ز خلق                       كه چه می گفت این گدای ژنده دلق ؟

110.11                   بعد این جمله دعا و این فغان                             گاوی اندر خانه دیدم ناگهان

110.12                   چشم من تاریك شد، نی بهر قوت                        شادی آن كه قبول آمد قنوت

110.13                   كشتم آن را، تا دهم در شكر آن                           كه دعای من شنود، آن غیب دان

 

111. حكم كردن داود علیه السلام بر كشندۀ گاو

111.1                          گفت داود: این سخنها را بشو                             حجت شرعی در این دعوی بگو

111.2                          تو روا داری كه من بی حجتی                           بنهم اندر شرع باطل سنتی ؟

111.3                          این كه بخشیدت؟ خریدی؟ وارثی؟                      ریع را چون می ستانی؟ حارثی؟

111.4                          كسب را همچون زراعت دان عمو                      تا نكاری، دخل نبود آن ِ تو

111.5                          آنچه كاری، بدروی، آن آن ِ توست                     ور نه این بیداد بر تو شد درست

111.6                          رو بده مال مسلمان، كژ مگو                             رو بجو وام و بده، باطل مجو

111.7                          گفت: ای شه، تو هم این میگوئیم                        كه همی گویند اصحاب ستم

 

112. تضرع آن شخص از داوری داود علیه السلام

112.1                          پس ز دل آهی بر آورد و بگفت                         کای خدای هر کجا، طاقی و جفت

112.2                          سجده كرد و گفت: ای دانای سوز                       در دل داود انداز آن فروز

112.3                          در دلش نِه، آنچه تو اندر دلم                             اندر افكندی به راز ای مفضلم

112.4                          این بگفت و گریه در شد های های                     تا دل داود بیرون شد ز جای

112.5                          گفت: هین امروز ای خواهان گاو                       مهلتم ده، وین دعاوی را مكاو

112.6                          تا روم من سوی خلوت در نماز                         پرسم این احوال از دانای راز

112.7                          خوی دارم در نماز آن التفات                             معنی قرّة عینی فی الصلات

112.8                          روزن جانم گشادست از صفا                            میرسد بی واسطه، نامۀ خدا

112.9                          نامه و باران ِ نور، از روزنم                             می فتد در خانه ام، از معدنم

112.10                   دوزخ است آن خانه، كان بی روزن است             اصل دین ای بنده، روزن كردن است

112.11                   تیشۀ هر بیشه ای كم زن، بیا                              تیشه زن در كندن روزن، هلا

112.12                   یا نمی دانی كه نور آفتاب                                 عكس خورشید برون است از حجاب ؟

112.13                   نور، آن دانی كه حیوان دید هم                           پس چه كَرَّمْنا بود بر آدمم ؟

112.14                   من چو خورشیدم، درون نور غرق                     می ندانم كرد خویش از نور فرق

112.15                   رفتنم سوی نماز و آن خلا                                 بهر تعلیم است ره، مر خلق را

112.16                   كژ نهم، تا راست گردد این جهان                        حرب و خدعه این بود، ای پهلوان

112.17                   نیست دستوری، وگرنه ریختی                           َگرد از دریای راز انگیختی

112.18                   همچنین داود میگفت این نسق                            خواست گشتن، عقل خلقان مُحترق

112.19                   پس گریبانش كشید از پس یكی                           كه ندارم در یكی اش من شكی

 

113. رفتن داود علیه السلام در خلوت تا آنچه حق است پیدا شود

113.1                          با خود آمد، گفت را كوتاه كرد                           لب ببست و عزم خلوتگاه كرد

113.2                          در فرو بست و برفت آنگه شتاب                        سوی محراب و دعای مستجاب

113.3                          حق نمودش آنچه بنمودش تمام                           گشت واقف بر سزای انتقام

113.4                          * دید احوالی که کس واقف نبود                        راز پنهانی که حیرانی فزود

113.5                          روز دیگر جمله خصمان آمدند                           پیش داود پیمبر صف زدند

113.6                          همچنین آن ماجراها باز رفت                             باز زد آن مدعی تشنیع زفت

113.7                          * زود گاوم را بده ای نابکار                            از خدای خویشتن شرمی بدار

113.8                          * اینچنین ظلم صریح ناسزا                              میرود در عهد پیغمبر، هلا

113.9                          * گاو کشته خورده ای بی ترس و بیم                  در جواب افزوده تزویر، آن لئیم

113.10                   * که چه چندین سال بودم در دعا                       من طلب کردم ز حق، داد او مرا

113.11                   * ای رسول حق چنین باشد روا ؟                      ملک من بُد گاو، چون دادش خدا ؟

 

114. حكم كردن داود علیه السلام بر صاحب گاو كه از سر گاو برخیز و تشنیع صاحب گاو بر داود علیه السلام

114.1                          گفت داودش: خمش كن، رو بهل                        این مسلمان را ز گاوت كن بحل

114.2                          چون خدا پوشید بر تو، ای جوان                        رو خمش كن، حق ستاری بدان

114.3                          گفت: وا ویلا، چه حكم است؟ این چه داد؟             از پی من شرع نو خواهی نهاد ؟

114.4                          رفته است آوازۀ عدلت چنان                              كه معطر شد زمین و آسمان

114.5                          بر سگان كور این اِستم نرفت                            زین تعدی، سنگ و كُه بشكافت تفت

114.6                          همچنین تشنیع میزد بر ملا                                كالصلا هنگام ظلم است، الصلا

114.7                          * اینچنین ظلم و جفا بر من مکن                        یا نبی الله مگو زینسان سخن

 

115. حكم كردن داود بر صاحب گاو كه جملۀ مال خود را به وی ده

115.1                          بعد از آن داود گفتش: ای عنود                          جمله مال خویش او را بخش زود

115.2                          ور نه كارت سخت گردد، گفتمت                        تا نگردد ظاهر از وی استمت

115.3                          خاك بر سر كرد و جامه بر درید                        كه به هر دم میكنی ظلمی مزید ؟

115.4                          یك دمی دیگر بر این تشنیع راند                         باز داودش به پیش خویش خواند

115.5                          گفت: چون بختت نبود ای بخت كور                   ظلمت آمد اندك اندك در ظهور

115.6                          دیده ای آنگاه صدر و پیشگاه                             ای دریغ از چون تو خر، خاشاك و كاه

115.7                          * زین سخن داود شد زو خشمناک                      گفت: تا خود را نگردانی هلاک

115.8                          رو كه فرزندان تو با جفت تو                            بندگان او شدند، افزون مگو

115.9                          سنگ بر سینه همی زد با دو دست                      می دوید از جهل خود بالا و پست

115.10                   خلق هم اندر ملامت آمدند                                 كز ضمیر كار او غافل بُدند

115.11                   ظالم از مظلوم كی داند كسی ؟                           كاو بود سخرۀ هوا، همچون خسی

115.12                   ظالم از مظلوم آن كس پی برد                           كاو سر نفس ظلوم خود بُرَد

115.13                   ور نه آن ظالم، كه نفس است اندرون                  خصم هر مظلوم باشد از جنون

115.14                   سگ هماره حمله بر مسكین كند                          تا تواند زخم بر مسكین زند

115.15                   شرم شیران راست، نی سگ را بدان                   كه نگیرد صید از همسایگان

115.16                   از كمین، سگ سان سوی داود جَست                   عامۀ مظلوم  ُكش ِ ظالم پَرست

115.17                   روی بر داود كردند آن فریق                             كای نبی مجتبی بر ما شفیق

115.18                   این نشاید از تو، كاین ظلمست فاش                     قهر كردی بی گناهی را به لاش

 

116. عزم كردن داود علیه السلام به خواندن خلق بدان صحرا كه راز آشكارا كند و حجتها همه قطع كند

116.1                          گفت: ای یاران زمان آن رسید                           كان سِرّ ِ مكتوم او گردد پدید

116.2                          جمله برخیزید تا بیرون رویم                             * سوی صحرا و بدان هامون شویم

116.3                          مرد و زن، از خانه ها بیرون روید *                  تا بر آن سِرّ نهان واقف شوید

116.4                          در فلان صحرا درختی هست زفت                     شاخهایش انبه و بسیار چفت

116.5                          سخت راسخ خیمه گاه و میخ او                          بوی خون می آیدم از بیخ او

116.6                          خون شدست اندر بُن آن خوش درخت                  خواجه را كشتست، این منحوس بخت

116.7                          * مال او برداشتست این قلتبان                           وین غلام اوست، ای آزادگان

116.8                          * این جوان مر خواجه را باشد پسر                    طفل بود و او ندارد زین خبر

116.9                          تا كنون حلم خدا پوشید آن                                 آخر از ناشكری آن قلتبان

116.10                   كه عیال خواجه را روزی ندید                           نی به نوروز و نه موسمهای عید

116.11                   بی نوایان را به یك لقمه نجُست                          یاد ناورد او ز حقهای نخست

116.12                   تا كنون از بهر یك گاو، این لعین                        میزند فرزند او را بر زمین

116.13                   او به خود برداشت پرده از گناه                          ور نه می پوشید جرمش را اله

116.14                   كافر و فاسق در این دور گزند                           پردۀ خود را به خود بر میدرند

116.15                   ظلم مستور است، در اسرار جان                        می نهد ظالم به پیش مردمان

116.16                   كه ببینیدم كه دارم شاخها                                  گاو دوزخ را ببینید از ملا

 

117. گواهی دادن دست و پا و زبان بر سر ظالم هم در دنیا

117.1                          پس همینجا دست و پایت در گزند                       بر ضمیر تو گواهی می دهند

117.2                          چون موكل می شود بر تو ضمیر                       كه بگو تو اعتقادت، وامگیر

117.3                          خاصه در هنگام خشم و گفت وگو                      می كند ظاهر سِرّت را مو به مو

117.4                          چون موكل می شود ظلم و جفا                          كه هویدا كن مرا ای دست و پا

117.5                          چون همی گیرد گواه سِرّ لگام                            خاصه وقت جوش و خشم و انتقام

117.6                          پس همان كس كه موكل می كند                          تا لوای راز بر صحرا زند

117.7                          پس موكلهای دیگر روز حشر                            هم تواند آفرید از بهر نشر

117.8                          ای به دَه دست آمده در ظلم و كین                       گوهرت پیداست حاجت نیست این

117.9                          نیست حاجت شهره گشتن در گزند                      بر ضمیر آتشینت واقفند

117.10                   نفس تو هر دم بر آرد صد شرار                        كه ببینیدم، منم ز اصحاب نار

117.11                   جزو نارم، سوی كلّ خود روم                           من نه نورم كه سوی حضرت شوم

117.12                   همچنان كاین ظالم حق ناشناس                           بهر گاوی كرد چندین التباس

117.13                   او از او صد گاو برد و صد شتر                        نفس این است، ای پدر، از وی ببُر

117.14                   نیز روزی با خدا زاری نكرد                            یاربی نامد از او روزی به درد

117.15                   كای خدا، خصم مرا خشنود كن                          گر منش كردم زیان، تو سود كن

117.16                   گر خطا  ُكشتم، دیت بر عاقله است                     عاقلۀ جانم تو بودی از أَ لَسْت

117.17                   سنگ میگردد به استغفار دُرّ                              این بود انصاف نفس، ای جان حُرّ

 

118. بیرون رفتن خلایق به سوی آن درخت

118.1                          چون برون رفتند سوی آن درخت                       گفت: دستش را  ز پس بندند سخت

118.2                          تا گناه و جرم او پیدا كنم                                   تا لوای عدل بر صحرا زنم

118.3                          گفت: ای سگ، جدّ این را كشته ای                     تو غلامی، خواجه زین رو گشته ای

118.4                          خواجه را  ُكشتی و بردی مال او                        كرد یزدان آشكارا حال او

118.5                          آن زنت او را كنیزك بوده است                          با همین خواجه جفا بنموده است

118.6                          هر چه زو زائید ماده یا كه نر                            ملك  وارث باشد آنها سربسر

118.7                          تو غلامی، كسب و كارت ملك اوست                  شرع جُستی، شرع بستان رو نكوست

118.8                          خواجه را كشتی به اِستم زار زار                        هم بر اینجا خواجه گویان زینهار

118.9                          كارد از اشتاب كردی زیر خاك                          از خیالی كه بدیدی سهمناك

118.10                   نك سرش با كارد در زیر زمین                          باز كاوید این زمین را همچنین

118.11                   نام این سگ هم نوشته، كارد بَر                         كرد با خواجه چنین مكر و ضرر

118.12                   همچنین كردند و چون بشكافتند                          در زمین آن كارد با سر یافتند

118.13                   ولوله در خلق افتاد آن زمان                              هر یكی زُنّار ببرید از میان

118.14                   * جمله از داود گشته عذر خواه                         زآنکه بَد ظن گشته بودند و تباه

 

119. قصاص فرمودن داود علیه السلام خونی را بعد از الزام حجت بر او

119.1                          بعد از آن گفتش: بیا ای داد خواه                        داد خود بستان تو از این رو سیاه

119.2                          هم بدان تیغش بفرمود او قصاص                       كی كند مكرش ز علم حق خلاص ؟

119.3                          حلم حق گر چه مواساها كند                              چونکه از حد بگذرد، رسوا کند

119.4                          خون نخسبد، در فتد در هر دلی                          میل جست و جوی كشف مشكلی

119.5                          اقتضای داوری ربّ دین                                  سر بر آرد از ضمیر آن و این

119.6                          كان فلان خواجه چه شد؟ حالش چه گشت؟            همچنان كه جوشد از گلزار كشت

119.7                          جوشش خون باشد آن واجستها                           خارش دلها و بحث و ماجرا

119.8                          چونكه پیدا گشت سِرّ كار او                              معجزۀ داود شد فاش و دو تو

119.9                          خلق جمله سر برهنه آمدند                                سر به سجده بر زمینها میزدند

119.10                   ما همه كوران اصلی بوده ایم                            وآنچه میفرموده ای نشنوده ایم

119.11                   * وز تو ما صد گون عجایب دیده ایم                  لیک معذوریم چون بی دیده ایم

119.12                   سنگ با تو در سخن آمد شهیر                            كز برای غزو طالوتم بگیر

119.13                   تو به سه سنگ و فلاخن آمدی                           صد هزاران خصم را برهم زدی

119.14                   سنگهایت صد هزاران پاره شد                           هر یكی مر خصم را خونخواره شد

119.15                   آهن اندر دست تو چون موم شد                          چون زره سازی تو را معلوم شد

119.16                   كوهها با تو رسائل شد شكور                             با تو میخوانند چون مقری زبور

119.17                   صد هزاران چشم دل بگشاده شد                        از دم تو غیب را آماده شد

119.18                   و آن قوی تر از همه كان دایم است                     زندگی بخشی كه سرمد قائم است

119.19                   جان جملۀ معجزات این است خَود                       كه ببخشد مرده را جان ابد

119.20                   كشته شد ظالم، جهانی زنده شد                           هر یكی از نو خدا را بنده شد

 

120. بیان آن كه نفس آدمی به جای آن خونی است كه مدعی گاو گشته بود و آن گاو كشنده عقل است و داود حق است یا شیخ كه نایب حق است كه به قوت و یاری او تواند ظالم را كشتن و توانگر شدن به روزی بی كسب و بی حساب

120.1                          نفس خود را  ُكش، جهانی زنده كن                     خواجه را كشتست، او را بنده كن

120.2                          مدعی گاو نفس توست، هین                              خویشتن را خواجه كرده است و مهین

120.3                          آن كشندۀ گاو عقل توست، رو                            بر كشندۀ گاو ِ تن، منكر مشو

120.4                          عقل اسیر است و همی خواهد ز حق                   روزی بی رنج و نعمت بر طبق

120.5                          روزی بی رنج او موقوف چیست ؟                     آنكه بُكشد گاو را، كاصل بدیست

120.6                          نفس گوید: چون كشی تو گاو من ؟                      زانكه گاو نفس باشد نقش تن

120.7                          خواجه زادۀ عقل، مانده بی نوا                           نفس خونی، خواجه گشته و پیشوا

120.8                          روزی بی رنج میدانی كه چیست ؟                      قوت ارواح است و ارزاق نبی ست

120.9                          لیك موقوف است بر قربان گاو                          گنج اندر گاو دان، ای  ُكنج كاو

120.10                   دوش چیزی خورده ام، ور نه تمام                      دادمی در دست فهم تو زمام

120.11                   "دوش چیزی خورده ام"، افسانه است                  هر چه می آید ز پنهان خانه است

120.12                   چشم بر اسباب، از چه دوختیم ؟                         گر ز "خوش چشمان" كرشم آموختیم

120.13                   هست بر اسباب اسبابی دگر                              در سبب منگر در آن افكن نظر

120.14                   انبیا در قطع اسباب آمدند                                  معجزات خویش بر كیوان زدند

120.15                   بی سبب مر بحر را بشكافتند                             بی زراعت چاش گندم یافتند

120.16                   ریگها هم آرد شد از سعیشان                             پشم بز، ابریشم آمد كش كشان

120.17                   جمله قرآن هست در قطع سبب                           عزّ درویش و، هلاك بو لهب

 

121. مثال

121.1                          مرغ بابیلی دو سه سنگ افكند                            لشكر زفت حبش را بشكند

121.2                          پیل را سوراخ سوراخ افكند                               سنگِ مرغی، كاو به بالا پر زند

121.3                          دُم گاو كشته بر مقتول زن                                تا شود زنده همان دم در كفن

121.4                          حلق ببریده جَهَد از جای خویش                          خون خود جوید ز خون پالای خویش

121.5                          همچنین ز آغاز قرآن تا تمام                              رفض اسباب است و علت، و السلام

121.6                          كشف این نه از عقل كار افزا شود                      بندگی كن، تا تو را پیدا شود

121.7                          بند معقولات آمد فلسفی                                    شهسوار عقل ِ عقل آمد صفی

121.8                          عقل عقلت مغز و عقل توست پوست                   معدۀ حیوان همیشه پوست جوست

121.9                          مغز جوی، از پوست دارد صد ملال                   مغز، نغزان را، حلال آمد، حلال

121.10                   چونكه قشر عقل صد بُرهان دهد                        عقل  ُكل، كی گام بی ایقان نهد ؟

121.11                   عقل، دفترها كند یكسر سیاه                               عقل ِ عقل، آفاق دارد پُر ز ماه

121.12                   از سیاهی وز سپیدی فارغ است                         نور ماهش بر دل و جان بازغ است

121.13                   این سیاه و این سپید، ار قدر یافت ؟                     ز آن شب قدر است، كاختروار تافت

121.14                   قیمت همیان و كیسه، از زر است                       بی زر آن همیان و كیسه، ابتر است

121.15                   همچنانكه قدر تن، از جان بود                            قدر جان از پرتو جانان بود

121.16                   گر بُدی  جان زنده  بی پرتو كنون                      هیچ گفتی كافران را  مَیّتون ؟

121.17                   هین بگو، كه ناطقه جو می كند                          تا به قرنی بعد ما آبی رسد

121.18                   گر چه هر قرنی "سخن آری" بود                       لیك گفتِ سالفان یاری بود

121.19                   نی كه هم تورات و انجیل و زبور                       شد گواه صدق قرآن؟ ای شكور

121.20                   روزی بی رنج جو و بی حسیب                         كز بهشتت آورد جبریل سیب

121.21                   بلكه رزقی از خداوند بهشت                              بی صداع باغبان، بی رنج ِ كِشت

121.22                   زانكه نفع نان، در آن نان داد، اوست                   بدهدت آن نفع، بی توسیطِ پوست

121.23                   ذوق پنهان، نقش ِ نان چون سفره است                 نان بی سفره، ولی را بهره است

121.24                   رزق جانی، كی بری با سعی و جُست ؟               جز به عدل شیخ، كاو داود توست ؟

121.25                   نفس، چون با شیخ بیند گام تو                            از بن دندان شود او رام تو

121.26                   صاحب این گاو، رام آن گاه شد                          كز دَم داود، او آگاه شد

121.27                   عقل گاهی غالب آید در شكار                            بر سگ نفست كه باشد شیخ یار

121.28                   نفس اژدرهاست، با صد زور و فن                     روی شیخ او را زمرّد دیده كن

121.29                   * گر تو خواهی ایمنی از اژدها                         دستش از دامان مکن یکدم رها

121.30                   * خاک شو در پیش شیخ با صفا                        تا ز خاک تو بروید کیمیا

121.31                   گر تو صاحب گاو را خواهی زبون                    چون خران سیخش كن آن سو ای حرون

121.32                   چون به نزدیك "ولی الله"  شود                          آن زبان صد گزش كوته شود

121.33                   صد زبان، در هر زبانش صد لغت                     زرق و دستانش نیاید در صفت

121.34                   مدعی گاو، نفس آمد، فصیح                              صد هزاران حجت آرد ناصحیح

121.35                   شهر را بفریبد، الا شاه را                                 ره نتاند زد شه آگاه را

121.36                   نفس را تسبیح و مصحف در یمین                       خنجر و شمشیر اندر آستین

121.37                   مصحف و سالوس او باور مكن                         خویش با او همسر و همسر مكن

121.38                   سوی حوضت آورد بهر وضو                           و اندر اندازد تو را در قعر، او

121.39                   * زآنکه او در خانه، عقل تو برون                     گرچه ملک اوست، لیکن شد زبون

121.40                   عقل ِ نورانی، نیكو طالب است                          نفس ِ ظلمانی، بر او چون غالب است؟

121.41                   زانكه او در خانه عقل تو غریب                         بر در خود، سگ بود، شیر مهیب

121.42                   باش تا شیران سوی بیشه روند                           وین سگان كور آنجا بگروند

121.43                   مكر نفس و تن، نداند عام شهر                           او نگردد، جز به وحی القلب قهر

121.44                   هر كه جنس اوست، یار او شود                         جز مگر داود، كاو شیخت بود

121.45                   كاو مبدل گشت و جنس تن نماند                         هر كه را حق در مقام دل نشاند

121.46                   خلق، جمله علتی اند از كمین                             یار ِ علت میشود، علت یقین

121.47                   هر خسی دعوی داودی كند                               هر كه بی تمییز، كف در وی زند

121.48                   از صیادی بشنود آواز طیر                               مرغ ِ ابله میكند آن سوی سیر

121.49                   نقد را از نقل نشناسد، غویست                           هین از او بگریز، اگر چه معنویست

121.50                   رَسته و بربسته، پیش او یكیست                         گر یقین دعوی كند، او در شكیست

121.51                   این چنین كس، گر ذكیّ مطلق است                     چونش این تمییز نبود، احمق است

121.52                   هین از او بگریز، چون آهو ز شیر                     سوی او مشتاب، ای دانا دلیر

 

122. گریختن عیسی علیه السلام بر فراز كوه از احمقان

122.1                          عیسی مریم به كوهی میگریخت                         شیر گوئی خون او میخواست ریخت

122.2                          آن یكی در پی دوید و گفت: خیر                        در پیت كس نیست، چه گریزی چو طیر؟

122.3                          با شتاب او آنچنان میتاخت جفت                         كز شتاب خود، جواب او نگفت

122.4                          یك دو میدان در پی عیسی براند                         پس به جدّ و جهد عیسی را بخواند

122.5                          كز پی مرضات حق، یك لحظه بیست                  كه مرا اندر گریزت مشكلیست

122.6                          از كه این سو میگریزی؟ ای كریم                      نه پیت شیر و نه خصم و خوف و بیم

122.7                          گفت: از احمق گریزانم، برو                             میرهانم خویش را، بندم مشو

122.8                          گفت: آخر آن مسیحا نی توی؟                            كه شود كور و كر از تو مستوی ؟

122.9                          گفت: آری. گفت: آن شه نیستی؟                         كه فسون غیب را ماویستی؟

122.10                   چون بخوانی آن فسون بر مرده ای                     بر جهد چون شیر ِ صید آورده ای

122.11                   گفت: آری آن منم. گفتا كه: تو                            نی ز گِل مرغان كنی ای خوب رو؟

122.12                   * بردمی بر وی سبک تا جان شود                     در هوا اندر زمان پرّان شود

122.13                   گفت: آری. گفت: پس ای روح پاك                     هر چه خواهی می كنی، از كیست باك؟

122.14                   با چنین برهان، كه باشد در جهان؟                      كه نباشد مر تو را از بندگان؟

122.15                   گفت عیسی كه: به ذات پاك حق                         مبدع تن، خالق جان در سبق

122.16                   حرمت ذات و صفات پاك او                             كه بود گردون، گریبان چاك او

122.17                   كآن فسون و، اسم اعظم را كه من                       بر كر و بر كور خواندم شد حسن

122.18                   بر  ُكه سنگین بخواندم، شد شكاف                       خرقه را بدرید بر خود، تا بناف

122.19                   بر تن مرده بخواندم، گشت حَی                          بر سر لا شی بخواندم، گشت شی

122.20                   خواندم آن را بر دل احمق به ود                         صد هزاران بار و، درمانی نشد

122.21                   سنگِ خارا گشت و، زآن خو بر نگشت                ریگ شد، كز وی نروید هیچ كِشت

122.22                   گفت: حكمت چیست؟ كانجا اسم حق                    سود كرد، اینجا نبود آن را سبق؟

122.23                   آن همان رنج است و این رنجی، چرا ؟                آن نشد این را و، آن را شد دوا ؟

122.24                   گفت: رنج احمقی، قهر خداست                          رنج و كوری نیست قهر، آن ابتلاست

122.25                   ابتلا رنجیست، كان رحم آورد                            احمقی رنجیست، كان زخم آورد

122.26                   آنچه داغ اوست، مُهر او كرده است                     چاره ای بر وی نیارد بُرد دست

122.27                   ز احمقان بگریز چون عیسی گریخت                  صحبت احمق بسی خونها بریخت

122.28                   * بر سر آرد زخم، رنج احمقی                          رحم نبود، چاره جوی آن شقی

122.29                   اندك اندك آب را دزدد هوا                                وین چنین دزدد هم احمق از شما

122.30                   گرمیت را دزدد و، سردی دهد                          همچو آن، كاو زیر كون سنگی نهد

122.31                   آن مسیجا را حذر، نه از بیم بود                         ایمن است او، آن پی تعلیم بود

122.32                   زمهریر ار پُر كند آفاق را                                 چه غم آن خورشید با اشراق را ؟

 

123. قصۀ اهل سبا و حماقت ایشان و اثر ناكردن نصیحت انبیا در احمقان

123.1                          یادم آمد قصۀ اهل سبا                                      كز دَم احمق، صباشان شد  وبا

123.2                          آن سبا ماند به شهری بس كلان                          در فسانه بشنوی از كودكان

123.3                          كودكان افسانه ها می آورند                               درج در افسانه شان بس سِرّ و پند

123.4                          هزلها گویند در افسانه ها                                  گنج میجو در همه ویرانه ها

123.5                          بود شهری بس عظیم و مه، ولی                        قدر او قدر سكره بیش نی

123.6                          بس عظیم و بس فراخ و بس دراز                      سخت زفت و تو به تو همچون پیاز

123.7                          مردم دَه شهر، مجموع اندر او                           لیك جمله سه تن ِ ناشُسته رو

123.8                          اندر او نوع خلایق بی شمار                              لیك آن جمله سه خام ِ پخته خوار

123.9                          ناشده جان، سوی جانان تاختن                           گر هزاران است، باشد نیم تن

123.10                   آن یكی بس دور بین و، دیده كور                       از سلیمان كور و، دیده پای مور

123.11                   و آن دگر بس تیز گوش و، سخت كر                   گنج و، در وی نیست یك جو، سنگ زر

123.12                   و آن دگر عور و برهنه، لاشه تاز                      لیك دامنهای جامۀ او دراز

123.13                   گفت كور: اینك سپاهی میرسند                           من همی بینم كه چه قومند و چند

123.14                   گفت كر: آری شنیدم بانگشان                            كه چه میگویند پیدا و نهان

123.15                   آن برهنه گفت: ترسان زآن منم                          كه ببرند از درازی دامنم

123.16                   كور گفت: اینك به نزدیك آمدند                           خیز بگریزیم پیش از زخم و بند

123.17                   كر همی گوید كه: آری مشغله                            میشود نزدیكتر، یاران هله

123.18                   آن برهنه گفت: آوه دامنم                                  از طمع بُرند و من ناایمنم

123.19                   شهر را هِشتند و بیرون آمدند                             در هزیمت در دهی اندر شدند

123.20                   اندر آن دِه، مرغ فربه یافتند                               لیك ذرۀ گوشت بر وی نی نژند

123.21                   * کور دید و آن کر آوازش شنید                        عور بگرفت و به دامن در کشید

123.22                   مرغ ِ مرده خشك، وز زخم كلاغ                        استخوانها زار گشته چون بناغ

123.23                   * پس طلب کردند و دیگی یافتند                        بی سر و بی بُن سبک بشتافتند

123.24                   بر سر آتش نهادند آن سه تن                              مرغ فربه را به دیگ اندر زفن

123.25                   * آتشش کردند چندان ای پسر                            کاستخوان شد پخته، لحمش بیخبر

123.26                   ز آن همی خوردند چون از صید شیر                  هر یكی از خوردنش چون پیل سیر

123.27                   هر سه ز آن خوردند و بس فربه شدند                 چون سه پیل بس بزرگ مه شدند

123.28                   آنچنان كز فربهی هر یك جوان                           در نگنجیدی ز زفتی در جهان

123.29                   با چنین کبزی و هفت اندام زفت                         از شكاف در برون جَستند تفت

123.30                   راه مرگ خلق، ناپیدا رهیست                            در نظر ناید كه آن بی جا رهیست

123.31                   نك پیاپی كاروانها مقتفی                                   زین شكاف در، كه هست آن مختفی

123.32                   بر در ار جوئی، نیابی آن شكاف                        سخت ناپیدا در او چندین زفاف

123.33                   * ای ظیاء الحق حسام الدین عیان                      باز باید گفت شرح این بیان

123.34                   * ای پسر هر مختصر افسانه نیست                    آشنا را روی در بیگانه نیست

 

124. شرح آن كور دور بین و آن كر تیز شنو و آن برهنۀ دراز دامن

124.1                          َكر امل را دان كه مرگ ما شنید                         مرگ خود نشنید و نقل خود ندید

124.2                          حرص نابیناست، بیند مو به مو                          عیب خلقان و، بگوید كو به كو

124.3                          عیب خود یك ذرّه، چشم كور او                         می نبیند، گر چه هست او عیب جو

124.4                          عور می ترسد كه دامانش بَرَند                          دامن مرد برهنه كی درند ؟

124.5                          مرد دنیا مفلس است و ترس ناك                         هیچ او را نیست و، از دزدانش باك

124.6                          او برهنه آمد و عریان رود                               وز غم دزدش، جگر خون میشود

124.7                          وقت مرگش كه بود صد نوحه پیش                     خنده آید جانش را زین ترس خویش

124.8                          آن زمان داند غنی، كش نیست زر                      هم ذكی داند، كه بود او بی هنر

124.9                          چون كنار كودكی پُر از سفال                            كاو بر آن لرزان بود چون ربّ مال

124.10                   گر ستانی پاره ای، گریان شود                           پاره گر بازش دهی خندان شود

124.11                   چون نباشد طفل را دانش دثار                           گریه و خنده اش ندارد اعتبار

124.12                   * محتشم چون عاریت را مُلك دید                       پس بر آن مال دروغین می طپید

124.13                   خواب می بیند كه او را هست مال                      ترسد از دزدی كه برباید جوال

124.14                   چون ز خوابش بر جهاند گوش كش                    پس ز ترس خویش تسخُر آیدش

124.15                   همچنین ترسائی این عالِمان                               كه بودشان عقل و علم این جهان

124.16                   از پی این عاقلان ذو فنون                                گفت ایزد در نبی "لا یعلمون"

124.17                   هر یكی ترسان ز دزدی كسی                            خویشتن را علم پندارد بسی

124.18                   گوید او كه: روزگارم می برند                           خود ندارد روزگار ِ سودمند

124.19                   گوید: از كارم بر آوردند خلق                            غرق بی كاریست جانش تا به حلق

124.20                   عور ترسان كه منم دامن كشان                           چون رهانم دامن از چنگالشان ؟

124.21                   صد هزاران فصل داند از علوم                         جان خود را می نداند آن ظلوم

124.22                   داند او خاصیت هر جوهری                             در بیان جوهر خود، چون خری

124.23                   كه همی دانم یجوز و لا یجوز                            خود ندانی تو یجوزی یا عجوز

124.24                   این روا، وآن ناروا دانی، ولیك                          تو روا یا ناروائی، بین تو نیك

124.25                   قیمت هر كاله میدانی كه چیست                          قیمت خود را ندانی، ز احمقیست

124.26                   سعدها و نحسها دانسته ای                                 ننگری سعدی تو، یا ناشسته ای

124.27                   جان جمله علمها این است این                            كه بدانی من كیم در یوم دین

124.28                   * جان جمله علمها این است خَود                        کو ببخشد جمله را جان ابد

124.29                   عاریت را ملک خود داند غنی                           پس بر آن احوال لرزد آن دنی

124.30                   آن اصول دین بدانستی تو لیك                            بنگر اندر اصل خود، کاو هست نیك

124.31                   از اصولینت اصول خویش به                           كه بدانی اصل خود، ای مرد مه

 

125. صفت خرّمی شهر سبا و ناشكری اهل آن

125.1                          اصلشان بَد بود آن اهل سبا                                میرمیدندی ز اصحاب لقا

125.2                          دادشان چندان ضیاع و باغ و راغ                      از چپ و از راست از بهر فراغ

125.3                          بسكه میافتاد از پُرّی ثمار                                 تنگ میشد معبر بر رهگذار

125.4                          آن نثار میوه ره را میگرفت                              از پُری میوه رهرو در شگفت

125.5                          سله بر سر در درختستانشان                              پُر شدی ناخواست از میوه فشان

125.6                          باد آن میوه فشاندی، نی كسی                             پُر شدی ز آن میوه دامنها بسی

125.7                          خوشه های زفت تا زیر آمده                             بر سر و روی رونده میزده

125.8                          مرد گلخن تاب از پُرّی زر                                بسته بودی بر میان زرّین كمر

125.9                          سگ كلیچه كوفتی در زیر پا                             تخمه بودی گرگ صحرا از نوا

125.10                   گشته ایمن شهر و ده از دزد و گرگ                   بُز نترسیدی هم از گرگ سترگ

125.11                   * جامۀ ایشان اگر چرکین شدی                          آتش سوزنده شان صابون بُدی

125.12                   * در تنور انداختندی جامه را                            بعد یکساعت شدی خوش با صفا

125.13                   گر بگویم شرح نعمتهای قوم                              كه زیادت میشد آن یوماً فیوم

125.14                   مانع آید از سخنهای مهم                                   انبیا بردند امر فاستقم

 

126. آمدن سیزده پیغمبر به نصیحت اهل شهر سبا

126.1                          * چون ز حد بردند ناشکری چنان                      غیرت حق کارگر شد در زمان

126.2                          سیزده پیغمبر آنجا آمدند                                    گمرهان را ره نمودندی به پند

126.3                          كه هلا، نعمت فزون شد، شكر كو؟                     مركب شكر ار بخسبد، حرّكوا

126.4                          شكر منعم واجب آمد در خرد                             ور نه بگشاید در خشم ابد

126.5                          هین كرم بینید و، این خود كس كند ؟                   كز چنین نعمت، به شكری بس كند ؟

126.6                          سر ببخشد، شكر خواهد سجده ای                       پا ببخشد، شكر خواهد قعده ای

126.7                          شکر نعمت، نعمتت افزون کند                           صد هزاران  ُگل به خاری سر زند

126.8                          قوم گفته: شكر ما را بُرد غول                           ما شدیم از شكر و از نعمت ملول

126.9                          نعمت چه؟ سیر شد جانمان از این                       شکر چه گوئیم؟ بر گوئید هین

126.10                   پیش ما این نعمت آمد محنتی                              شکر محنت کس نگفته است ای فتی

126.11                   ما چنان پژمرده گشتیم از عطا                           كه نه طاعتمان خوش آید، نه خطا

126.12                   ما نمی خواهیم نعمتها و باغ                              ما نمی خواهیم اسباب فراغ

126.13                   انبیا گفتند: در دل علتیست                                 كه از آن در حق شناسی آفتیست

126.14                   نعمت از وی جملگی علت شود                          طعمه در بیمار، كی قوّت شود ؟

126.15                   چند خوش پیش تو آمد؟ ای مصر                        جمله ناخوش گشت و، صاف او كدر

126.16                   تو عدوّ این خوشیها آمدی                                 گشت ناخوش، هر چه بر وی كف زدی

126.17                   هر كه او شد آشنا و یار تو                                شد حقیر و خوار در دیدار تو

126.18                   هر كه او بیگانه باشد با تو هم                            پیش تو او بس مه است و محترم

126.19                   این هم از تاثیر آن بیماری است                         زهر او در جمله جانها ساری است

126.20                   دفع آن علت بباید كرد زود                                كه شِكر با آن، حدث خواهد نمود

126.21                   هر خوشی كآید به تو، ناخوش شود                     آب حیوان گر رسد، آتش شود

126.22                   كیمیای مرگ و جسك است آن صفت                   مرگ گردد ز آن حیاتت عاقبت

126.23                   بس غذائی كه ز وی، دل زنده شد                       چون بیامد در تن تو، گنده شد

126.24                   بس عزیزی كه به ناز اشكار شد                         چون شكارت شد، بر تو خوار شد

126.25                   آشنائی عقل، با عقل از صفا                              چون شود، هر دم فزون باشد، ولا

126.26                   دوستی نفس، با هر نفس ِ پست                           تو یقین میدان كه دم دم كمتر است

126.27                   زآنكه نفسش گِرد علت می تند                            معرفت را زود فاسد میكند

126.28                   گر نخواهی دوست را فردا نفیر                         دوستی با عاقل و با عقل گیر

126.29                   از سموم نفس، چون با علتی                              هر چه گیری، تو مرض را آلتی

126.30                   گر بگیری گوهری، سنگی شود                         ور بگیری مهر دل، جنگی شود

126.31                   ور بگیری نكتۀ بكری لطیف                             بعد دركت گشت بی ذوق و كثیف

126.32                   كه من این را، بس شنیدم كهنه شد                       چیز دیگر گو بجز آن، ای عضد

126.33                   چیز دیگر تازه و نو گفته گیر                            باز فردا زو شوی سیر و نفیر

126.34                   دفع علت كن، چو علت خو شود                         هر حدیثی كهنه پیشت نو شود

126.35                   تا كه آن كهنه بر آرد برگ نو                            بشكفاند كهنه صد خوشه ز گو

126.36                   ما طبیبانیم، شاگردان حق                                 بحر ُقلزم دید ما را فانفلق

126.37                   آن طبیبان طبیعت دیگرند                                 كه به دل از راه نبضی بنگرند

126.38                   ما به دل بی واسطه خوش بنگریم                       كز فراست، ما به عالی منظریم

126.39                   آن طبیبان غذایند و ثمار                                   جان حیوانی بدیشان استوار

126.40                   ما طبیبان فعالیم و مقال                                    ملهم ما، پرتو نور جلال

126.41                   كاین چنین فعلی تو را نافع بود                           و آن چنان فعلی، ز  ره قاطع بود

126.42                   این چنین قولی تو را پیش آورد                          و آن چنان قولی تو را نیش آورد

126.43                   * آنچنان و اینچنین، از نیک و بد                       پیش تو بنهیم و بنمائیم جدّ

126.44                   گر تو خواهی این گزین ور خواهی آن                 زهر و شِکر، سنگ و گور شد عیان

126.45                   آن طبیبان را بود بولی دلیل                               وین دلیل ما بود وحی جلیل

126.46                   دست مزدی می نخواهیم از كسی                       دست مزد ما رسد از حق بسی

126.47                   هین صلا، بیماری ناسور را                             داروی ما یك به یك رنجور را

 

127. معجزه خواستن قوم از پیغمبران

127.1                          قوم گفتند: ای گروه مدّعی                                كو گواه علم و طبّ نافعی ؟

127.2                          چون شما بستۀ همین خواب و خورید                   همچو ما باشید در دِه میچرید

127.3                          چون شما در دام این آب و گلید                          كی شما صیاد سیمرغ دلید ؟

127.4                          حُبّ جاه و سروری دارد بر آن                          كه شمارد خویش از پیغمبران

127.5                          ما نخواهیم این چنین لاف و دروغ                      كردن اندر گوش و، افتادن به دوغ

127.6                          انبیا گفتند: كاین ز آن علت است                         مایۀ كوری حجاب رؤیت است

127.7                          دعوی ما را شنیدید و شما                                 می نبینید این گهر در دست ما

127.8                          امتحان است این گهر مر خلق را                        ماش گردانیم، گرد چشمها

127.9                          هر كه گوید: كو گوا؟ گفتش گواست                    كاو نمی بیند گهر، حبس عماست

127.10                   آفتابی در سخن آمد كه خیز                               كه بر آمد روز، برجه، كم ستیز

127.11                   تو بگوئی: آفتابا كو گواه ؟                                گویدت: ای كور از حق دیده خواه

127.12                   روز روشن هر كه او جوید چراغ                      عین جُستن، كوری اش دارد بلاغ

127.13                   ور نمی بینی، گمانی برده ای                             كه صباح است و، تو اندر پرده ای

127.14                   كوری خود را مكن زین گفت فاش                      خامش و در انتظار فضل باش

127.15                   * فضل بی علت مگر دریابدت                          زین شقاوت روی دل برتابدت

127.16                   * ور نه مانی در چنین کوری ابد                       آینه پنهان شد از تو در نمد

127.17                   در میان روز گفتن: روز كو ؟                           خویش رسوا كردن است، ای روز جو

127.18                   صبر و خاموشی، جذوب رحمت است                 وین نشان جستن، نشان علت است

127.19                   أَنْصِتُوا بپذیر، تا بر جان تو                               آید از جانان، جزای أنصتوا

127.20                   گر نخواهی نكس پیش این طبیب                        بر زمین میزن زر و سر، ای لبیب

127.21                   گفتِ افزون را، تو بفروش و بخر                       بذل جاه و، بذل جان و، بذل سر

127.22                   تا ثنای تو بگوید فضل هو                                كه حسد آرد فلك بر جاهِ  تو

127.23                   چون طبیبان را نگهدارید دل                             خود ببینید و، شوید از خود خجل

127.24                   دفع این كوری به دست خلق نیست                      لیك اكرام طبیبان از هدیست

127.25                   این طبیبان را به جان بنده شوید                          تا به مشك و عنبر آکنده شوید

 

128. متهم داشتن قوم انبیا را علیهم السلام

128.1                          قوم گفتند: این همه زرق است و مكر                   كی خدا نائب كند از زید و بكر ؟

128.2                          هر رسول شاه باید جنس او                               آب و گِل كو؟ خالق افلاك كو ؟

128.3                          مغز خر خوردیم ؟  تا ما چون شما                      پشه را داریم هم راز هما ؟

128.4                          كو هما؟ كو پشه؟ كو گِل؟ كو خدا ؟                     ز آفتاب چرخ چه بود ذره را ؟

128.5                          این چه نسبت؟ این چه پیوندی بود؟                     تا كه در عقل و دماغی در رود

128.6                          * ما کجا؟ وین گفتِ بیهوده کجا؟                        این چه زرق است و چه شید است و دغا؟

128.7                          * خود کجا، کو آسمان؟ کو ریسمان؟                   می نگیرد مغز ما این داستان

128.8                          * غالباً ما عقل داریم این قدر                            َگندِ  نا را میشناسیم از گزر

 

129. حكایت خرگوشان كه خرگوشی را به رسالت پیش فیل فرستادند كه بگو: من رسول ماه آسمانم پیش تو، كه از این چشمۀ آب حذر كن. چنانكه در كتاب كلیله و دمنه آمده

129.1                          این بدان ماند كه خرگوشی بگفت                        من رسول ماهم و، با ماه جفت

129.2                          كز رمۀ پیلان بر آن چشمۀ زلال                         جمله نخجیران بُدند اندر وبال

129.3                          جمله محروم و ز خوف از چشمه دور                 حیله ای كردند، چون كم بود زور

129.4                          از سر  ُكه بانگ زد خرگوش زال                      سوی پیلان در شب غرّۀ هلال

129.5                          شاه پیلا، من رسولم پیش بیست                          بر رسولان بند و زجر و خشم نیست

129.6                          ماه می گوید كه: ای پیلان روید                          چشمه آن ِ ماست، زآن یك سو شوید

129.7                          ور نه من تان، كور گردانم یقین                         گفتم، از گردن برون کردم من این

129.8                          ترك این چشمه بگوئید و روید                           تا ز زخم تیغ من ایمن شوید

129.9                          نك نشان آن است، كاندر چشمه ماه                      مضطرب گردد ز پیل ِ آبخواه

129.10                   كه بیا رابع عشر، ای شاه پیل                            تا درون چشمه یابی این دلیل

129.11                   ماه چون شد بدر، آمد بی عثار                           شاهِ پیلان شب بسوی چشمه سار

129.12                   * چون دو هفته از مه نو بگذرید                        شاه پیل آمد، ز چشمه می چرید

129.13                   چونكه زد خرطوم پیل آن شب در آب                  مضطرب شد آب و مه كرد اضطراب

129.14                   پیل باور كرد از وی آن خطاب                          چون درون چشمه مه كرد اضطراب

129.15                   * ترس ترسان بازگشتند آن رمه                         بعد از آن نامد یکی زایشان همه

129.16                   ما نه زآن پیلان گولیم، ای گروه                         * كه اضطراب ماه آردمان شكوه

 

130. جواب گفتن انبیا طعن ایشان را و مثل زدن ایشان را

130.1                          انبیا گفتند: آوه، پند جان                                    سخت تر كرد ای سفیهان بندتان

130.2                          ای دریغا كه دوا در رنجتان                              گشت زهر قهر جان آهنجتان

130.3                          ظلمت افزود این چراغ آن چشم را                      چون خدا بگماشت پردۀ خشم را

130.4                          چه رئیسی جُست خواهیم از شما ؟                      كه ریاستمان فزون است از سما

130.5                          چه شرف یابد ز كشتی بحر ِ دُر ؟                       خاصه كشتی ِ ز سرگین گشته پُر

130.6                          ای دریغ آن دیدۀ كور و كبود                             کآفتابی اندر او ذرّه  نمود

130.7                          ز آدمی كو بود بی مثل و ندید                            دیدۀ ابلیس جز طینی ندید

130.8                          چشم دیوانه، بهارش، دی نمود                           ز آن طرف جنبید، كاو را خانه بود

130.9                          * ای بسا دولت كه آید گاه گاه                            پیش بی دولت، بگردد او ز راه

130.10                   ای بسا معشوق كاید ناشناخت                            پیش بد بختی، نداند عشق باخت

130.11                   احمقان را این چنین حرمان چراست؟                  می نسازد گمرهان را راه راست

130.12                   این غلط ده دیده را حرمان ماست                       وین مقلب، قلب را سوء القضاست

130.13                   چون بت سنگین شما را قبله شد                          لعنت و كوری شما را ظله شد

130.14                   چون بشاید سنگتان انباز حق                             چون نشاید عقل و جان هم راز حق ؟

130.15                   پشۀ مرده هما را شد شریك                                چون نشاید زنده هم راز ملیك ؟

130.16                   یا مگر مرده، تراشیده شماست                           پشۀ زنده، تراشیده خداست

130.17                   عاشق خویشید و صنعت كرد خویش                   دُمّ ماران را، سر مار است كیش

130.18                   نی در آن دم  دولتی و نعمتی                             نی در آن سر  راحتی و لذتی

130.19                   گرد سر گردان بود، آن دم مار                           لایقند و در خورند آن هر دو یار

130.20                   آن چنان گوید حكیم غزنوی                               در الهی نامه، گر خوش بشنوی

130.21                   كم فضولی كن تو در حكم قدر                           در خور آمد شخص خر با گوش خر

130.22                   شد مناسب عضوها و ابدانها                              شد مناسب وصفها با جانها

130.23                   وصف هر جانی مناسب باشدش                         بی گمان جانی كه حق بتراشدش

130.24                   چون صفت با جان قرین كردست او                    پس مناسب دانش، همچون چشم و رو

130.25                   شد مناسب وصفها در خوب و زشت                   شد مناسب حرفها كه حق نوشت

130.26                   دیده و دل هست بین اصبعین                             چون قلم در دست كاتب ای حسین

130.27                   اصبع لطف است و قهر اندر میان                      كلك دل با قبض و بسطی زین بنان

130.28                   ای قلم بنگر گر اجلالیستی                                كه میان اصبعین كیستی

130.29                   جمله قصد و جنبشت زین اصبع است                  فرق تو بر چار راه مجمع است

130.30                   این حروف حالهات از نسخ اوست                      عزم و فسخت هم ز عزم و فسخ اوست

130.31                   جز نیاز و جز تضرع راه نیست                         زین تقلب هر قلم آگاه نیست

130.32                   این قلم داند، ولی بر قدر َخود                            قدر خود پیدا كند در نیك و بد

130.33                   آنچه در خرگوش و پیل آویختند                          تا ازل را با حیل آمیختند

 

131. بیان آنكه هر كس را نرسد مثل آوردن خاصه در كار الهی

131.1                          كی رسدتان این مثلها ساختن ؟                           سوی آن درگاه پاك انداختن

131.2                          آن مثل آوردن، آن ِ حضرت است                       كه به علم سِرّ و جَهر او آیت است

131.3                          تو چه دانی سِرّ چیزی؟ تا تو  َكل                        یا به زلف و یا به رخ آری مثل

131.4                          موسی، آن را که عصا دید و، نبود                      اژدها بُد، سِرّ او لب میگشود

131.5                          چون چنان شاهی نداند سِرّ چوب                        تو چه دانی سِرّ این دام و حبوب ؟

131.6                          چون غلط شد چشم موسی در مثل                       چون كند موشی فضولی مُدخل ؟

131.7                          آن مثالت را چو اژدرها كند                              تا به پاسخ جزو جزوت بر كند

131.8                          این مثال آورد ابلیس لعین                                 تا كه شد ملعون حق تا یوم دین

131.9                          این مثال آورد قارون از لجاج                            تا فرو شد در زمین با تخت و تاج

131.10                   * این مثال آورد نمرود جهول                           تا که پشه مغز سر خوردش عجول

131.11                   * این مثال اندیش گشته قوم عاد                         کاستخوانشان خرد و مُرد آمد ز باد

131.12                   * این مثال آورد شدّاد لئیم                                 تا که شد محروم از هر دو نعیم

131.13                   * این مثال آورد فرعون از غلط                        تا که اندر آب دریا شد سقط

131.14                   * این مثال آورد هر بد بختِ دون                       تا که شد در قعر دوزخ سرنگون

131.15                   این مثالت را چو زاغ و بوم دان                         كه از ایشان پست شد صد خاندان

 

132. مثلها زدن قوم نوح علیه السلام به استهزا در زمان كشتی ساختن

132.1                          نوح اندر بادیه كشتی بساخت                             صد مثل گو از پی تسخر بتاخت

132.2                          در بیابانی كه چاه و آب نیست                            می كند كشتی، چه نادان ابلهی است

132.3                          آن یكی میگفت: این كشتی بتاز                           و آن یكی میگفت: پرّش هم بساز

132.4                          * آن یکی میگفت: دنبالش کژ است                     وآن یکی میگفت: پشتش کژ مژ است

132.5                          * آن یکی میگفت: پالانش کجاست؟                    وآن یکی میگفت: پایش کژ چراست ؟

132.6                          * آن یکی میگفت: کاین مشکی تهیست                وآن یکی میگفت: این خر بهر کیست ؟

132.7                          * آن یکی میگفت: جو چون میخورد؟                  ور نه بارت کی به منزل میبرد ؟

132.8                          * آن یکی میگفت: بیکاری مگر؟                       یا شدی فرتوت و عقلت شد ز سر ؟

132.9                          او همی گفت: این به فرمان خداست                    این به چربكها نخواهد گشت كاست

 

133. حكایت آن دزد كه پرسیدندش: چه می كنی نیم شب در بُن این دیوار؟ گفت: دُهُل می زنم

133.1                          این مثل بشنو كه شب دزدی عنید                        در بُن دیوار حفره می برید

133.2                          نیم بیداری كه او رنجور بود                             طق طق آهسته اش را می شنود

133.3                          رفت بر بام و فرو آویخت سر                           گفت او را: در چه كاری ای پدر ؟

133.4                          خیر باشد، نیم شب چه میكنی ؟                           تو كه ای؟ گفتا: دُهل زن ای سنی

133.5                          در چه كاری؟ گفت: می كوبم دُهل                      گفت: كو بانگ دُهل ای بو سبل؟

133.6                          گفت: فردا بشنوی این بانگ را                          نعرۀ یا حسرتا، واویلتا

133.7                          * من چو رفتم بشنوی بانگ دهل                       آن زمان واقف شوی بر جزو و کل

133.8                          آن دروغ است و كژ و بر ساخته                        سرّ آن كژ را تو هم نشناخته

133.9                          در غلط افتاده ای ای نمیم خام                            پخته شو در آتش او، والسلام

133.10                   سرّ آن خرگوش و آن دیو فضول                        كه به پیش نفس تو آمد رسول

133.11                   تا كه نفس گول را محروم كرد                           ز آب حیوانی، كه از وی خِضر  َخورد

133.12                   باژگونه كرده ای معنیش را                               كفر گفتی مستعد شو نیش را

 

134. جواب آن مثل كه منكران گفتند از رسالت خرگوش پیغام پیل را از ماه آسمان

134.1                          اضطراب ماه گفتی در زلال                             كه بترسانید پیلان را شغال

134.2                          قصۀ خرگوش و پیل آری و آب                         خشیت پیلان ز مه در اضطراب

134.3                          این چه ماند آخر ای كوران خام؟                        با مهی كه شد زبونش خاص و عام

134.4                          چه مه و چه آفتاب و چه فلك ؟                           چه عقول و چه نفوس و چه ملك ؟

134.5                          * چه وحوش و چه طیور و چه جماد؟                 چه ملوک و چه گدا، چه کیقباد؟

134.6                          * چه بلاد و چه حبال و چه بحار؟                      چه مه و چه سال و چه لیل و نهار؟

134.7                          * چه تراب و آب و چه باد و چه نار؟                 چه خریق و صیف و چه دی، چه بهار؟

134.8                          * جمله اندر حکم و در فرمان او                        همچو گوئی در خُم چوگان او

134.9                          آفتابِ آفتابِ آفتاب                                           این چه می گویم؟ مگر هستم به خواب؟

134.10                   صد هزاران شهر را خشم شهان                         سر نگون كرده است، ای بد گمرهان

134.11                   كوه بر خود میشكافد، صد شكاف                        گرد ایشان ماه و خور اندر طواف

134.12                   خشم مردان خشك گرداند سحاب                         خشم دلها كرد عالمها خراب

134.13                   بنگرید ای مردگان بی حنوط                             در سیاستگاهِ شهرستان ِ لوط

134.14                   پیل خود چه بود؟ كه سه مرغ پران                     كوفتند آن پیلكان را استخوان

134.15                   اضعف مرغان، ابابیل است و او                        پیل را بدرید و نپذیرد رفو

134.16                   كیست كاو نشنید آن طوفان نوح ؟                       یا مصاف لشكر فرعون و روح

134.17                   روحشان بشكست و اندر آب ریخت                     ذره ذره آبشان بر می گسیخت

134.18                   كیست كاو نشیند احوال ثمود ؟                           و انكه صرصر عادیان را میربود

134.19                   چشم، باری در چنان پیلان گشا                          كه بُدندی پیل كش اندر وغا

134.20                   آن چنان پیلان و شاهان ظلوم                            زیر خشم دل همیشه در رجوم

134.21                   تا ابد از ظلمتی در ظلمتی                                 می روند و نیست غوثی رحمتی

134.22                   نام نیك و بد مگر نشنیده اید ؟                             جمله دیدند و شما نادیده اید

134.23                   دیده را نادیده می آرید، لیك                               چشمتان را واگشاید مرگ نیك

134.24                   گر دو عالم پر بود خورشید و نور                      چون روی در ظلمتی مانند گور

134.25                   بی نصیب آئی از آن نور عظیم                          بسته روزن باشی از ماه كریم

134.26                   تو درون چاه رفتستی ز كاخ                              چه گنه دارد جهانهای فراخ ؟

134.27                   جان كه اندر وصف گرگی ماند او                      چون ببیند روی یوسف را؟ بگو

134.28                   لحن داودی به سنگ و ُكه رسید                         گوش آن "سنگین دلانش" كم شنید

134.29                   آفرین بر عقل و بر انصاف باد                          هر زمان، و الله أعلم بالرشاد

134.30                   صَدِّقوا رُسلا كراما یا سبا                                 صدقوا روحا سباها من سبا

134.31                   صدقوهم هم شموس طالعة                                یؤمنوكم من مخازی القارعة

134.32                   صدقوهم هم بدور زاهرة                                  قبل أن یلقوكم بالساهرة

134.33                   صدقوهم هم مصابیح الدجی                              أكرموهم هم مفاتیح الرجا

134.34                   صدقوا من لیس یرجو خیركم                             لا تضلوا لا تصدوا غیركم

134.35                   پارسی گوئیم هین تازی بهل                              هندوی آن ترك باش ای آب و گل

 

135. معنی حزم و مثال مرد حازم

135.1                          هین گواهیهای شاهان بشنوید                             بگرویدند آسمانها بگروید

135.2                          یا بحال اولینان بنگرید                                     یا سوی آخر، به حزمی بر پرید

135.3                          حزم چه بود؟ در  دو  تدبیر احتیاط                     از دو، آن گیری، كه دور است از خباط

135.4                          آن یكی گوید: در این ره، هفت روز                    نیست آب و هست ریگ پای سوز

135.5                          آن دگر گوید: دروغ است این بدان                      كه به هر شب، چشمه ای بینی روان

135.6                          حزم آن باشد كه برگیری تو آب                          تا رهی از ترس و، باشی در صواب

135.7                          گر بود در راه آب، این را بریز                          ور نباشد، وای بر مرد ستیز

135.8                          ای خلیفه زادگان، دادی كنید                              حزم بهر روز میعادی كنید

135.9                          آن عدوئی كز پدرتان كین كشید                          سوی زندانش ز علیین كشید

135.10                   آن شه شطرنج، دل را مات كرد                         از بهشتش سخرۀ آفات كرد

135.11                   چند جا، بندش گرفت، اندر نبرد                         تا به كشتی در فكندش، روی زرد

135.12                   این چنین كردست با آن پهلوان                           سست سستش منگرید ای دیگران

135.13                   مادر و بابای ما را، آن حسود                            تاج و پیرایه به چالاكی ربود

135.14                   كردشان آن جا برهنه و زار و خوار                    سالها بگریست آدم، زار زار

135.15                   كه ز اشك چشم او روئید نَبت                             كه چرا اندر جریده لاست ثبت

135.16                   تو قیاسی گیر، طرّاریش را                               كه چُنان سرور،  َكنَد، زو ریش را

135.17                   الحذر، ای گل پرستان، از شرش                        تیغ لا حولی زنید اندر سرش

135.18                   كاو همی بیند شما را از كمین                            كه شما او را نمی بینید هین

135.19                   دائما ً صیاد ریزد دانه ها                                  دانه پیدا باشد و، پنهان دغا

135.20                   هر كجا دانه بدیدی، الحذر                                تا نبندد دام، بر تو بال و پر

135.21                   * چونکه دیدی دانه بگریز ای حمام                    ورنه چون خوردی، در افتادی به دام

135.22                   * شاد مرغی کاو به ترک دانه گفت                    در ریاض قدس، بهرش  ُگل شکفت

135.23                   ز انكه مرغی كاو بترك دانه كرد                        دانه از صحرای بی تزویر خَورد

135.24                   هم بدان قانع شد و از دام جست                          هیچ دامی پرّ و بالش را نبست

 

136. وخامت حال آن مرغ كه ترك حزم كرد از حرص و هوا

136.1                          باز مرغی فوق دیواری نشست                          دیده سوی دانۀ دامی ببست

136.2                          گه نظر ِ او سوی صحرا بُدی                            گاه حرصش سوی دانه میشدی

136.3                          این نظر با آن نظر چالیش كرد                           ناگهانی از خرد خالیش كرد

136.4                          * رفت و دانه خورد و اندر دام ماند                    صایدش کشت و بخورد و کام راند

136.5                          باز مرغی كان تردّد را گذاشت                          ز آن نظر بَر كند و بر صحرا گماشت

136.6                          چون بکند او دل از این، شادان شد او                  تا امام جمله آزادان شد او

136.7                          هر كه او را مقتدا سازد،  ِبرَست                        در مقام امن و آزادی نشست

136.8                          زآنكه شاه حازمان آمد دلش                               تا گلستان و چمن شد منزلش

136.9                          حزم از او راضی و، او راضی ز حزم                این چنین ُكن، گر كنی تدبیر و عزم

136.10                   بارها در دام حرص افتاده ای                            حلق خود را در بریدن داده ای

136.11                   بازت آن توّاب لطف آزاد كرد                           توبه پذرفت و درونت شاد كرد

136.12                   گفت: إن عُدتم كذا عُدنا كذا                                نَحن زَوجّنا الفعال بالجزا

136.13                   چونكه جفتی را بَر خود آورم                             آید آن جفتش دوانه، لاجرم

136.14                   جفت كردیم این عمل را با اثر                            چون رسد جفتی، رسد جفتی دگر

136.15                   چون رباید غارتی از جفت، شوی                       جفت می آید پی او، شوی جوی

136.16                   بار دیگر سوی این دام آمدی                             خاك اندر دیدۀ توبه زدی

136.17                   بازت آن توّاب بگشود آن گره                            گفت: هین بگریز و، این سو پا منه

136.18                   باز چون پروانۀ نسیان رسید                              جانتان را جانب آتش كشید

136.19                   كم كن ای پروانه نسیان و شكی                          در پر سوزیده بنگر تو یكی

136.20                   چون رهیدی،  ُشكر آن باشد كه هیچ                    سوی آن دانه نداری پیچ پیچ

136.21                   تا تو را، چون شكر گوئی، بخشد او                    روزی بی دام و بی خوف عدو

136.22                   شكر آن نعمت كه تان آزاد كرد                           نعمت حق را بباید یاد كرد

136.23                   چند اندر رنجها و در بلا ؟                                گفته ای: برهان ز دامم، ای خدا

136.24                   تا چنین خدمت كنم، احسان كنم                           خاك اندر دیدۀ شیطان زنم

136.25                   * چون خلاصت داد حق از امتحان                     همچنانستی که بودی همچنان

136.26                   * چون رها کردت فرامش کردیش                     جان خود را مست و بی هُش کردیش

 

137. حكایت نذر كردن سگان هر زمستان كه چون تابستان آید خانه سازیم از بهر زمستان

137.1                          سگ زمستان جمع گردد استخوانش                     زخم سرما خُرد گرداند چنانش

137.2                          كاو بگوید: كاین قدر تن كه منم                          خانه ای از سنگ باید كردنم

137.3                          چون كه تابستان بیاید، من به چنگ                     بهر سرما خانه ای سازم ز سنگ

137.4                          چون كه تابستان بیاید، از گشاد                           استخوانها پهن گردد پوست شاد

137.5                          زفت گردد، پا كِشد در سایه ای                          كاهلی، سیری، غری، خود رایه ای

137.6                          گوید او، چون زفت بیند خویش را،                     در كدامین خانه گنجم ای كیا ؟

137.7                          گویدش دل: خانه ای ساز ای عمو                      گوید او: در خانه كی گنجم؟ بگو

137.8                          استخوان حرص تو، در وقت درد                       درهم آید، خُرد گردد در نورد

137.9                          گوئی از توبه: بسازم خانه ای                            در زمستان باشدم کاشانه ای

137.10                   چون نماند این درد گشت، آن حرص رفت            همچو سگ سودای خانه از تو رفت

137.11                   شكر نعمت، خوشتر از نعمت بود                       شكر باره، كی سوی نعمت رود؟

137.12                   شكر، جان ِ نعمت و، نعمت چو پوست                 زآنكه شكر آرد تو را تا كوی دوست

137.13                   نعمت آرد غفلت و، شكر انتباه                           صید نعمت كن به دام شكر ِ شاه

137.14                   نعمتِ شكرت  ُكند  پُر چشم و میر                       تا  ُكنی صد نعمت ایثار فقیر

137.15                   سیر نوشی از طعام و نقل حق                           تا رود از تو شكم خواری و دق

137.16                   * نعمت وهّاب را شکری کنید                           تا سر منحوس خود را نشکنید

137.17                   * شکر، جذب نعمت وافر کند                            کفر ِ نعمت، مرد را کافر کند

 

138. منع كردن منكران، انبیا علیهم السلام را از نصیحت كردن و حجت آوردن جبریانه

138.1                          قوم گفتند: ای نصوحان بس بود                         آنچه گفتید، ار در این دِه، كس بود

138.2                          قفل بر دلهای ما بنهاد حق                                 كس نتاند بُرد بر خالق سَبَق

138.3                          نقش ما این كرد آن تصویرگر                            این نخواهد شد به گفت وگو دگر

138.4                          * سنگ را صد سال گوئی: لعل شو                    كهنه را صد سال گوئی: باش نو

138.5                          خاك را گوئی: صفات آب گیر                           آب را گوئی: عسل شو یا كه شیر

138.6                          * نار را گوئی که: نور محض شو                      پشه را گوئی که: سوی باد رو

138.7                          * قلب را گوئی که: زرّ پاک شو                        یا که اکسیری شو و چالاک شو

138.8                          هیچ از آن اوصاف دیگرگون شوند ؟                  آب کی گردد عسل؟ ای هوشمند

138.9                          خالق افلاك و هم افلاكیان                                 خالق آب و تراب و خاكیان

138.10                   آسمان را داد دوران و صفا                               آب و گِل را، تیره روئی و نما

138.11                   كی تواند آسمان دردی گزید؟                             كی تواند آب و گل صفوت خرید؟

138.12                   قسمتی كردست هر یك را رهی                          كی  َكهی گردد به جهدی چون  ُكهی ؟

 

139. جواب انبیا علیهم السلام جبریان را

139.1                          انبیا گفتند: کآری، آفرید                                    وصفهائی كه نتان ز آن سر كشید

139.2                          وآفرید او وصفهای عارضی                             كه گهی مبغوض می گردد رضی

139.3                          سنگ را گوئی كه: زر شو، بیهدست                   مس را گوئی كه: زر شو، راه هست

139.4                          ریگ را گوئی كه: گل شو، عاجز است                خاك را گوئی كه: گل شو، جایز است

139.5                          رنجها دادست، كان را چاره نیست                      آن به مثل، لنگی و فطس و عمی است

139.6                          رنجها دادست كان را چاره هست                       آن به مثل لقوه و درد سر است

139.7                          این دواها ساخت بهر ائتلاف                             نیست این درد و دواها از گزاف

139.8                          بلكه اغلب رنجها را چاره هست                         چون به جَد جوئی، بیاید آن به دست

 

140. مكرر كردن كافران حجتهای جبریانه خود را

140.1                          قوم گفتند: ای گروه، این رنج ما                         نیست زآن رنجی كه بپذیرد دوا

140.2                          سالها گفتند از این افسون و پند                           سخت تر می گشت زآن، هر لحظه بند

140.3                          گر دوا را این مرض قابل بُدی                           آخر از وی ذرّه ای زایل شدی

140.4                          سُدّه چون شد، آب ناید در جگر                          گر خورد دریا، رود جای دگر

140.5                          لاجرم آماس گیرد دست و پا                              تشنگی را نشكند آن استقا

 

141. باز جواب انبیا علیهم السلام ایشان را

141.1                          انبیا گفتند: نومیدی بد است                                فضل و رحمتهای باری، بی حد است

141.2                          از چنین محسن نشاید ناامید                               دست در فتراك این رحمت زنید

141.3                          ای بسا كارا، كه اول صعب گشت                       بعد از آن بگشاده شد، سختی گذشت

141.4                          بعد نومیدی، بسی اومیدهاست                            از پس ظلمت بسی خورشیدهاست

141.5                          * خود گرفتم كه شما سنگین شدید                       قفلها بر گوش و بر دل بر زدید

141.6                          گرچه سنگین دل چو خارا آمدید                         قفلها بر گوش و چشم و جان زدید

141.7                          هیچ ما را با قبولی كار نیست                            كار ما تسلیم و فرمان بُردنیست

141.8                          او بفرمودستمان این بندگی                                نیست ما را از خود این گویندگی

141.9                          جان برای امر او داریم ما                                 گر به ریگی گوید او كاریم ما

141.10                   * امر حق را ما گروه بی ریا                            میرسانیم این رسالت با شما

141.11                   غیر حق جان نبی را یار نیست                          با قبول و رد خلقش، كار نیست

141.12                   مزد تبلیغ رسالاتش، از اوست                           زشت و دشمن رو شدیم، از بهر دوست

141.13                   ما بر این درگه ملولان نیستیم                            تا ز بُعد راه، هر جا بیستیم

141.14                   دل فرو بسته و ملول آن كس بود                        كز فراق یار در محبس بود

141.15                   دلبر و مطلوب، با ما حاضر است                      در نثار رحمتش، جان شاكر است

141.16                   در دل ما، لاله زار و گلشنی است                       پیری و پژمردگی را راه نیست

141.17                   دائما ترّ و جوانیم و لطیف                                تازه و خندان و شیرین و ظریف

141.18                   پیش ما صد سال و یك ساعت، یكیست                 كه دراز و كوته از ما منفكیست

141.19                   آن دراز و كوتهی در جسمهاست                        آن دراز و كوته اندر جان كجاست ؟

141.20                   سیصد و نه سال، آن اصحاب كهف                     پیششان یك روز، بی اندوه و لهف

141.21                   وآنگهی، ننمودشان یك روز هم                          كه به تن باز آمد ارواح از عدم

141.22                   چون نباشد روز و شب یا ماه و سال                   كی بود سیریّ و پیریّ و ملال؟

141.23                   در گلستان عدم، چون بی خودیست                     مستی از سغراق لطف ایزدیست

141.24                   لم یذق لم یدر، هر كس كاو نخورد                      كی به وهم آرد جعل انفاس ورد ؟

141.25                   نیست موهوم، ار بُدی موهوم آن                        همچو موهومان شدی معدوم آن

141.26                   دوزخ اندر وهم، چون آرد بهشت؟                      هیچ تابد روی خوب از خوك زشت؟

141.27                   هین گلوی خود مَبُرید، ای مهان                         این چنین لقمه رسیده تا دهان

141.28                   راههای صعب پایان برده ایم                             ره بر اهل خویش آسان كرده ایم

141.29                   * هین بجوئید از نجوم سعد راه                          زآنکه در ظلمت درید و قعر چاه

141.30                   * هر که ما را گشت پیرو، باز رَست                  از عذاب نار و، در جنت نشست

 

142. مكرر كردن قوم اعتراض ترجیه بر انبیا علیهم السلام

142.1                          قوم گفتند: ار شما سعد خودید                             نحس مائید و ضدّید و مرتدید

142.2                          جان ما فارغ بُد از اندیشه ها                             در غم افكندید ما را و عنا

142.3                          ذوق جمعیت كه بود و، اتفاق                             شد ز فال زشتتان، صد افتراق

142.4                          طوطی نُقل و شكر بودیم ما                               مرغ ِ مرگ اندیش گشتیم از شما

142.5                          هر كجا افسانۀ غم گستریست                             هر كجا آوازۀ مستنكریست

142.6                          هر كجا اندر جهان فال بدیست                           هر كجا مسخی، نكالی، مأخذیست

142.7                          در مثال و قصه و فال ِ شماست                          در غم انگیزی شما را مشتهاست

 

143. باز جواب انبیا علیهم السلام

143.1                          انبیا گفتند: فال زشت و بد                                 از میان جانتان دارد مدد

143.2                          گر تو جائی خفته باشی با خطر                          اژدها در قصد تو آید به سر

143.3                          مهربانی، مر تو را آگاه كرد                              كه بجه زود، ار نه اژدرهات خورد

143.4                          تو بگوئی: فال بد چون میزنی؟                          فال چه؟ برجه، ببین در روشنی

143.5                          از میان فال بَد من خود تو را                             میرهانم میبرم سوی سرا

143.6                          چون نبی آگه كنندست از نهان                            كاو بدید، آنچه ندید اهل جهان

143.7                          گر طبیبی گویدت: غوره مخَور                          كه چنین رنجی بر آرد از تو سر

143.8                          تو بگوئی: فال بد چون می زنی؟                        پس تو ناصح را مؤثم میكنی

143.9                          ور منجم گویدت: امروز هیچ                             آن چنان كاری مكن اندر بسیچ

143.10                   زآنکه نیکو نیست روز، امروز هان                    تا نگردی نادم و خاسر از آن

143.11                   صد ره ار بینی دروغ اختری                            یك دو باره راست آمد، میخری

143.12                   این نجوم ما نشد هرگز خلاف                            صحتش چون ماند از تو در غلاف؟

143.13                   آن طبیب و آن منجم، از گمان                            می كنند آگاه و ما، خود از عیان

143.14                   دود می بینیم و آتش از كران                             حمله می آرد به سوی منكران

143.15                   تو همی گوئی: خمش كن زین مقال                     كه زیان ماست، قال ِ شوم ِ فال

143.16                   ای كه نصح ناصحان را نشنوی                         فال بد با توست، هر جا میروی

143.17                   افعئی بر پشت تو بَر میرود                               او ز بامی بیندت، آگه كند

143.18                   گوئیش: خاموش و، غمگینم مكن                        گوید او خوش باش، خود رفت این سخن

143.19                   چون زند افعی دهان بر گردنت                          تلخ گردد جمله شادی کردنت

143.20                   پس بدو گوئی: همین بود ای فلان؟                      چون نبدریدی گریبان در فغان؟

143.21                   یا ز بالایم تو سنگی میزدی                               تا مرا از جدّ نمودی آن بَدی

143.22                   * او بگوید: زانكه می آزرده ای                        تو بگوئی: نی، که شادم كرده ای

143.23                   گفت: من كردم جوانمردی به پند                        تا رهانم من تو را زین خشك بند

143.24                   گوید او: آزرده میگشتی، چه سود؟                      من بسی گفتم، تو را روزی نبود

143.25                   از لئیمی حق آن نشناختی                                  مایۀ ایذا و طغیان ساختی

143.26                   این بود خوی لئیمان دنی                                  بد كند با تو، چو نیكوئی كنی

143.27                   نفس را زین صبر میكن منحنیش                        كه لئیم است و نسازد نیكوئیش

143.28                   با كریمی گر كند، احسان سزد                            هر یكی را او عوض هفصد دهد

143.29                   با لئیمی چون كنی قهر و جفا                             بنده ای گردد تو را بس با وفا

143.30                   كافران، كآرند در نعمت جفا                              باز در دوزخ نداشان ربّنا

143.31                   كه لئیمان در جفا، صافی شوند                           چون وفا بینند خود جافی شوند

 

144. حكمت در آفریدن دوزخ آن جهان و زندان این جهان تا معبد منکران گردد كه ائْتِیا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً

144.1                          مسجد طاعاتشان خود دوزخ است                       پای بند مرغ بیگانه فخ است

144.2                          هست زندان، صومعۀ دزد و لئیم                        كاندر او ذاكر شود حق را مقیم

144.3                          چون عبادت بود مقصود از بشر                        شد عبادتگاهِ گردن كش، سقر

144.4                          آدمی را هست در هر كار دست                         لیك ازو مقصود، این خدمت بُدَست

144.5                          ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ این بخوان                       جز عبادت نیست مقصود از جهان

144.6                          گر چه مقصود از كتاب آن فن بود                      گر تواش بالش كنی هم می شود

144.7                          لیك ازو مقصود این بالش نبود                           علم بود و دانش و ارشاد و سود

144.8                          گر تو میخی ساختی شمشیر را                           بر گزیدی بر ظفر ادبیر را

144.9                          گر چه مقصود از بشر علم و هدیست                  لیك هر یك آدمی را معبدیست

144.10                   معبد مرد كریم، أكرمتهُ                                    معبد مرد لئیم، أسقمتهُ

144.11                   مر لئیمان را بزن، تا سر نهند                            مر كریمان را بده، تا بر دهند

144.12                   لاجرم حق هر دو مسجد آفرید                            دوزخ آنها را و، اینها را مزید

 

145. بیان آن كه حق تعالی صورت ملوك را سبب مسخر كردن جباران كه مسخر حق نباشند ساخته است چنان كه موسی علیه السلام باب صغیر ساخت بر ربض قدس جهت ركوع جباران بنی اسرائیل وقت در آمدن كه ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّة نغفر لکم

145.1                          ساخت موسی قدس، در باب صغیر                     تا فرود آرند سر، قوم زحیر

145.2                          زآنكه جباران بُدند و سر فراز                            دوزخ آن باب صغیر است و نیاز

145.3                          آنچنان كه حق ز لحم و استخوان                         از شهان باب صغیری ساخت هان

145.4                          اهل دنیا، سجدۀ ایشان كنند                                چون كه سجدۀ كبریا را دشمنند

145.5                          ساخت سرگین دانگی محرابشان                         نام آن محراب میر و پهلوان

145.6                          لایق این حضرت پاكی، نَه اید                           نیشكر نی، لیک در صورت نی اید

145.7                          آن سگان را این خسان خاضع شوند                    شیر را عار است، كاو را بگروند

145.8                          گربه باشد، شحنۀ هر موش خو                          موش كه بود؟ تا ز شیران ترسد او

145.9                          خوف ایشان، از كلاب حق بود                          خوفشان كی ز آفتاب حق بود ؟

145.10                   "ربی الأعلی" است ورد آن شهان                       "رب ادنی" در خور این ابلهان

145.11                   موش كی ترسد ز شیران مصاف؟                      بلكه آن آهوتگان مُشك ناف

145.12                   رو به پیش دیگ لیس ای کاسه لیس                    توش خداوند و ولی نعمت نویس

145.13                   دیگ لیسی، کاسه لیسی را بجو                          توش خداوند و ولی نعمت بگو

145.14                   بس كن، ار شرحی بگویم دور دست                    خشم گیرد میر و هم داند كه هست

145.15                   حاصل آن آمد، كه بد كن ای كریم                       با لئیمان، تا نهد گردن لئیم

145.16                   با لئیم ِ نفس، چون احسان كند ؟                          چون لئیمان، نفس بد، كفران كند

145.17                   زین سبب بُد كاهل محنت شاكرند                        اهل نعمت طاغی اند و ماكرند

145.18                   هست طاغی بگلر زرین قبا                               هست شاكر خستۀ صاحب عبا

145.19                   شكر كی روید ز املاك و نعم؟                           شكر میروید ز بلوی و سقم

 

146. قصۀ عشق صوفی بر سفرۀ تهی از خورش

146.1                          صوفئی بر میخ روزی سفره دید                        چرخ میزد، جامه ها را میدرید

146.2                          بانگ میزد: نک نوای بی نوا                            قحطها و دردها را، نک دوا

146.3                          چونكه دود و سوز او بسیار شد                          هر كه صوفی بود، با او یار شد

146.4                          * كخ كخی و های و هوئی میزدند                      تا که چندی مست و بی خود می شدند

146.5                          بوالفضولی گفت صوفی را: كه چیست؟               سفرۀ آویخته، از نان تهیست

146.6                          گفت: رو رو، نقش بی معنیستی                         بیخبر از خویش و عاشق نیستی

146.7                          عشق ِ نان، بی نان غذای عاشق است                  بندِ هستی نیست، هر كاو صادق است

146.8                          عاشقان را كار نبود با وجود                             عاشقان را هست بی سرمایه سود

146.9                          بال نیّ و، گِرد عالم میپرند                                دست نیّ و، گو ز میدان میبرند

146.10                   آن فقیری كاو ز معنی بوی یافت                        دست ببریده همی زنبیل بافت

146.11                   عاشقان اندر عدم خیمه زدند                              چون عدم، یك رنگ و نفس واحدند

146.12                   شیر خواره كی شناسد ذوق لوت؟                       مر پری را بوی باشد لوت و پوت

146.13                   آدمی كی بو برد از بوی او؟                              چونكه خوی اوست، ضد خوی او

146.14                   یابد از بو، آن پریّ بوی كش                             تو نیابی آن، ز صد من لوت خوش

146.15                   پیش قبطی خون بود آن آب نیل                          آب باشد پیش سبطی جمیل

146.16                   جاده باشد بحر ز اسرائیلیان                               غرقه گه باشد ز فرعون عوان

146.17                   * باد بُد بر عادیان  ُگرز و تبر                           لیک بُد بر هود و بر قومش ظفر

146.18                   * گلستان باشد بر ابراهیم نار                            لیک بر نمرود باشد زهر مار

146.19                   * بر سمندر باشد آتش خاندان                            لیک باشد بر دگر مرغان زیان

146.20                   * نزد عاشق درد و غم حلوا بود                        لیک حلوا بر خسان بلوا بود

 

147. مخصوص بودن یعقوب علیه السلام به چشیدن جام حق از روی یوسف و كشیدن بوی حق از بوی یوسف و حرمان برادران و غیرهم از این هر دو

147.1                          آنچه یعقوب از رخ یوسف بدید                          * وآنچه او از بوی او اندر کشید

147.2                          وآنچه در وی بود و اندر وی بدید*                    خاص او بُد، آن به اخوان كی رسید؟

147.3                          این ز عشقش، خویش در چَه می كند                   وآن به كین، از بهر او چَه می َكنَد

147.4                          سفرۀ او پیش این از نان تهیست                          پیش یعقوب است پُر، كاو مشتهیست

147.5                          روی ناشسته، نبیند روی حور                           لا صلاة گفت إلا بالطهور

147.6                          عشق باشد لوت و پوت جانها                            جوع از این روی است، قوت جانها

147.7                          جوع یوسف بود مر یعقوب را                           بوی نانش میرسید از دور جا

147.8                          آن كه بستد پیرهن را می شتافت                         بوی پیراهان یوسف می نیافت

147.9                          وآنكه صد فرسنگ ز آن سو بود او                     چونكه بُد یعقوب، می بوئید بو

147.10                   ای بسا عالِم، ز دانش بی نصیب                         حافظ علم است آن كس نی حبیب

147.11                   مستمع از وی همی یابد مشام                             گر چه باشد مستمع از جنس عام

147.12                   زانكه پیراهن به دستش عاریه است                     چون به دست آن نخاسی جاریه است

147.13                   جاریه پیش نخاسی سرسریست                           در كف او، از برای مشتریست

147.14                   قسمت حق است روزی دادنی                            هر یكی را سوی دیگر، راه نی

147.15                   یك خیال نیك، باغ آن شده                                 یك خیال زشت، راه این زده

147.16                   * آن خیالی، از اثر باغی شده                            وین خیالی، عالمی بر هم زده

147.17                   آن خدایی كز خیالی، باغ ساخت                         و ز خیالی دوزخ و جای گداخت

147.18                   پس، كه داند راه گلشنهای او؟                            پس كه داند جای گلخنهای او؟

147.19                   دیده بان دل نبیند در مجال                                كز كدامین رُكن جان، آید خیال

147.20                   * جز مگر آن دل که دارد عون حق                    کون او را نیست کرده، کون ِ حق

147.21                   گر بدیدی مطلعش را ز احتیال                           بند كردی راه هر ناخوش خیال

147.22                   كی رسد جاسوس را آن جا قدم؟                         كه بود مرصاد و در بند عدم

147.23                   دامن فضلش به كف كن، كور وار                      قبض اعمی این بود، ای شهریار

147.24                   دامن او، امر و فرمان وی است                         نیك بختی كه تقی جان وی است

147.25                   آن یكی در مرغزار و جوی آب                         و آن یكی پهلوی او اندر عذاب

147.26                   او عجب مانده، كه ذوق این ز چیست؟                 وین عجب مانده، كه این در حبس كیست ؟

147.27                   هین چرا خشكی؟ كه اینجا چشمه هاست                هین چرا زردی؟ كه اینجا صد دواست

147.28                   همنشینا، هین در آ اندر چمن                              گوید ای جان، من نیارم آمدن

147.29                   * هین بیا جانا که پایت بسته نیست                      گویدش نی نی، نتانم، تو بایست

 

148. حكایت امیر و غلامش كه نماز باره بود و انس عظیم داشت در نماز و مناجات با حق

148.1                          * یک مثل آمد در این معنی به گفت                    بو که یابی زین بیان سرّ نهفت

148.2                          اندرین معنی بگویم قصه ای                              گوش بگشا تا بری زآن حصه ای

148.3                          در زمانی بود امیری از کرام                            بود سنقر نام، او را یک غلام

148.4                          میر شد محتاج گرمابه سحر                               بانگ زد: سنقر، هلا بردار سر

148.5                          طاس و مندیل و گل از التون بگیر                      تا به گرمابه رویم، ای ناگزیر

148.6                          سنقر آمد، طاس و مندیل نكو                             بر گرفت و رفت با او، دو به دو

148.7                          مسجدی در ره بُد و بانگ صلا                          آمد اندر گوش سنقر در ملا

148.8                          بود سنقر سخت مولع در نماز                            گفت: ای میر من، ای بنده نواز

148.9                          تو بدین دكان زمانی صبر كن                            تا گذارم فرض و خوانم لمْ یكن

148.10                   * رفت سنقر، میر بر دکان نشست                      منتظر از بادۀ پندار مست

148.11                   * میر از بهر دل آن زنده جان                           کرد یک ساعت توقف بر دکان

148.12                   * چون امام و قوم بیرون آمدند                          از نماز و وردها فارغ شدند

148.13                   سنقر آنجا ماند تا نزدیك چاشت                          میر سنقر را زمانی چشم داشت

148.14                   گفت: ای سنقر، چرا نائی برون؟                        گفت: می نگذاردم ای ذو فنون

148.15                   صبر كن، نك آمدم، ای روشنی                          نیستم غافل، كه در گوش منی

148.16                   هفت نوبت صبر كرد و بانگ كرد                      تا كه عاجز گشت از تیباش مرد

148.17                   پاسخش این بود: می نگذاردم                            تا برون آیم هنوز، ای محترم

148.18                   گفت: آخر مسجد اندر كس نماند                         كیت وا میدارد؟ آنجا كت نشاند؟

148.19                   گفت: آنكه بسته استت از برون                          بسته است او هم مرا از اندرون

148.20                   آنكه نگذارد تو را كائی درون                            می نبگذارد مرا كایم برون

148.21                   آنكه نگذارد كز این سو پا نهی                           او بدین سو بست پای این رهی

148.22                   ماهیان را بحر نگذارد برون                             خاكیان را بحر نگذارد درون

148.23                   اصل ماهی زآب و، حیوان از گِل است                حیله و تدبیر اینجا باطل است

148.24                   قفل زفت است و گشاینده خدا                             دست در تسلیم زن، و اندر رضا

148.25                   ذره ذره گر شود مفتاحها                                  این گشایش نیست جز از كبریا

148.26                   چون فراموشت شود تدبیر خویش                       یابی آن بخت جوان از پیر ِ خویش

148.27                   چون فراموش خودی، یادت كنند                        بنده گشتی، آنگه آزادت كنند

148.28                   * گر تو خواهی حرّی و دل زندگی                    بندگی کن، بندگی کن، بندگی

148.29                   * از خودی بگذر که تا یابی خدا                        فانی حق شو که تا یابی بقا

148.30                   * گر تو را باید وصال راستین                          محو شو، والله اعلم بالیقین

 

149. نومید شدن انبیا علیهم السلام از قبول و پذیرایی منكران قوله حَتَّی إِذَا اسْتَیأَسَ الرُّسُلُ الخ

149.1                          انبیا گفتند با خاطر: كه چند                               میدهیم این را و آن را وعظ و پند

149.2                          چند كوبیم آهن سردی ز غی؟                            در دمیدن در قفس هین تا به كی؟

149.3                          دُمّ خر پیمودن آخر تا به چند؟                            چون نیفزاید جوی؟ جز ریشخند

149.4                          جنبش خلق از قضا و وعده است                        تیزی دندان ز سوز معده است

149.5                          نفس ِ اول راند بر نفس ِ دوم                              ماهی از سر گنده گردد، نی ز دُم

149.6                          لیك هم میدان و، خر میران چو تیر                     چونكه بَلِّغْ گفت حق، شد ناگزیر

149.7                          * تو نمی دانی که آخر كیستی                            جهد كن چندانكه دانی چیستی

149.8                          * چون نهی بر پشت كشتی بار را                      بر توكل میكنی آن كار را

149.9                          تو نمی دانی كه از هر دو  كه ای                       غرقه ای اندر سفر یا ناجه ای

149.10                   گر بگوئی: تا ندانم من كیم                                بر نخواهم تاخت بر كشتی و یم

149.11                   من در این ره ناجی ام یا غرقه ام؟                      كشف گردان كز كدامین فرقه ام

149.12                   من نخواهم رفت این ره با گمان                         بر امید خشك، همچون دیگران

149.13                   هیچ بازرگانئی ناید ز تو                                   زانكه در غیب است سر این دو رو

149.14                   تاجر ترسنده طبع شیشه جان                              در طلب نی سود دارد نی زیان

149.15                   بل زیان دارد كه محروم است و خوار                 نور او یابد، كه باشد شعله خوار

149.16                   چونكه بر بوك است جمله كارها                         كار دین اولی، كز این یابی رها

149.17                   نیست دستوری در اینجا فتح باب                        جز امید، الله أعلم بالصواب

 

150. بیان آن كه ایمان مقلد خوف است و رجا

150.1                          داعی هر پیشه اومید است و بوك                        گر چه گردنشان ز كوشش شد چو دوك

150.2                          بامدادان چون سوی دكان رود                           بر امید و بوك روزی میدود

150.3                          بو كه روزی نبودت، چون میروی؟                    خوف حرمان هست، تو چونی قوی ؟

150.4                          خوف حرمان ازل، در كسب لوت                       چون نكردت سست اندر جستجوت؟

150.5                          گوئی: ار چه خوفِ حرمان هست پیش                 هست اندر كاهلی این خوف بیش

150.6                          هست در كوشش امیدم بیشتر                             دارم اندر كاهلی افزون خطر

150.7                          پس چرا در كار دین، ای بد گمان                       دامنت می گیرد این خوف زیان ؟

150.8                          یا ندیدی كه اهل این بازار ما ؟                          در چه سودند انبیا و اولیا ؟

150.9                          زین دكان رفتن چه كانشان رو نمود؟                   اندر این بازار، چه بستند سود؟

150.10                   آتش آن را رام چون خلخال شد                          بحر آن را رام چون حمال شد

150.11                   * از دم آن، مرده ای زنده شده                           ابر آنرا سایه بانی آمده

150.12                   آهن آن را نرم همچون موم شد                           باد آن را بنده و محكوم شد

150.13                   * شد ورا در دفع دشمن، چوب، مار                   عنکبوتی شد مر این را پرده دار

 

151. بیان آنكه رسول صلی الله علیه و اله و سلم فرمود: ان لله تعالی أولیاء أخفیاء

151.1                          قوم دیگر سخت پنهان میروند                            شهرۀ خلقان ظاهر كی شوند ؟

151.2                          این همه دارند و، چشم هیچ كس                         بر نیفتد بر كیاشان یك نفس

151.3                          هم كرامتشان، هم ایشان در حرم                         نامشان را نشنوند ابدال هم

151.4                          یا نمیدانی كرمهای خدا ؟                                  كاو تو را میخواند این سو، كه بیا

151.5                          شش جهت عالم، همه اكرام اوست                      هر طرف كه بنگری اعلام اوست

151.6                          گر كریمی گویدت: آتش درآ                              اندرآ زود و، مگو: سوزد مرا

151.7                          * کاو ز آتش نرگس و نسرین کند                       وز میانش غنچه ها سر بر زند                                                      

151.8                          در حقیقت آتش از هیبت چو ماست                     گازر دستار خوان انبیاست

 

152. حكایت مندیل در تنور انداختن انس بن مالک و ناسوختن

152.1                          از انس، فرزند مالك آمدست                              كه به مهمانی او شخصی شدست

152.2                          او حكایت كرد، كز بعد طعام                             دید انس دستار ِ خوان را زردفام

152.3                          چركن و آلوده، گفت: ای خادمه                          اندر افكن در تنورش یك دمه

152.4                          در تنور پُر ز آتش در فكند                                آن زمان، دستار ِ خوان را، هوشمند

152.5                          جمله مهمانان در آن حیران شدند                        انتظار دود كندوری بُدند

152.6                          بعد یك ساعت بر آورد از تنور                          پاك و اسپید و از آن اوساخ دور

152.7                          قوم گفتند: ای صحابی عزیز                             چون نسوزید و منقی گشت نیز

152.8                          گفت: زآنكه مصطفی دست و دهان                     بس بمالید اندر این دستار ِ خوان

152.9                          ای دل ترسنده از نار و عذاب                            با چنان دست و لبی كن اقتراب

152.10                   چون جمادی را چنین تشریف داد                        جان عاشق را چه ها خواهد گشاد ؟

152.11                   مر كلوخ كعبه را چون قبله كرد                         خاك مردان باش، ای جان در نبرد

152.12                   بعد از آن گفتند با آن خادمه                               تو نگویی حال خود با این همه

152.13                   چون فکندی زود آن از گفت وی؟                      گیرم او برده ست در اسرار پی

152.14                   این چنین دستار ِ خوان ِ قیمتی                            چون فکندی اندر آتش، ای ستی ؟

152.15                   گفت: دارم بر كریمان اعتمید                             از عباد الله دارم بس امید

152.16                   میزری چه بود ؟  اگر او گویدم                          در رو اندر عین آتش بی ندم

152.17                   اندر افتم از كمال اعتقید                                   نیستم ز اكرام ایشان ناامید

152.18                   سر در اندازم، نه این دستار ِ خوان                     ز اعتماد هر كریم راز دان

152.19                   ای برادر، خود بر این اكسیر زن                        كم نباید صدق مرد از صدق ِ زن

152.20                   آن دل مردی كه از زن كم بود                           آن دلی باشد كه كم ز اشكم بود

 

153. قصۀ فریاد رسیدن رسول صلی الله علیه و آله كاروان عرب را كه از تشنگی و بی آبی درمانده بودند و دل بر مرگ نهاده و شتران و خلق زبان بیرون انداخته

153.1                          اندر آن وادی گروهی از عرب                          خشك شد از قحط بارانش قرب

153.2                          در میان آن بیابان مانده ای                                كاروانی، مرگ خود بر خوانده ای

153.3                          ناگهانی آن مغیث هر دو كون                            مصطفی پیدا شد از ره، بهر عون

153.4                          دید آنجا كاروانی بس بزرگ                             بر تف ریگ و ره صعب و سترگ

153.5                          اشترانشان را زبان آویخته                                خلق اندر ریگ هر سو ریخته

153.6                          رحمش آمد، گفت: هین زوتر دوید                      چند یاری سوی آن كثبان روید

153.7                          كه سیاهی بر شتر مَشك آورد                             سوی میر خود به زودی میبرد

153.8                          آن شتربان سیه را با شتر                                  سوی من آرید با فرمان مر

153.9                          سوی كثبان آمدند آن طالبان                               بعد یك ساعت بدیدند آنچنان

153.10                   بنده ای می شد سیه با یک شتر                          راویه از آب صافی کرده پُر

153.11                   پس بدو گفتند: می خواند تو را                           این طرف فخر البشر خیر الوری

153.12                   گفت: من نشناسم او را، كیست او؟                      گفت: او آن ماه روی قند خو

153.13                   * سید و سرور محمد نور جان                          مهتر و بهتر شفیع مجرمان

153.14                   نوعها تعریف كردندش كه هست                        گفت: مانا او مگر آن ساحر است ؟

153.15                   كه گروهی را زبون كرد او به سحر                    من نیایم جانب او نیم شبر

153.16                   كشكشانش آوریدند آن طرف                              او فغان برداشت در تشنیع و تف

153.17                   چون كشیدندش به پیش آن عزیز                         گفت: نوشید آب و بردارید نیز

153.18                   جمله را زآن مشك او سیراب كرد                       اشتران و هر كسی ز آن آب  َخورد

153.19                   راویه پر كرد و مَشك از مَشك او                        ابر گردون خیره ماند از رشك او

153.20                   این كسی دیدست كز یك راویه                           سرد گردد سوز چندان هاویه

153.21                   این كسی دیدست كز یك مَشك آب                        گشت چندین مَشك پُر، بی اضطراب

153.22                   مَشك، خود رو پوش بود و موج ِ فضل                میرسید از امر او از بحر اصل

153.23                   آب از جوشش همی گردد هوا                            و آن هوا گردد ز سردی آبها

153.24                   بلكه بی اسباب و بیرون زین حكم                       آب رویانید تكوین از عدم

153.25                   تو ز طفلی چون سببها دیده ای                           در سبب از جهل بر چفسیده ای

153.26                   با سببها، از مسبب غافلی                                  سوی این رو پوشها، زآن مایلی

153.27                   چون سببها رفت بر سر میزنی                           ربنا و ربناها میكنی

153.28                   رب همی گوید برو سوی سبب                          چون ز صنعم یاد كردی؟ ای عجب !

153.29                   گویدش: زین پس تو را بینم همه                         ننگرم سوی سبب وآن دمدمه

153.30                   گویدش: رُدُّوا لَعادُوا كار توست                         ای تو اندر توبه و میثاق سست

153.31                   لیك من آن ننگرم، رحمت كنم                            رحمتم پُر است، بر رحمت تنم

153.32                   ننگرم عهد بَدَت، بدهم عطا                               از كرم این دم، چو میخوانی مرا

153.33                   از من آید جمله احسان و وفا                              وز تو بَد عهدی و تقصیر و خطا

153.34                   * حاصل آنکه در سبب پیچیده ای                      لیک معذوری، همین را دیده ای

153.35                   قافله حیران شد اندر كار او                               یا محمد چیست این؟ ای بحر خو

153.36                   كرده ای رو پوش مَشك خُرد را                         غرقه كردی هم عرب هم  ُكرد را

 

154. مشك آن غلام از غیب پُر آب كردن به معجزه و آن غلام سیاه را سپید رو كردن باذن الله تعالی

154.1                          ای غلام، اكنون تو پُر بین مشك خَود                   تا نگویی در شكایت نیك و بَد

154.2                          آن سیه حیران شد از برهان او                           میدمید از لامكان ایمان او

154.3                          چشمه ای دید از هوا ریزان شده                         مشك او رو پوش ِ فیض آن شده

154.4                          زآن نظر رو پوشها هم بر درید                          تا معین چشمۀ غیبی بدید

154.5                          چشمها پر آب كرد آن دم غلام                            شد فراموشش ز خواجه و ز مقام

154.6                          دست و پایش ماند از رفتن به راه                       زلزله افكند در جانش اله

154.7                          باز بهر مصلحت بازش كشید                             كه به خویش آ، باز رو ای مستفید

154.8                          وقت حیرت نیست، حیرت پیش توست                 این زمان در ره درآ، چالاك و چُست

154.9                          دستهای مصطفی بر رو نهاد                             بوسه های عاشقانه بس بداد

154.10                   مصطفی، دست مبارك بر رُخش                        آن زمان مالید و كرد او فرخش

154.11                   شد سپید آن زنگی زادۀ حبش                             همچو بدر و روز روشن شد شبش

154.12                   یوسفی شد در جمال و در دلال                          گفتش: اكنون رو به ده، واگوی حال

154.13                   او همی شد بی سر و بی پای مست                     پای می نشناخت در رفتن ز دست

154.14                   پس بیامد با دو مشك پُر روان                            سوی خواجه از نواحی كاروان

154.15                   * خواجه بر ره منتظر بنشسته بود                      کان غلامش دیر می آمد نه زود

 

155. دیدن خواجه غلام خود را سپید و ناشناختن كه اوست و گفتن كه غلام مرا تو كشته ای خون او تو را گرفته و خدا تو را به دست من انداخت

155.1                          خواجه از دورش بدید و خیره ماند                      از تحیر اهل آن ده را بخواند

155.2                          راویۀ ما، اشتر ما هست این                              پس كجا شد بندۀ زنگی چنین ؟

155.3                          این یكی بَدریست، می آید ز دور                        می زند بر نور ِ روز، از روش نور

155.4                          كو غلام ما ؟  مگر سر گشته شد ؟                      یا بدو گرگی رسید و كشته شد ؟

155.5                          * یا مگر او را بکشت این بَد گهر                       اشترش آورد اینجا از قدر

155.6                          چون بیامد پیش، گفتش: كیستی ؟                        از یمن زادی و یا تركیستی ؟

155.7                          گو غلامم را چه كردی؟ راست گو                      گر بكشتی وانما، حیلت مجو

155.8                          گفت: گر كشتم، به تو چون آمدم ؟                       چون به پای خود در این خون آمدم ؟

155.9                          * گفت: نی نی، در نگیرد با منت                       راست باید گفت سِرّ این فنت

155.10                   كو غلام من؟ بگفت: اینك منم                             كرد دست فضل یزدان روشنم

155.11                   * دیده ام صدریّ و، بدری گشته ام                     صاحب فضلی و قدری گشته ام

155.12                   هی چه می گوئی؟ غلام من كجاست؟                   هین نخواهی رست از من، جز به راست

155.13                   گفت: اسرار تو را با آن غلام                            جمله واگویم یكایك من تمام

155.14                   زآن زمانی كه خریدی تو مرا                            تا به اكنون، باز گویم ماجرا

155.15                   تا بدانی كه همانم در وجود                               گر چه از شبدیز من صبحی گشود

155.16                   رنگ، دیگر شد، ولیكن جان ِ پاك                       فارغ از رنگ است و از اركان خاك

155.17                   تن شناسان، زود ما را گم كنند                           آب نوشان ترك مُشك و خم كنند

155.18                   جان شناسان از عددها فارغند                            غرقۀ دریای بیچونند و چند

155.19                   جان شو و، از راه جان، جان را شناس                یار ِ بینش شو، نه فرزند قیاس

155.20                   چون ملك با عقل یك سر رشته اند                       بهر حكمت را دو صورت گشته اند

155.21                   * آن ملک با عقل از یک گوهرند                       در پی هم همچو دنبال و سَرند

155.22                   آن ملك چون مرغ، بال و پر گرفت                     وین خرد بگذاشت، پَرّ و فر گرفت

155.23                   * لاجرم هر دو مناصر آمدند                            هر دو خوش رو پشت همدیگر شدند

155.24                   هم ملك هم عقل، حق را واجدی                         هر دو آدم را معین و ساجدی

155.25                   نفس و شیطان نیز ز اول واحدی                        بوده آدم را عدو و حاسدی

155.26                   آنكه آدم را بدن دید، او رمید                              وآنكه نور مؤتمن دید، او خمید

155.27                   آن دو دیده روشنان بوده از این                          وین دو را دیده، ندیده غیر طین

155.28                   این بیان اكنون چو خر بر یخ بماند                      چون نشاید بر جهود انجیل خواند

155.29                   كی توان با شیعه گفتن از عمر ؟                         كی توان بربط زدن در پیش كر ؟

155.30                   لیك گر در دِه به گوشه، یك كس است                   های و هوئی كه بر آوردم بس است

155.31                   مستحق شرح را، سنگ و كلوخ                          ناطقی گردد مشرّح با رسوخ

155.32                   این نیاز مریمی بوده ست و درد                         كه چنان طفلی سخن آغاز كرد

155.33                   جزو او، بی او برای او بگفت                           جزو جزوت گفت دارد در نهفت

155.34                   دست و پا شاهد شوندت ای رهی                        منكری را چند دست و پا نهی

155.35                   ور نباشی مستحق شرح و گفت                          ناطقۀ ناطق تو را دید و بخفت

 

156. بیان آن كه حق تعالی هر چه داد و آفرید از سماوات و ارض و اعیان و اعراض، همه به استدعای حاجت آفرید، خود را محتاج چیزی باید كردن تا بدهد كه أَ مَّنْ یجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ، اضطرار گواه استحقاق است

156.1                          هر چه روئید، از پی محتاج رُست                      تابیابد طالبی چیزی كه جُست

156.2                          حق تعالی کاین سماوات آفرید                            از برای دفع حاجات آفرید

156.3                          * هر که جویا شد، بیابد عاقبت                          مایه اش درد است و اصل مرحمت

156.4                          هر كجا دردی، دوا آنجا رود                             هر كجا فقری، نوا آنجا رود

156.5                          هر كجا مشكل، جواب آنجا رود                         هر كجا پستیست، آب آنجا رود

156.6                          آب كم جو، تشنگی آور به دست                         تا بجوشد آبت از بالا و پست

156.7                          تا نزاید طفلك نازك گلو                                    كی روان گردد ز پستان شیر او ؟

156.8                          رو بدین بالا و پستیها به دو                               تا شوی تشنه و، حرارت را گرو

156.9                          بعد از آن، از بانگ زنبور هوا                           بانگ آب جو بنوشی، ای كیا

156.10                   حاجت تو كم نباشد از حشیش                             آب را گیری سوی او می كشیش

156.11                   گوش گیری آب را و میكشی                             سوی زرع خشك، تا یابد خوشی

156.12                   زرع جان را كش جواهر مضمر است                 ابر رحمت پُر ز آب كوثر است

156.13                   تا سَقاهُمْ رَبُّهُمْ آید خطاب                                  تشنه باش الله أعلم بالصواب

 

157. آمدن آن زن كافره با طفل شیر خواره به نزدیك مصطفی علیه السلام و ناطق شدن طفل عیسی وار به معجزات رسول خدا

157.1                          هم از آن دِه، یك زنی از كافران                         سوی پیغمبر دوان شد ز امتحان

157.2                          پیش پیغمبر در آمد با خمار                               كودكی دو ماهه زن را بر كنار

157.3                          گفت كودك: سلم الله علیك                                 یا رسول الله قد جئنا إلیك

157.4                          مادرش از خشم گفتش: هی خموش                     كیت افكند این شهادت را بگوش؟

157.5                          این كی ات آموخت ای طفل صغیر؟                    كه زبانت گشت در طفلی جریر

157.6                          گفت: حق آموخت، وآنگه جبرئیل                       در بیان با جبرئیل من رسیل

157.7                          گفت: كو؟ گفتا كه: بالای سرت                          می نبینی؟ كن به بالا منظرت

157.8                          ایستاده بر سر تو جبرئیل                                  مر مرا گشته به صد گونه دلیل

157.9                          گفت: می بینی تو؟ گفتا كه: بلی                          بر سرت تابان، چو بدری كاملی

157.10                   می بیاموزد مرا وصف رسول                           بر علوّم میرساند زین سفول

157.11                   پس رسولش گفت: ای طفل رضیع                      چیست نامت؟ باز گو و شو مطیع

157.12                   گفت: نامم پیش حق، عبد العزیز                         عبد عُزّی، پیش قوم بی تمیز

157.13                   من ز عُزّی پاك و بیزار و بری                          حق آنكه دادت این پیغمبری

157.14                   كودك دو ماهه همچون ماه بدر                           درس بالغ گفته چون اصحاب صدر

157.15                   پس حنوط آن دم ز جنت در رسید                       تا دماغ طفل و مادر بو كشید

157.16                   هر دو می گفتند: كز خوف سقوط                       جان سپردن به بر این بوی حنوط

157.17                   آنکه تعریفش شهنشه خود کند                            * جامد و نامیش صد مروق زند

157.18                   آن کسی را که معرّف حق بود *                        جامد و نامیش صد صدّق بود

157.19                   آن كسی را كش خدا حافظ بود                           مرغ و ماهی مر ورا حارس شود

157.20                   اندر این بودند، كآواز صلا                               مصطفی بشنید از سوی علا

157.21                   خواست آبی و وضو را تازه كرد                       دست و رو را شست او زآن آب سرد

 

158. ربودن عقاب موزۀ مصطفی علیه السلام را و بردن بر هوا و نگون كردن و از موزه ماری سیاه فرو افتادن

158.1                          هر دو پا شست و، به موزه كرد رای                   موزه را بربود یك موزه ربای

158.2                          دست سوی موزه برد آن خوش خطاب                 موزه را بربود از دستش عقاب

158.3                          موزه را اندر هوا برد او چو باد                         پس نگون كرد و، از آن ماری فتاد

158.4                          در فتاد از موزه یك مار سیاه                             زآن عنایت شد عقابش نیك خواه

158.5                          پس عقاب آن موزه را آورد باز                          گفت: هین بستان و رو سوی نماز

158.6                          از ضرورت كردم این گستاخئی                         من ز ادب دارم شكسته شاخئی

158.7                          وای كاو گستاخ پائی مینهد                                بی ضرورت، كش هوا فتوی دهد

158.8                          پس رسولش شكر كرد و گفت: ما                       این جفا دیدیم و خود بود آن وفا

158.9                          موزه بربودی و، من درهم شدم                          تو غمم بردی و من در غم شدم

158.10                   گر چه هر غیبی خدا ما را نمود                         دل در آن لحظه به خود مشغول بود

158.11                   گفت: دور از تو كه غفلت از تو رُست                 دیدنم آن غیب را هم عكس توست

158.12                   مار در موزه ببینم بر هوا                                 نیست از من، عكس توست، ای مصطفی

158.13                   عكس نورانی همه روشن بود                            عكس ظلمانی همه گلخن بود

158.14                   عكس عبدُالله همه نوری بود                              عكس بیگانه همه كوری بود

158.15                   عكس هر كس را بدان، ای جان ببین                   پهلوی جنسی كه خواهی می نشین

 

159. وجه عبرت گرفتن از این حكایت و یقین دانستن إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْراً

159.1                          عبرت است این قصه ای جان مر تو را               تا شوی راضی تو در حكم خدا

159.2                          تا كه زیرك باشی و نیكو گمان                           چون ببینی واقعۀ بد ناگهان

159.3                          دیگران گردند زرد از بیم آن                             تو چو ُگل خندان گهِ سود و زیان

159.4                          زانكه  ُگل، گر برگ برگش میكنی                      خنده نگذارد، نگردد منثنی

159.5                          گوید: از خاری چرا افتم به غم ؟                        خنده را من خود ز خار آورده ام

159.6                          هر چه از تو یاوه گردد از قضا                          تو یقین دان كه خریدت از بلا

159.7                          ما التصوف قال وجدان الفرح                            فی الفؤاد عند إتیان الترح

159.8                          آن عقابش را عقابی دان، كه او                          در ربود آن موزه را زآن نیك خو

159.9                          تا رهاند پاش را از زخم مار                             ای خنك عقلی كه باشد بی غبار

159.10                   گفت: لا تأسوا عَلی  ما فاتكم                              إن أتی السرحان و أردی شاتكم

159.11                   * لیک گفت: آن فوت شد، غمگین مشو                زآنکه گر شد کهنه، آید باز نو

159.12                   * گر بلا آید تو را اندُه مَبَر                                ور زیان بینی، غم آن را مَخَور

159.13                   كان بلا، دفع بلاهای بزرگ                               و آن زیان، منع زیانهای سترگ

159.14                   * راحت جان آمد ایجان، فوت مال                     مال چون جمع آمد ای جان، شد وبال

 

160. استدعا نمودن آن مرد از موسی زبان بهایم با طیور

160.1                          گفت موسی را یكی مرد جوان                           كه بیاموزم زبان جانوران

160.2                          تا بود كز بانگ حیوانات و دَد                            عبرتی حاصل كنم در دین خَود

160.3                          چون زبانهای بنی آدم همه                                در پی آب است و نان و دمدمه

160.4                          بو كه حیوانات را وردی دگر                            باشد از تدبیر هنگام گذر

160.5                          گفت موسی: رو گذر كن زین هوس                    كاین خطر دارد بسی در پیش و پس

160.6                          عبرت و بیداری از یزدان طلب                         نه از كتاب و از مقال و حرف و لب

160.7                          گرم تر شد مرد ز آن منعش كه كرد                     گرم تر گردد همی از منع، مرد

160.8                          گفت: ای موسی، چو نور تو بتافت                     هر چه چیزی بود، از تو چیز یافت

160.9                          مر مرا محروم كردن زین مراد                          لایق لطفت نباشد ای جواد

160.10                   این زمان قایم مقام حق توئی                              یأس باشد گر مرا مانع شوی

160.11                   گفت موسی: یا رب، این مرد سلیم                      سخره كرده ستش مگر دیو رجیم ؟

160.12                   گر بیاموزم، زیان كارش بود                             ور نیاموزم دلش بد میشود

160.13                   گفت: ای موسی بیاموزش كه ما                         رد نكردیم از كرم هرگز دعا

160.14                   گفت: یا رب او پشیمانی خورد                           دست خاید جامه ها را بر درد

160.15                   نیست قدرت هر كسی را سازوار                       عجز بهتر مایۀ پرهیزكار

160.16                   فقر از این رو فخر آمد جاودان                          كه به تقوی ماند دستش نارسان

160.17                   ز آن غنا و، ز آن غنی مردود شو                       كه ز قدرت صبرها بدرود شد

160.18                   آدمی را عجز و فقر آمد امان                             از بلای نفس پُر حرص و غمان

160.19                   آن غم آمد ز آرزوهای فضول                           كه بدان خو كرده است آن صید غول

160.20                   آرزوی گِل بود گِل خواره را                             ُگل شكر نگوارد آن بی چاره را

 

161. وحی آمدن از حق تعالی به موسی كه بیاموزش چیزی كه استدعا می كند یا بعضی از آن

161.1                          * بعد از آن وحی آمد از حضرت که رو              هر چه میگوید به لطف خود شنو

161.2                          گفت یزدان: تو بده بایستِ او                             بر گشا در اختیار آن دستِ او

161.3                          اختیار آمد عبادت را نمك                                  ور نه می گردد به ناخواه این فلك

161.4                          گردش او را نه اجر و نی عقاب                         كه اختیار آمد هنر وقت حساب

161.5                          جمله عالم خود مسبح آمدند                                نیست آن تسبیح جبری مزدمند

161.6                          تیغ در دستش نِه، از عجزش بكن                       تا كه غازی گردد او یا راه زن

161.7                          زانكه كَرَّمْنا شد آدم ز اختیار                             نیم زنبور عسل شد، نیم مار

161.8                          مومنان كان ِ عسل، زنبوروار                            كافران خود كان زهری، همچو مار

161.9                          زانكه مومن، خورد بگزیده نبات                        تا چو نحلی گشت ریق او حیات

161.10                   باز كافر خورد شربت از صدید                         هم ز قوتش زهر شد در وی پدید

161.11                   اهل الهام خدا، عین الحیات                               اهل تسویل هوا، سمّ الممات

161.12                   در جهان این مدح و شاباش و زهی                     ز اختیار است و حفاظ و آگهی

161.13                   جمله رندان چونكه در زندان روند                      متقی و زاهد و حق خوان شوند

161.14                   چونكه قدرت رفت، كاسد شد عمل                      هین كه تا سرمایه نستاند اجل

161.15                   * قدرتت سرمایۀ سود است هین                        وقت قدرت را نگه دار و ببین

161.16                   آدمی بر خنگ كَرَّمْنا سوار                                در كف دركش عنان اختیار

161.17                   باز موسی داد پند او را به مهر                          كه مرادت زرد خواهد كرد چهر

161.18                   ترك این سودا بگو، و ز حق بترس                     دیو دادستت برای مكر درس

161.19                   * هین برو درد سر خود کم طلب                       کاین مرادت افکند در صد تعب

 

162. قانع شدن آن مرد طالب بتعلیم زبان مرغ خانگی و سگ و اجابت موسی علیه السلام

162.1                          گفت: باری نطق سگ كاو بر در است                 نطق مرغ خانگی كه اهل پَر است

162.2                          گفت موسی: هین تو دانی، در رسید                    نطق این هر دو شود بر تو پدید

162.3                          بامدادان از برای امتحان                                  ایستاد او منتظر بر آستان

162.4                          خادمه سفره بیفشاند و فتاد                                 پاره ای نان بیات، آثار ِ زاد

162.5                          در ربود آن را خروسی چون گرو                      گفت سگ: كردی تو بر ما ظلم، رو

162.6                          دانۀ گندم توانی خورد و، من                             عاجزم در دانه خوردن در وطن

162.7                          گندم و جو را و باقی حبوب                              تو توانی خورد و، من نی، ای طروب

162.8                          این لب نانی كه قسم ماست آن                            میربایی این قدر را از سگان

 

163. جواب خروس سگ را

163.1                          پس خروسش گفت: تن زن، غم مخور                 كه عوض بدهد خدا زین به دگر

163.2                          اسب این خواجه سقط خواهد شدن                       روز فردا سیر خور، كم كن حزن

163.3                          مر سگان را عید باشد مرگ اسب                       روزی وافر بود بی جهد و كسب

163.4                          اسب را بفروخت چون بشنید مرد                       پیش سگ شد آن خروسک روی زرد

163.5                          روز دیگر همچنان نان را ربود                         آن خروس و، سگ بر او لب بر گشود

163.6                          كای خروس عشوه ده، چند این دروغ ؟               ظالمی و كاذبی و بی فروغ

163.7                          اسب كش گفتی سقط گردد كجاست؟                    كور ِ اختر گوی و، محرومی ز  راست

163.8                          گفت او را آن خروس با خبر                             كه سقط شد اسب او جای دگر

163.9                          اسب را بفروخت، جَست او از زیان                    آن زیان انداخت او بر دیگران

163.10                   لیك فردا استرش گردد سقط                               مر سگان را باشد آن نعمت فقط

163.11                   زود استر را فروشید آن حریص                        یافت از غم، وز زیان، آن دم محیص

163.12                   روز ثالث گفت سگ با آن خروس                      ای امیر كاذبان با طبل و كوس

163.13                   * تا به کی گوئی دروغ، ای بی فروغ ؟               دوغی ای نا اهل، دوغی، دوغ، دوغ

163.14                   گفت: او بفروخت استر را شتاب                        لیک فردایش غلام آید مصاب

163.15                   چون غلام او بمیرد نانها                                  بر سگ و خواهنده ریزند اقربا

163.16                   این شنید و آن غلامش را فروخت                       رَست از خسران و، رخ را بر فروخت

163.17                   شكرها میكرد و شادیها كه من                            رَستم از سه واقعه اندر زمن

163.18                   تا زبان مرغ و سگ آموختم                              دیدۀ سوء القضاء را دوختم

 

164. خجل گشتن خروس پیش سگ به سبب دروغ شدن در آن سه وعده

164.1                          روز دیگر آن سگ محروم گفت                         كای خروس ژاژخا، كو طاق و جفت ؟

164.2                          چند چند؟ آخر دروغ و مكر تو                           خود نپرّد جز دروغ از وكر تو

164.3                          * گفت: حاشا از من و از جنس من                     كه بگردیم از دروغی ممتحن

164.4                          ما خروسان چون موذن راست گو                      هم رقیب آفتاب و وقت جو

164.5                          پاسبان آفتابیم از درون                                     گر كنی بالای ما طشتی نگون

164.6                          پاسبان آفتابند اولیا                                           در بشر واقف ز اسرار خدا

164.7                          اصل ما را حق پی بانگ نماز                           داد هدیه آدمی را در جهاز

164.8                          گر به ناهنگام سهو از ما رود                            در اذان، آن مقتل ما می شود

164.9                          گفتِ ناهنگام "حی علی الفلاح"                          خون ما را میكند خوار و مباح

164.10                   آنكه معصوم آمد و، پاك از غلط                         آن خروس جان وحی آمد فقط

164.11                   آن غلامش مُرد پیش مشتری                             شد زیان مشتری آن یك سری

164.12                   او گریزانید مالش را ولیك                                خون خود را ریخت، آن دریاب نیك

164.13                   یك زیان، دفع زیانها میشدی                              جسم و مال ماست، جانها را فدی

164.14                   پیش شاهان در سیاست گستری                          میدهی تو مال و، سر را میخری

164.15                   اعجمی چون گشته ای اندر قضا                         می گریزانی ز داور مال را

 

165. خبر كردن خروس از مرگ خواجه

165.1                          لیك فردا خواهد او مردن یقین                            گاو خواهد كشت وارث در حنین

165.2                          صاحب خانه بخواهد مرد و رفت                       روز فردا، نك رسیدت لوت زفت

165.3                          پاره های نان و لالنگ و طعام                           در میان كوی یابد خاص و عام

165.4                          گاو قربانی و، نانهای  ُتنك                                بر سگان و سائلان ریزد سبك

165.5                          مرگ اسب و استر و مرگ غلام                        بُد  قضا گردان ِ این مغرور ِ خام

165.6                          از زیان مال و درد ِ آن گریخت                          مال افزون كرد و خون خویش ریخت

165.7                          این ریاضتهای درویشان چراست؟                      كان بلا بر تن، بقای جانهاست

165.8                          تا بقای خود نیابد سالكی                                   چون كند تن را سقیم و هالكی ؟

165.9                          دست كی جنبد به ایثار و عمل ؟                         تا نبیند داده را جانش بَدَل

165.10                   آنكه بدهد بی امیدی سودها                                آن خدای است، آن خدای است، آن خدا

165.11                   یا ولی حق، كه خوی حق گرفت                         نور گشت و تابش مطلق گرفت

165.12                   كاو غنی است و، جز او جمله فقیر                     كی فقیری بی عوض گوید كه: گیر؟

165.13                   تا نبیند كودكی كه سیب هست                            او پیاز گنده را ندهد ز دست

165.14                   این همه بازار، بهر این غرض                          بر دكانها شسته بهر این عوض

165.15                   صد متاع خوب عرضه میكنند                           و اندرون دل عوضها می تنند

165.16                   یك سلامی نشنوی ای مرد دین                           كه نگیرد آخرت آن آستین

165.17                   بی طمع نشنیده ام از خاص و عام                       من سلامی، ای برادر، والسلام

165.18                   جز سلام حق، تو هین آن را بجو                        خانه خانه، جا به جا و، كو به كو

165.19                   از دهان آدمی خوش مشام                                 هم پیام حق شنیدم، هم سلام

165.20                   وین سلام باقیان بر بوی آن                               من همی نوشم به دل، خوشتر ز جان

165.21                   ز آن سلام او سلام حق شدست                           كاتش اندر دودمان خود زَدَست

165.22                   مرده است از خود شده زنده به رب                     ز آن بود اسرار حقش در دو لب

165.23                   مردن تن در ریاضت، زندگی است                     رنج این تن، روح را پایندگی است

165.24                   گوش بنهاده بُد آن مرد خبیث                             می شنود او از خروسش این حدیث

 

166. دویدن آن شخص به سوی موسی به زنهار چون از خروس خبر مرگ خود شنید

166.1                          چون شنید اینها، دوان شد تیز و تفت                    بر در موسی كلیم الله رفت

166.2                          رو همی مالید بر خاك او ز بیم                           كه مرا فریاد رس زین، ای كلیم

166.3                          گفت: رو بفروش خود را و برَه                         چونكه استا گشته ای، برجه ز چَه

166.4                          بر مسلمانان، زیان انداز تو                               كیسه و همیانها را كن دو تو

166.5                          من درون خشت دیدم این قضا                           كه در آئینه عیان شد مر ترا

166.6                          عاقل اول بیند آخر را به دل                              اندر آخر بیند، از دانش مقل

166.7                          باز زاری كرد كای نیكو خصال                         مر مرا در سر مزن در رو ممال

166.8                          از من آن آمد كه بودم ناسزا                               ناسزایم را تو دِه حُسن الجزا

166.9                          گفت: تیری جَست از شست، ای پسر                   نیست سنت كاید آن واپس به سر

166.10                   لیك در خواهم ز نیكو داوری                             تا كه ایمان آن زمان با خود بری

166.11                   چونكه ایمان برده باشی زنده ای                         چونكه با ایمان روی پاینده ای

166.12                   هم در آن دم حال بر خواجه بگشت                     تا دلش شورید و آوردند طشت

166.13                   شورش مرگ است نی هیضۀ طعام                     قی چه سودت دارد ای بد بخت خام

166.14                   چار كس بردند تا سوی وثاق                             ساق می مالید او بر پشت ساق

166.15                   پند موسی نشنوی، شوخی كنی                           خویشتن بر تیغ پولادی زنی

166.16                   شرم ناید تیغ را از جان تو                                آن ِ توست این ای برادر، آن ِ تو

 

167. دعاكردن موسی آن شخص را تا به ایمان رود از دنیا

167.1                          موسی آمد در مناجات آن سحر                           كای خدا، ایمان از او مستان مبر

167.2                          پادشاهی كن بر او بخشا كه او                           سهو كرد و خیره روئی و غلو

167.3                          گفتمش: این علم، نی در خورد توست                  دفع پندارید گفتم را و سُست

167.4                          دست را بر اژدها آن كس زند                            كه عصا را دستش اژدرها كند

167.5                          سِرّ غیب آن را سزد آموختن                              كه ز گفتن، لب تواند دوختن

167.6                          در خور دریا نشد جز مرغ آب                           فهم كن و الله أعلم بالصواب

167.7                          او به دریا رفت و مرغابی نبود                          گشت غرقه، دست گیرش ای ودود

 

168. اجابت كردن حق تعالی دعای موسی را علیه السلام

168.1                          * کرد اجابت آن دعا را کردگار                         رحم فرمودش به عجز و افتقار

168.2                          گفت: بخشیدم به او ایمان نعم                             ور تو خواهی این زمان زنده اش كنم

168.3                          بلكه جملۀ مردگان خاك را                                 زنده سازیم این زمان بهر تو ما

168.4                          گفت موسی: این جهان مردن است                      آن جهان انگیز كانجا روشن است

168.5                          این فنا جا، چون جهان ِ بود نیست                       باز گشتِ عاریت پس سود نیست

168.6                          رحمتی افشان بر ایشان هم كنون                        در نهان خانۀ "لدَینا محضرون"

168.7                          تا بدانی كه زیان جسم و مال                              سودِ جان باشد، رهاند از وبال

168.8                          پس ریاضت را به جان شو مشتری                     چون سپردی تن به خدمت، جان بری

168.9                          ور ریاضت آیدت بی اختیار                              سر بنه، شكرانه ده، ای كامیار

168.10                   چون حقت داد این ریاضت شكر كن                    تو نكردی، او كشیدت ز امر ُكن

 

169. حكایت آن زن كه فرزندش نمی زیست بنالید جواب آمد كه این عوض ریاضت توست و به جای جهاد مجاهدان است تو را

169.1                          این حکایت بشنو و وعظی شمر                         تا نگردی خسته از نقص و ضرر

169.2                          آن زنی هر سال زائیدی پسر                             بیش از شش مه نبودی عمرور

169.3                          یا سه مه، یا چار مه گشتی تباه                           ناله كرد آن زن كه افغان ای اله

169.4                          نُه مهم بار است و، سه ماهم فرح                        نعمتم، زوتر رو،  از قوس قزح

169.5                          پیش مردان خدا كردی نفیر                               زین شكایت آن زن از درد نذیر

169.6                          بیست فرزندش چنین در گور کرد                       آتشی در جان او افتاد و درد

169.7                          تا شبی بنمود او را جنتی                                  باغکی، سبزی خوشی، بی ضنتی

169.8                          باغ گفتم نعمت بی كیف را                                كاصل نعمتهاست بیشک باغها

169.9                          ور نه، لا عین رأت، چه جای باغ ؟                    گفت، نور ِ غیب را یزدان چراغ

169.10                   مِثل نبود این مثال آن بود                                  تا برد بوی آنكه او حیران بود

169.11                   حاصل، آن زن دید آن را، مست شد                    زآن تجلی، آن ضعیف، از دست شد

169.12                   دید در قصری نبشته نام خویش                          آن ِ خود دانستش آن محبوب كیش

169.13                   بعد از آن گفتند: كاین نعمت و راست                   كاو به جان بازی بجز صادق نخاست

169.14                   خدمت بسیار می بایست كرد                             مر تو را، تا بر خوری زین چاشت خورد

169.15                   چون تو كاهل بودی اندر التجا                           آن مصیبتها عوض دادت خدا

169.16                   گفت: یا رب تا به صد سال و فزون                    این چنینم ده بریز از من تو خون

169.17                   اندر آن باغ او چو آمد پیش پیش                         دید در وی جمله فرزندان خویش

169.18                   گفت: از من گم شد، از تو گم نشد                       بی دو چشم غیب، كس مردم نشد

169.19                   تو نكردی قصد و از بینی دوید                          خون افزون، تا ز تب جانت رهید

169.20                   مغز هر میوه به است از پوستش                        پوست دان تن را و مغز آن دوستش

169.21                   مغز نغزی دارد آخر آدمی                                یك دمی آن را طلب، گر ز آن دمی

 

170. در آمدن حمزه رضی الله عنه در حرب بی زره

170.1                          در جوانی، حمزه، عمّ مصطفی                          با زره میشد مدام اندر وغا

170.2                          اندر آخر، حمزه چون در صف شدی                   بی زره سر مست در غزو آمدی

170.3                          سینه باز و، تن برهنه، پیش پیش                        در فكندی در صف شمشیر خویش

170.4                          خلق پرسیدند: كای عمّ رسول                            ای هژبر صف شكن شاه فحول

170.5                          نه تو  "لا تُلْقُوا بِأَیدِیكُمْ إلی                                تهلكه" خواندی ز پیغام خدا ؟

170.6                          پس چرا تو خویش را در تهلكه                          می دراندازی چنین در معركه ؟

170.7                          چون جوان بودی و زفت و سخت زه                  تو نمی رفتی سوی صف بی زره

170.8                          چون شدی پیر و ضعیف و منحنی                      پرده های لاابالی میزنی

170.9                          لاابالی وار با تیغ و سنان                                  می نمائی دار و گیر و امتحان

170.10                   تیغ، حرمت می ندارد پیر را                             كی بود تمییز تیغ و تیر را ؟

170.11                   * کی روا باشد که شیری همچو تو                     کشته گردد راست بر دست عدو ؟

170.12                   زین نسق غم خوارگان ِ بی خبر                         پند میدادند او را از عبر

 

171. جواب حمزه مر خلق را

171.1                          گفت حمزه: چونكه بودم من جوان                       مرگ می دیدم وداع این جهان

171.2                          سوی مردن كس به رغبت كی رود؟                    پیش اژدرها برهنه كی شود؟

171.3                          لیك از نور محمد من كنون                                نیستم این شهر فانی را زبون

171.4                          از برون حس، لشكرگاه شاه                               پُر همی بینم ز نور حق سپاه

171.5                          خیمه در خیمه، طناب اندر طناب                       شُكر آنكه كرد بیدارم ز خواب

171.6                          آنكه مردن پیش چشمش تهلكه ست                      امر "لا تُلْقُوا" بگیرد او به دست

171.7                          وانكه مردن پیش او شد فتح باب                         "سارِعُوا" آید مر او را در خطاب

171.8                          الحذر ای مرگ بینان بارعوا                             العجل ای حشر بینان سارعوا

171.9                          الصلا ای لطف بینان افرحوا                             البلا ای قهر بینان اترحوا

171.10                   هر كه یوسف دید، جان كردش فدا                      هر كه گرگش دید برگشت از هدی

171.11                   مرگ هر یك ای پسر هم رنگ اوست                  پیش دشمن دشمن و، بر دوست دوست

171.12                   پیش ترك آئینه را خوش رنگی است                    پیش زنگی، آینه هم زنگی است

171.13                   ای كه می ترسی ز مرگ اندر فرار                    آن ز خود ترسانی ای جان هوش دار

171.14                   روی زشت توست، نی رخسار مرگ                  جان تو همچون درخت و، مرگ برگ

171.15                   از تو رُسته ست، ار نكویست ار بَد است              ناخوش و خوش هر ضمیرت از خود است

171.16                   گر به خاری خسته ای، خود كِشته ای                  ور حریر و ُقز دری، خود رشته ای

171.17                   لیک نبود فعل هم رنگ جزا                              هیچ خدمت نیست هم رنگ عطا

171.18                   مزد مزدوران نمی ماند به كار                           كان عرض، وین جوهر است و پایدار

171.19                   آن همه سختی و زور است و عَرق                     وین همه سیم است و زرّ ِ  بر طبق

171.20                   گر تو را آید ز جائی تهمتی                               كرده مظلومت دعا در محنتی

171.21                   تو همی گویی كه من آزاده ام                             بر كسی من تهمتی ننهاده ام

171.22                   تو گناهی كرده ای شكل دگر                              دانه كِشتی، دانه كی ماند به بَر؟

171.23                   او زنا كرد و، جزا صد چوب بود                       گوید او: من كی زدم كس را به عود؟

171.24                   نی، جزای آن زنا بود این بلا                             چوب كی ماند ز نا را در خلا ؟

171.25                   مار كی ماند عصا را ای كلیم ؟                          درد كی ماند دوا را ای حكیم ؟

171.26                   تو به جای آن عصا، آب منی                             چون بیفكندی شد آن شخص سنی

171.27                   یار شد، یا مار شد، آن آبِ تو                             ز آن عصا چون است این اعجاب تو ؟

171.28                   هیچ ماند آب آن فرزند را ؟                               هیچ ماند نیشكر مر قند را ؟

171.29                   چون سجودی یا ركوعی، مرد كِشت                   شد در آن عالم سجود او بهشت

171.30                   چونكه پرّید از دهانش حمد حق                          مرغ جنت ساختش ربّ الفلق

171.31                   حمد و تسبیحت نماند مرغ را                             گر چه نطفۀ مرغ باد است و هوا

171.32                   چون ز دستت رست ایثار و زكات                      گشت این دست آن طرف نخل و نبات

171.33                   آب صبرت آب جوی خلد شد                             جوی شیر خلد مهر توست و ُودّ

171.34                   ذوق طاعت گشت جوی انگبین                          مستی و شوق تو، جوی خمر بین

171.35                   این سببها آن اثرها را نماند                                كس نداند چونش جای آن نشاند

171.36                   این سببها چون به فرمان تو بود                         چار جو هم مر تو را فرمان نمود

171.37                   هر طرف خواهی روانش میكنی                        آن صفت چون بُد؟ چنانش می كنی

171.38                   چون منیّ تو كه در فرمان توست                       نسل تو در امر تو آیند چُست

171.39                   میدود در امر تو، فرزند تو                               كه منم جزوت، كه كردی اش گرو

171.40                   آن صفت در امر تو بود این جهان                      هم در امر توست آن جوها روان

171.41                   آن درختان مر تو را فرمان برند                         كان درختان از صفاتت با برند

171.42                   چون به امر توست اینجا این صفات                    پس در امر توست آنجا آن جزات

171.43                   چون ز دستت زخم بر مظلوم رُست                    آن درختی گشت از او زقوم رُست

171.44                   چون ز خشم، آتش تو در دلها زدی                     مایۀ نار جهنم آمدی

171.45                   آتشت اینجا چو آدم سوز بود                              آنچه از وی زاد مرد افروز بود

171.46                   آتش تو قصد مردم می كند                                نار كز وی زاد بر مردم زند

171.47                   آن سخنهای چو مار و كژدمت                           مار و كژدم گشت و میگیرد دمت

171.48                   اولیا را داشتی در انتظار                                  انتظار رستخیزت گشت مار

171.49                   وعدۀ فردا و پس فردای تو                                انتظار حشرت آمد، وای تو

171.50                   منتظر مانی در آن روز دراز                            در حساب و آفتاب جان گداز

171.51                   كاسمان را منتظر میداشتی                                تخم "فردا ره روم" می كاشتی

171.52                   خشم تو تخم سعیر دوزخ است                           هین  ِبُكش این دوزخت را، كاین فخ است

171.53                   ُكشتن این نار نبود، جز به نور                           نورك أطفأ نارنا نحن الشكور

171.54                   گر تو بی نوری كنی حلمی به دست                    آتشت زنده ست و در خاكستر است

171.55                   آن تكلف باشد و رو پوش هین                            نار را نكشد بغیر نور دین

171.56                   تا نبینی نور دین، ایمن مباش                             كاتش پنهان شود یك روز فاش

171.57                   نور، آبی دان و هم بر آب چفس                         چونكه داری آب، از آتش مترس

171.58                   آب آتش را  ُكشد، كاتش به خو                           می بسوزد نسل و فرزندان او

171.59                   سوی آن مرغابیان رو، روز چند                        تا تو را در آب حیوانی كِشند

171.60                   مرغ خاكی، مرغ آبی هم تنند                             لیك ضدانند و آب و روغنند

171.61                   هر یكی مر اصل خود را بنده اند                        احتیاطی كن، به هم ماننده اند

171.62                   همچنان كه وسوسه و، وحی أَ لَسْت                     هر دو معقولند، لیكن فرق هست

171.63                   هر دو دلالان بازار ضمیر                                رختها را می ستانند ای امیر

171.64                   گر تو صراف دلی، فكرت شناس                       فرق كن سِرّ دو فكرت، چون نخاس

171.65                   ور ندانی این دو فكرت از گمان                         لاخلابه گوی و، مشتاب و، مران

171.66                   تا نماند در تفکر جان تو                                   غبن ناید بر تو و بر خان تو

 

172. حیلۀ دفع مغبون شدن در بیع و شری

172.1                          آن یكی یاری، پیمبر را بگفت                            كه منم در بیعها با غبن جفت

172.2                          مكر هر كس كاو فروشد یا خرد                         همچو سحر است و، ز راهم میبرد

172.3                          گفت: در بیعی كه ترسی از غرار                       شرط كن سه روز خود را اختیار

172.4                          كه تأنی هست از رحمان یقین                            هست تعجیلت ز شیطان لعین

172.5                          پیش سگ چون لقمۀ نان افكنی                           بو  ُكند، وآنگه خورد، ای مقتنی

172.6                          او به بینی بو كند، ما با خرد                              هم ببوئیمش به عقل منتقد

172.7                          با تأنی گشت موجود از خدا                               تا به شش روز، این زمین و چرخها

172.8                          ور نه قادر بود كز "كُنْ فیكون"                          صد زمین و آسمان آرد برون

172.9                          آدمی را اندك اندك آن همام                               تا چهل سالش ُكند مرد تمام

172.10                   گر چه قادر بود كاندر یك نفس                           از عدم پرّان كند پنجاه كس

172.11                   بود عیسی را دمی کز یك دعا                            بی توقف زنده کردی مرده را

172.12                   خالق عیسی نبتواند كه او                                  بی توقف مردم آرد تو به تو ؟

172.13                   این تأنی، از پی تعلیم توست                              كه طلب آهسته باید بی سكست

172.14                   جویكی كوچك كه دایم میرود                             نی نجس گردد، نه گنده میشود

172.15                   زین تأنی زاید اقبال و سرور                             این تأنی بیضه، دولت چون طیور

172.16                   مرغ كی ماند به بیضه ای عنید ؟                        گر چه از بیضه همی آید پدید

172.17                   باش تا اجزای تو چون بیضه ها                         مرغها زایند اندر انتها

172.18                   بیضۀ مار ار چه ماند در شبه                            بیضۀ گنجشك را دور است ره

172.19                   * دانی ای عاقل که ماند سین چو شین                 در نوشتن، لیک اندر نقطه بین

172.20                   دانۀ آبی، به دانۀ سیب نیز                                 گر چه ماند، فرق ها دان ای عزیز

172.21                   برگها هم رنگ باشد در نظر                             میوه ها هر یك بود نوعی دگر

172.22                   برگهای جسمها ماننده اند                                  لیك هر جانی به ریعی زنده اند

172.23                   خلق در بازار یكسان میروند                             آن یكی در ذوق و، دیگر دردمند

172.24                   همچنان در مرگ یكسان میرویم                         نیم در خسران و، نیمی خسرویم

172.25                   * این سخن پایان ندارد باز گو                           از بلال و از هلال و کار او

 

173. وفات یافتن بلال با شادی

173.1                          چون بلال از ضعف شد همچون هلال                 رنگ مرگ افتاد بر روی بلال

173.2                          جفت او دیدش، بگفتا: وا حرب                          پس بلالش گفت: نی نی، واطرب

173.3                          تا كنون اندر حرب بودم ز زیست                       تو چه دانی مرگ چه عیش است و چیست؟

173.4                          این همی گفت و، رخش در عین ِ گفت                 نرگس و گلبرگ و لاله می شكفت

173.5                          تابِ رو و چشم ِ پُر انوار او                              می گواهی داد بر گفتار او

173.6                          هر سیه دل، می سیه دیدی ورا                          مردم دیده سیاه آمد، چرا ؟

173.7                          مردم نادیده، باشد رو سیاه                                مردم دیده، بود مرآت ماه

173.8                          خود كه بیند مردم دیدۀ تو را ؟                           در جهان جز مردم دیده فزا

173.9                          چون به غیر مردم دیده اش ندید                         پس به غیر او، كه در رنگش رسید؟

173.10                   پس جز او، جمله مقلد آمدند                               در صفاتِ مردم ِ دیدۀ بلند

173.11                   گفت جفتش: الفراق ای خوش خصال                  گفت: نی نی، الوصال است، الوصال

173.12                   گفت جفت: امشب غریبی میروی                       از تبار و خویش غائب میشوی

173.13                   گفت: نی نی، بلكه امشب جان من                       میرسد خود از غریبی در وطن

173.14                   * گفت: ای جان و دلم، واحسرتاه                       گفت: نی نی، جان من یا دولتاه

173.15                   گفت: آن رویت كجا بینیم ما ؟                            گفت: اندر حلقۀ خاص خدا

173.16                   حلقۀ خاصش به تو پیوسته است                         گر نظر بالا كنی، نی سوی پست

173.17                   اندر آن حلقه ز ربّ العالمین                              نور میتابد، چو در حلقه نگین

173.18                   گفت: ویران گشت این خانه، دریغ                      گفت: اندر مه نگر، منگر به میغ

 

174. حكمت ویران شدن تن به مرگ

174.1                          كرد ویران تا كند معمورتر                               قوم انبه بود و خانه مختصر

174.2                          من چو آدم بودم، اول حبس كرب                       پر شد اكنون نسل جانم شرق و غرب

174.3                          من گدا بودم در این خانۀ چو چاه                        شاه گشتم، قصر باید بهر شاه

174.4                          قصرها، خود مر شهان را مأنس است                 مرده را خانه و مكان، گوری بس است

174.5                          انبیا را تنگ آمد این جهان                                 چون شهان رفتند اندر لا مكان

174.6                          مردگان را این جهان بنمود فر                           ظاهرش زفت و به معنی تنگ تر

174.7                          گر نه تنگ است، این افغان از بهر چیست؟           چون "دو تا" شد؟ هر كه در وی بیش زیست

174.8                          در زمان خواب چون آزاد شد                            ز آن مكان بنگر كه جان چون شاد شد

174.9                          ظالم از ظلم طبیعت باز رست                           مرد زندانی ز فكر حبس جَست

174.10                   این زمین و آسمان بس فراخ                              سخت تنگ آمد به هنگام مناخ

174.11                   چشم بند آمد فراخ و سخت تنگ                          خندۀ او گریه، فخرش جمله ننگ

 

175. تشبیه دنیا كه به ظاهر فراخ است و به معنی تنگ و تشبیه خواب رابموت که خلاص از تنگی است

175.1                          همچو گرمابه كه تفسیده بود                              اندر آئی جانت بخسیده شود

175.2                          گر چه گرمابه عریض است و طویل                   ز آن تبش تنگ آیدت جان و كلیل

175.3                          تا برون نائی، نبگشاید دلت                               پس چه سود از اتساع منزلت ؟

175.4                          یا كه كفش تنگ پوشی ای غوی                         در بیابان فراخی میروی

175.5                          آن فراخی بیابان تنگ گشت                               بر تو زندان آمد آن صحرا و دشت

175.6                          هر كه دید او مر تو را از دور گفت:                   كاو در آن صحرا چو لاله  برشكفت

175.7                          او نداند كه تو همچون ظالمان                            از برون در گلشنی، جان در فغان

175.8                          خواب تو، آن كفش بیرون كردن است                  كه زمانی جانت آزاد از تن است

175.9                          اولیا را خواب ملك است ای فلان                       همچو آن اصحاب كهف اندر جهان

175.10                   خواب می بینند و، آن جا خواب نی                     در عدم در میروند و، باب نی

175.11                   خانۀ تنگ و، درون جان چنگ لوك                    كرد ویران، تا كند قصر ملوك

175.12                   چنگ لوكم، چون جنین اندر رحم                        نه مهه گشتم، شد این نقلان مهم

175.13                   گر نباشد دردِ زه بر مادرم                                من در این زندان میان آذرم

175.14                   مادر طبعم ز درد مرگ خویش                          میكند زه، تا رهد برّه  ز میش

175.15                   تا چَرَد آن بره در صحرای سبز                         هین رحم بگشا كه گشت این برّه گبز

175.16                   درد زه، گر رنج آبستن بود                               بر جنین خود بند بگسستن بود

175.17                   حامله گریان ز زه، كاین المناص                        و آن جنین خندان كه پیش آمد خلاص

175.18                   هر چه زیر چرخ هستند امّهات                          از جماد و از بهیمه، و ز نبات

175.19                   هر یكی از درد غیری غافلند                             جز كسانی كه نبیه و كاملند

175.20                   آنچه كوسه داند از خانۀ كسان                            بلمه از خانۀ خودش كی داند آن ؟

175.21                   آنچه صاحب دل بداند حال توُ                            تو ز حال خود ندانی ای عمو

175.22                   * آنچه بیند در جبینت اهل دل                            کی ببینی در خود ای از خود خجل ؟

 

176. بیان آنكه هر چه غفلت و غم و كاهلی و تاریكیست همه از تن است كه ارضی است و سفلی

176.1                          غفلت از تن بود، چون تن روح شد                     بیند او اسرار را بی هیچ بُد

176.2                          چون زمین برخاست از جوّ فلك                         نی شب و نی سایه ماند لی و لك

176.3                          هر كجا سایه ست و شب یا سایگه                       از زمین باشد نه از خورشید و مه

176.4                          دود پیوسته هم از هیزم بود                               کی ز آتشهای مستنجم بود ؟

176.5                          وهم افتد در خطا و در غلط                               عقل باشد در اصابتها فقط

176.6                          هر گرانیّ و كسل، خود از تن است                     جان ز خِفَت، جمله در پرّیدن است

176.7                          روی، سرخ از کثرت خونها بود                        روی، زرد از جنبش صفرا بود

176.8                          رو سفید از قوّت بلغم بود                                 باشد از سودا كه روی ادهم بود

176.9                          در حقیقت خالق آثار اوست                               لیك جز علت نبیند اهل پوست

176.10                   مغز كاو از پوستها آواره نیست                          از طبیب و علت، او را چاره نیست

176.11                   چون دوم بار، آدمی زاده، بزاد                          پای خود بر فرق علتها نهاد

176.12                   علت اولی، نباشد دین او                                   علت اخری ندارد كین او

176.13                   میپرد چون آفتاب اندر افق                                با عروس صدق و صفوت بر تتق

176.14                   بلكه بیرون از افق وز چرخها                            بی مكان باشد چو ارواح و نهی

176.15                   این عقول ما چو سایه، ای عمو                          می فتد از هر طرف بر پای او

 

177. تشبیه نص با قیاس

177.1                          مجتهد هر گه كه باشد نص شناس                       اندر آن صورت نیندیشد قیاس

177.2                          چون نیابد نص اندر صورتی                             از قیاس آنجا نماید عبرتی

177.3                          نص، وحی روح قدسی دان یقین                         و آن قیاس عقل جزوی، تحت این

177.4                          عقل از جان گشت با ادراك و فر                        روح، او را كی شود زیر نظر؟

177.5                          لیك جان در عقل تاثیری كند                              ز آن اثر آن عقل تدبیری كند

177.6                          نوح وار، ار صد  قی زد در تو روح                  كو  یم و كشتی و، كو طوفان نوح ؟

177.7                          عقل اثر را روح پندارد ولیك                             نور ِ خور، از قرص ِ خور دور است نیك

177.8                          زآن به قرصی سالكی خرسند شد                        تا ز نورش سوی قرص افكند شد

177.9                          زآنكه این نوری كه اندر سافل است                    نیست دائم روز و شب، او آفل است

177.10                   و انكه اندر قرص دارد باش و جا                       غرقۀ آن نور باشد دائما

177.11                   نه سحابش ره زند خود، نی غروب                     وارهید او از فراق سینه كوب

177.12                   این چنین كس اصلش از افلاك بود                      یا مبدل گشت اگر از خاك بود

177.13                   زآنكه خاكی را نباشد تاب آن                             كه زند بر وی شعاعش جاودان

177.14                   گر زند بر خاك دائم نور خَور                            آن چنان سوزد كه ناید زو ثمر

177.15                   دائم اندر آب، كار ماهی است                            مار را با او كجا همراهی است

177.16                   لیك در  ُكه مارهای پُر فنند                               اندر این یم، ماهئی ها میكنند

177.17                   مكرشان گر خلق را شیدا كند                             هم ز دریا تاسه شان رسوا كند

177.18                   واندر این یم ماهیان پُر فنند                               مار را از سِحر، ماهی میكنند

177.19                   * گر تو ماری، شو قرین ماهیان                        تا شوی چون ماهیان در یم روان

177.20                   ماهیان قعر دریای جلال                                   بحرشان آموخته سحر حلال

177.21                   بس محال، از تاب ایشان، حال شد                      نحس آنجا رفت و، نیكو فال شد

177.22                   * زهر آنجا رفت و شکر شد یقین                       سنگ آنجا رفت و شد دُُُُرّ  ثمین

177.23                   * خاک زر شد، سنگ گوهر، پای سر                 می نبیند جز بشر، چشم بشر

177.24                   تا قیامت گر بگویم زین كلام                              صد قیامت بگذرد، وین ناتمام

 

178. آداب المستمعین و المریدین عند فیض الحكمة من لسان الشیخ

178.1                 بر ملولان، این مكرر كردن است                          نزد من، عمر مكرر، بردن است

178.2                 شمع، از برق مكرر بَر شود                                 خاك از تابِ مكرر، زر شود

178.3                 گر هزاران طالبند و یك ملول                               از رسالت باز می ماند رسول

178.4                 این رسولان ضمیر رازگو                                   مستمع خواهند اسرافیل خو

178.5                 نخوتی دارند و كبری چون شهان                          چاكری خواهند از اهل جهان

178.6                 تا ادبهاشان بجا گه ناوری                                    از رسالتشان چگونه بر خوری ؟

178.7                 كی رسانند آن امانت را به تو ؟                             تا نباشی پیششان راكع دو تو

178.8                 هر ادبشان، كی همی آید پسند ؟                             كآمدند ایشان ز ایوان بلند

178.9                 نه گدایانند كز هر خدمتی                                     از تو دارند، ای مزوّر، منتی

178.10          لیك با بی رغبتیهای ضمیر                                  صدقۀ سلطان بیفشان، وامگیر

178.11          اسب خود را، ای رسول آسمان                             در ملولان منگر و، اندر جهان

178.12          فرخ آن تركی كه استیزه نهد                                 اسبش اندر خندق آتش جهد

178.13          گرم گرداند فرس را آنچنان                                  كه كند آهنگ اوج آسمان

178.14          چشم را از غیر و غیرت دوخته                            همچو آتش خشك و تر را سوخته

178.15          گر پشیمانی بر او عیبی كند                                  آتش اول، در پشیمانی زند

178.16          خود پشیمانی نروید از عدم                                  چون ببیند گرمی صاحب قدم

 

179. شناختن هر حیوانی بوی عدوی خود را و حذر كردن و بطالت و خسارت آنكس كه عدوی كسی بود كه از او حذر ممكن نیست و فرار ممكن نه و مقابله ممكن نه

179.1                 اسب داند بانگ و بوی شیر را                              گر چه حیوان است، الا نادرا

179.2                 بل عدوّ خویش را هر جانور                                خود بداند از نشان و از اثر

179.3                 روز، خفاشك نیارد بر پرید                                  شب برون آید، چو دزدان ِ جرید

179.4                 از همه محروم تر خفاش بود                                كه عدوی آفتابِ فاش بود

179.5                 نی تواند در مصافش زخم خَورد                           نه به نفرین تاندش مهجور كرد

179.6                 * آنکه آن خورشید از احسان و جود                      بر ندراند ز قهرش تار و پود

179.7                 آفتابی كه بگرداند قفاش                                      از برای غصه و قهر خفاش

179.8                 غایت لطف و كمال او بود                                   گر نه خفاشش كجا مانع شود ؟

179.9                 دشمن ار گیری، به حد خویش گیر                         تا بود ممكن كه گردانی اسیر

179.10          قطره با قلزم چو استیزه كند                                 ابله است او، ریش خود برمی كند

179.11          حیلت او، از سبالش نگذرد                                  چنبرۀ حجرۀ قمر چون بر درد ؟

179.12          با عدوی آفتاب، این بُد عتاب                                ای عدوی ِ آفتابِ  آفتاب

179.13          ای عدوی آفتابی كز فرش                                   می بلرزد آفتاب و اخترش

179.14          تو عدوی او نه ای، خصم خودی                          چه غم آتش را كه تو هیزم شدی

179.15          ای عجب، از سوزشت، او كم شود                        یا ز درد غصه ات، پُر غم شود

179.16          رحمتش نی رحمت آدم بود                                  كه مزاج رحم آدم، غم بود

179.17          رحمت مخلوق باشد غصه ناك                              رحمت حق، از غم و غصه ست پاك

179.18          رحمت بی چون، چنین دان ای پسر                        ناید اندر وهم از وی، جز اثر

179.19          ظاهر است آثار میوۀ رحمتش                               لیك كه داند جز او ماهیتش ؟

 

180. فرق میان دانستن چیزی به مثال و تقلید و میان دانستن ماهیت آن چیز به تحقیق

180.1                 هیچ ماهیاتِ اوصاف كمال                                  كس نداند، جز به آثار و مثال

180.2                 * طفل ماهیت نداند طمث را                                جز كه گوئی: هست چون حلوا تو را

180.3                 طفل را نبود ز وطی زن خبر                               جز که گوئی هست آن خوش چون شکر

180.4                 كی بود ماهیت ذوق جماع                                   مثل ماهیات شکـّر؟ ای مطاع

180.5                 لیك نسبت كرد از روی خوشی                             با تو آن عاقل، که تو كودك وشی

180.6                 تا بداند كودك آن را از مثال                                 گر نداند ماهیت، یا عین حال

180.7                 پس اگر گوئی: بدانم، دور نیست                           ور بگوئی که: ندانم، زور نیست

180.8                 گر كسی گوید كه: دانی نوح را ؟                           آن رسول حق و نور روح را ؟

180.9                 گر بگویی: چون ندانم؟ كان قمر                            هست از خورشید و مه مشهورتر

180.10          كودكان خرد در كتـّابها                                       و آن امامان جمله در محرابها

180.11          نام او خوانند در قرآن صریح                               قصه اش گویند از ماضی فصیح

180.12          راستگو داند تو را، از روی وصف                       گر چه ماهیت نشد از نوح كشف

180.13          ور بگوئی: من چه دانم نوح را؟                            همچو اوئی داند او را، ای فتی

180.14          مور لنگم من، چه دانم فیل را ؟                             پشه ای كی داند اسرافیل را ؟

180.15          این سخن هم راست است از روی آن                     كه به ماهیت ندانیش ای فلان

180.16          عجز از ادراك ماهیت، عمو                                 حالت عامه بود، دریاب تو

180.17          زانكه ماهیات و سِرّ سِرّ آن                                  پیش چشم كاملان باشد عیان

180.18          در وجود، از سِرّ حق و ذات او                            دورتر از فهم و استبصار كو ؟

180.19          چونكه آن مخفی نماند از مَحرمان                          ذات  وصفی چیست كان ماند نهان ؟

180.20          عقل بحثی گوید: این دور است و گو                      بی ز تاویلی محالی كم شنو

180.21          قطب گوید مر تو را: ای سست حال                       آنچه فوق حال توست آید محال

180.22          واقعاتی كه كنونت بر گشود                                 نی كه اول هم محالت مینمود ؟

180.23          چون رهانیدت ز دَه زندان كرم                             تیه را بر خود مكن حبس از ستم

180.24          * چون خلاصی یافتی از صد بلا                          فقر را بر خود مکن رنج و عنا

180.25          * سهل گیرش تا نگردد مشکلت                            ورنه شد شکر چو زهر قاتلت

180.26          * سوی بحث خویش تاز ای بوالحسن                     کاین سخن پایان ندارد، جان من

 

181. جمع و تفریق میان نفی و اثبات یك چیز از روی نسبت و اختلاف جهت

181.1                 * نسبت اثبات با نفی از نخست                             گر بیانش میکنی بر گو درست

181.2                 نفی آن یك چیز و، اثباتش رواست                         چون جهت شد مختلف، نسبت دوتاست

181.3                 * "ما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ" از نسبت است                     نفی و اثبات است و، هر دو مثبت است

181.4                 آن تو افكندی که بر دست تو بود                           تو نیفكندی، كه حق قوّت نمود

181.5                 زور آدم زاد را حدی بود                                    مشت خاك، اشكست لشكر كی شود ؟

181.6                 مشت، مشت توست و، افكندن ز ماست                   زین دو نسبت نفی و اثباتش رواست

181.7                 یعرفون الأنبیا أضدادهم                                      مثل ما لا یشتبه أولادهم

181.8                 همچو فرزندان خود دانندشان                               منكران با صد دلیل و صد نشان

181.9                 لیك از رشك و حسد پنهان كنند                              خویشتن را بر ندانم میزنند

181.10          پس چو یعرف گفت؟ چون جای دگر                      گفت: لا یعرفهم غیری فذر

181.11          إنهم تحت قبابی كامنون                                       جز كه یزدانشان نداند ز آزمون

181.12          هم به نسبت گیر این مفتوح را                              كه بدانی و ندانی نوح را

181.13          * زین نمط بسیار آمد در خبر                               کان به نسبت باشد ای جان معتبر

 

182. مسئله فنا و بقای درویش کامل

182.1                 گفت قائل: در جهان درویش نیست                        ور بود درویش، آن درویش، نیست

182.2                 هست از روی بقای ذات او                                 نیست گشته وصف او، در وصف هو

182.3                 چون زبانۀ شمع پیش آفتاب                                  نیست باشد، هست باشد در حساب

182.4                 هست باشد ذات او، تا تو اگر                               بر نهی پنبه، بسوزد زآن شرر

182.5                 نیست باشد، روشنی ندهد تو را                             كرده باشد آفتاب او را فنا

182.6                 در دو صد من شهد یك وقیه ز خل                         چون در افكندی و در وی گشت حل

182.7                 نیست باشد طعم خل، چون می چشی                      هست آن وقیه فزون چون میكشی

182.8                 پیش شیری، آهوئی بیهوش شد                              هستی اش در هست او روپوش شد

182.9                 این قیاس ناقصان بر كار ربّ                               جوشش عشق است، نه از ترك ادب

182.10          نبض عاشق بی ادب بر می جهد                           خویش را در كفۀ شه مینهد

182.11          بی ادب تر نیست زو كس در جهان                        با ادب تر نیست زو كس در نهان

182.12          هم به نسبت دان وفاق ای منتخب                          این دو ضدّ با ادب، با بی ادب

182.13          بی ادب باشد، چو ظاهر بنگری                            كه بود دعوی عشقش هم سری

182.14          چون به باطن بنگری دعوی كجاست؟                    او و دعوی پیش آن سلطان فناست

182.15          ماتِ زیدِ زید اگر فاعل بود                                  لیك فاعل نیست، كاو عاطل بود

182.16          او ز روی لفظ نحوی فاعل است                           ور نه او مفعول و موتش قاتل است

182.17          فاعلی چه؟ كاو چنان مقهور شد                            فاعلیها جمله از وی دور شد

 

183. قصۀ وكیل صدر جهان كه متهم شد و از بخارا گریخت از بیم جان، باز عشقش كشید روكشان، كه كار جان سهل باشد عاشقان را

183.1                 در بخارا بندۀ صدر جهان                                    متهم شد، گشت از صدرش نهان

183.2                 مدت ده سال سر گردان بگشت                             گه خراسان، گه كهستان، گاه دشت

183.3                 از پس ده سال او از اشتیاق                                 گشت بی طاقت ز ایام فراق

183.4                 گفت: تاب فرقتم زین پس نماند                             صبر كی تاند خلاعت را نشاند ؟

183.5                 از فراق این خاكها شوره شود                              آب، زرد و گنده و تیره شود

183.6                 باد جان افزا وَخِم گردد وبا                                  آتشی، خاكستری گردد هبا

183.7                 باغ ِ چون جنت، شود دار المرض                         زرد و ریزان، برگ او اندر حرض

183.8                 عقل ِ دراك از فراق دوستان                                 همچو تیر انداز ِ بشكسته كمان

183.9                 دوزخ از فرقت چنان سوزان شدست                      پیر از فرقت چنین لرزان شدست

183.10          گر بگویم از فراق چون شرار                              تا قیامت، یك بود از صد هزار

183.11          پس ز شرح سوز او كم زن نفس                           ربِّ سلم، ربِّ سلم گوی و بس

183.12          هر چه از وی شاد گشتی در جهان                         از فراق او بیندیش این زمان

183.13          زآنچه گشتی شاد، بس كس شاد شد                        آخر از وی جست و هم چون باد شد

183.14          از تو هم بجهد، تو دل بر وی منه                          پیش از آن كاو بجهد از تو، تو بجه

183.15          همچو مریم گوی پیش از فوت ملك                        نفس را كالعوذ بالرحمن منك

 

184. پیدا شدن روح القدس به صورت آدمی بر مریم بوقت غسل و برهنگی و پناه گرفتن به حق تعالی

184.1                 دید مریم صورتی بس جان فزا                             جان فزائی، دل ربایی در خلا

184.2                 پیش او بر رُست از روی زمین                            چون مه و خورشید، آن روح الامین

184.3                 از زمین بر رُست خوبی بی نقاب                          آنچنان كز شرق روید آفتاب

184.4                 لرزه بر اعضای مریم اوفتاد                                كاو برهنه بود و ترسید از فساد

184.5                 صورتی كه یوسف ار دیدی عیان                          دست از حیرت بریدی چون زنان

184.6                 همچو ُگل پیشش بروئید او ز  ِگل                          چون خیالی كه بر آرد سر ز دل

184.7                 گشت مریم بی خود و بیخویش او                          گفت: بجهم در پناه لطف هو

184.8                 زآنكه عادت كرده بود آن پاك جیب                        در هزیمت رخت بردن سوی غیب

184.9                 چون جهان را دید ملكی بی قرار                           حازمانه ساخت زآن حضرت حصار

184.10          تا به گاه مرگ حِصنی باشدش                              كه نیابد خصم راه مقصدش

184.11          از پناه حق حصاری به ندید                                 یورتگه نزدیك آن دژ بر گزید

184.12          چون بدید آن غمزه های عقل سوز                         كه از او میشد جگرها تیر دوز

184.13          شاه و لشكر حلقه در گوشش همه                           خسروان عقل بیهوشش همه

184.14          صد هزاران شاه مملوكش به  ِرق                          صد هزاران بدر را داده به دق

184.15          َزهره نی مر  ُزهره را تا دم زند                           عقل  ُكلش چون ببیند كم زند

184.16          من چه گویم؟ چون مرا بردوختست                        دمگهم را دمگه او سوختست

184.17          دود آن نارم، دلیلم من بر او                                 دور از آن شه، باطل ما عبّروا

184.18          خود نباشد آفتابی را دلیل                                     غیر نور آفتاب مستطیل

184.19          سایه كه بود؟ تا دلیل او بود                                  این بَس استش كه ذلیل او بود

184.20          این جلالت در دلالت صادق است                          جمله ادراكات پس، او سابق است

184.21          جمله ادراكات بر خرهای لنگ                             او سوار بادپایان، چون خدنگ

184.22          گر گریزد، كس نیابد  َگردِ شه                               ور گریزند، او بگیرد پیش رَه

184.23          جمله ادراكات را آرام نی                                    وقت میدان است، وقت جام نی

184.24          آن یكی وهمی، چو بازی می پرد                          و آن یکی چون تیر معبر میدرد

184.25          و آن دگر، چون كشتی با بادبان                             و آن دگر اندر تراجع هر زمان

184.26          چون شكاری می نمایدشان ز دور                         جمله حمله می نمایند آن طیور

184.27          چونكه ناپیدا شود، حیران شوند                             همچو جغدان سوی هر ویران شوند

184.28          منتظر، چشمی بهم، یك چشم باز                            تا كه پیدا گردد آن صید نیاز

184.29          چون بماند دیر، گویند از ملال:                             صید بود آن؟ خود عجب، یا خود خیال

184.30          مصلحت آن است تا یك ساعتی                             قوّتی گیرند و زور از راحتی

184.31          گر نبودی شب، همه خلقان ز آز                           خویشتن را سوختندی ز اهتزاز

184.32          از هوس و ز حرص ِ سود اندوختن                       هر كسی دادی بدن را سوختن

184.33          شب پدید آید چو گنج رحمتی                                تا رهند از حرص خود یك ساعتی

184.34          چونكه قبضی آیدت، ای راه رو                            آن صلاح توست، آیس دل مشو

184.35          زانكه در خرجی از آن بسط و گشاد                       خرج را دخلی بباید ز اعتداد

184.36          گر هماره فصل تابستان بُدی                                سوزش خورشید در بستان زدی

184.37          منبتش را سوختی از بیخ و بُن                              كه دگر تازه نگشتی آن كهن

184.38          گر ترُش روی است آن دی، مشفق است                 صیف خندان است، اما مُحرق است

184.39          چونكه قبض آمد، تو در وی بسط بین                     تازه باش و چین میفگن در جبین

184.40          كودكان خندان و دانایان ترُش                               غم جگر را باشد و شادی ز شُش

184.41          چشم كودك همچو خر در آخور است                      چشم عاقل در حساب آخِر است

184.42          او در آخور چرب می بیند علف                            وین ز قصاب آخِرش بیند تلف

184.43          آن علف تلخ است كاین قصاب داد                         بهر لحم ما ترازوئی نهاد

184.44          رو  ز حكمت خور علف، كان را خدا                     بی غرض دادست و از محض عطا

184.45          فهم، نان كردی نه حكمت، ای رهی                       چونکه حق گفتت: كُلوا مِن رزقهِ

184.46          رزق حكمت به بود در مرتبت                              كان گلو گیرت نگردد عاقبت

184.47          این دهان بستی، دهانی باز شد                              كاو خورندۀ لقمه های راز شد

184.48          گر ز شیر دیو، تن را وابری                                در فطام او بسی نعمت خوری

184.49          ُترك جوشی كرده ام من نیم خام                            از حكیم غزنوی بشنو تمام

184.50          در الهی نامه گوید شرح این                                 آن حكیم غیب و فخر العارفین

184.51          غم خور و، نان غم افزایان مَخَور                          زانكه عاقل غم خورد، كودك شكر

184.52          قندِ شادی، میوۀ باغ غم است                                این فرح زخم است و، آن غم مرهم است

184.53          غم چو بینی در كنارش كش به عشق                      از سر ربوه نظر كن در دمشق

184.54          عاقل از انگور، می   بیند همی                             عاشق از معدوم، شی بیند همی

184.55          جنگ می كردند حمالان پریر                               تو مكش تا من كشم حملش چو شیر

184.56          زانكه در آن رنج میدیدند سود                               حمل را هر یك ز دیگر میربود

184.57          مزد حق كو؟ مزد آن بی مایه كو؟                          این دهد گنجیت مزد و، آن تسو

184.58          گنج زری، كه چو خسبی، زیر ریگ                      با تو باشد، آن نباشد مرده ریگ

184.59          پیش پیش ِ آن جنازه ت میدود                               مونس گور و غریبی میشود

184.60          بهر روز مرگ این دم مرده باش                           تا شوی با عشق سرمد خواجه تاش

184.61          صبر می بیند ز پردۀ اجتهاد                                 روی چون گلنار و زلفین مراد

184.62          غم چو آئینه ست پیش مجتهد                                كاندر این ضد می نماید روی ضد

184.63          بعد ضدّ ِ رنج، آن ضدّ دگر                                  رو دهد، یعنی گشاد و كرّ و فرّ

184.64          این دو وصف از پنجۀ دستت ببین                         بعد قبض مشت، بسط آید یقین

184.65          پنجه را گر قبض باشد دائما                                 یا همه بسط، او بود چون مبتلا

184.66          زین دو وصفش كار و مكسب منتظم                      چون پر مرغ، این دو حال او را مهم

 

185. گفتن روح القدس مریم را كه من رسول حقم به تو، آشفته و پنهان از من مشو كه فرمان این است

185.1                 چونكه مریم مضطرب شد یك زمان                       همچنان كه بر زمین بر، ماهیان

185.2                 بانگ بر وی زد نمودار كرم                                كه امین حضرتم، از من مَرَم

185.3                 از سرافرازان عزت سر مكش                              از چنین خوش محرمان، خود در مكش

185.4                 این همی گفت و ذبالۀ نور پاك                              از لبش می شد پیاپی بر سماك

185.5                 از وجودم می گریزی در عدم                              در عدم من شاهم و صاحب علم

185.6                 خود بُنه و بنگاه من در نیستیست                           یك سوارۀ نقش من پیش ستی است

185.7                 مریما بنگر كه نقش مشكلم                                   هم هلالم هم خیال اندر دلم

185.8                 چون خیالی در دلت آمد نشست                             هر كجا كه می گریزی با تو هست

185.9                 جز خیالی عارضیّ باطلی                                   كاو بود چون صبح كاذب آفلی

185.10          من چو صبح صادقم از نور رب                           كه نگردد گرد روزم هیچ شب

185.11          هین مكن لاحول، عمران زاده ام                           كه ز لا حول این طرف افتاده ام

185.12          مر مرا اصل و غذا لاحول بود                             نور لاحولی كه پیش از قول بود

185.13          تو همی گیری پناه از من به حق                            من نگاریدۀ پناهم در سبق

185.14          آن پناهم من كه مخلصهات بود                             تو اعوذ آری و من خود آن اعوذ

185.15          آفتی نبود بتر از ناشناخت                                    تو بر یار و، ندانی عشق باخت

185.16          یار را اغیار پنداری همی                                    شادئی را نام بنهادی غمی

185.17          * این چنین لطفی که دارد یار ما                           تو گریزانی از او ای بی وفا

185.18          این چنین نخلی كه لطف یار ماست                        چونكه ما دزدیم، نخلش دار ماست

185.19          این چنین مشكین كه زلف میر ماست                      چونكه بی عقلیم، آن زنجیر ماست

185.20          این چنین لطفی چو نیلی می رود                           چونكه فرعونیم، چون خون میشود

185.21          خون همی گوید: من آبم هین مریز                         یوسفم، گرگ از توام، ای پر ستیز

185.22          تو نمی بینی كه یار بُردبار                                   چونكه با او ضد شدی، گردد چو مار

185.23          لحم او و شحم او دیگر نشد                                  برقرار اول است، آنسان که بُد

185.24          شمع مریم را بهل افروخته                                   كه بخارا میرود آن سوخته

 

186. عزم كردن آن وكیل از عشق كه رجوع كند به بخارا، لاابالی وار

186.1                 سخت بی صبر و در آتش دان تیز                         رو سوی صدر جهان كرد اشک ریز

186.2                 این بخارا منبع دانش بود                                     پس بخارائی است هرك، آنش بود

186.3                 پیش شیخی، در بخارا اندری                                تا به خواری، در بخارا ننگری

186.4                 جز به خواری، در بخارای دلش                           راه ندهد، جزر و مدّ مشكلش

186.5                 ای خنك آن را كه "ذلت نفسه"                              وای آن كس را كه "یردی رفسه"

186.6                 فُرقت صدر جهان در جان او                               پاره پاره كرده بود اركان او

186.7                 گفت: برخیزم هم آن جا واروم                              كافر ار گشتم، دگر ره بگروم

186.8                 واروم آنجا، بیفتم پیش او                                     پیش آن صدر نكو اندیش او

186.9                 گویم: افكندم به پیشت جان ِ خویش                         زنده كن، یا سر ببر ما را چو میش

186.10          كشته و مرده به پیشت، ای قمر                             به كه شاه زندگان جای دگر

186.11          آزمودم من هزاران بار بیش                                 بی تو شیرین می نبینم عیش خویش

186.12          غن لی یا منیتی لحن النشور                                 ابركی یا ناقتی تم السرور

186.13          ابلعی یا أرض دمعی قد كفی                                 اشربی یا نفس وردا قد صفی

186.14          عدت یا عیدی الینا مرحبا                                    نعم ما روحت یا ریح الصبا

186.15          گفت: ای یاران روان گشتم وداع                           سوی آن صدری كه میر است و مطاع

186.16          دم به دم در سوز بریان می شوم                           هر چه بادا باد آنجا میروم

186.17          گر چه دل چون سنگ خارا می كند                        جان من عزم بخارا می كند

186.18          مسكن یار است و شهر شاه من                              پیش عاشق این بود حُبّ الوطن

 

187. پرسیدن معشوقی از عاشق غریب خود كه از شهرها كدام شهر را خوشتر یافتی و انبوه تر و محتشم تر و پر نعمت تر و دل گشاتر

187.1                 گفت معشوقی به عاشق كای فتی ا                         تو به غربت دیده ای بس شهرها

187.2                 پس كدامین شهر از آنها خوشتر است؟                    گفت: آن شهری كه در وی دلبر است

187.3                 هر كجا باشد شه ما را بساط                                 هست صحرا، گر بود سمّ الخیاط

187.4                 هر كجا یوسف رخی باشد چو ماه                          جنت است آن، گر چه كه باشد قعر چاه

187.5                 * با تو دوزخ جنت است ای جان فزا                     با تو زندان گلشن است ای دلربا

187.6                 * شد جهنم با تو رضوان نعیم                              بی تو شد ریحان و گل، نار حجیم

187.7                 * هر کجا تو با منی، من خوش دلم                        ور بود در قعر گوری منزلم

187.8                 * خوشتر از هر دو جهان آنجا بود                        که مرا با تو سر و سودا بود

187.9                 * بس دراز است این سخن وز انتظار                    عاشق صدر جهان شد اشکبار

 

188. منع كردن دوستان او را از رجوع كردن به بخارا و تهدید كردن و لاابالی گفتن او

188.1                 گفت او را ناصحی: ای بی خبر                            عاقبت اندیش، اگر داری هنر

188.2                 در نگر پس را به عقل و پیش را                           همچو پروانه مسوزان خویش را

188.3                 چون بخارا می روی، دیوانه ای                           لایق زنجیر و زندان خانه ای

188.4                 او ز تو آهن همی خاید ز خشم                              او همی جوید تو را با بیست چشم

188.5                 میكند او تیز از بهر تو كارد                                 او سگ قحط است و، تو انبان آرد

188.6                 چون رهیدی و خدایت راه داد                              سوی زندان میروی؟ چونت فتاد؟

188.7                 بر تو گر ده گون موكل آمدی                               عقل بایستی كز ایشان كم زدی

188.8                 چون موكل نیست بر تو هیچ كس                          از چه بسته گشت بر تو پیش و پس؟

188.9                 عشق ِ پنهان كرده بود او را اسیر                          آن موكل را نمی دید آن نذیر

188.10          هر موكل را موكل مختفی است                            ور نه او در بندِ سگ طبعی ز چیست ؟

188.11          خشم ِ شاهِ عشق بر جانش نشست                           بر عوانی و سیه روئیش بست

188.12          می زند آن را، كه هین این را بزن                         ز آن عوانان نهان افغان من

188.13          هر كه بینی در زیانی میرود                                گر چه تنها، با عوانی میرود

188.14          ناله کردی گر از او واقف بُدی                             پیش آن سلطان سلطانان شدی

188.15          ریختی بر سر به پیش شاه خاك                             تا امان دیدی ز دیو سهمناك

188.16          میر دیدی خویش را، ای كم ز مور                        ز آن ندیدی آن موكل را، تو كور

188.17          غرّه گشتی زین دروغین پرّ و بال                         پرّ و بالی كاو كِشد سوی وبال

188.18          پر سبك دارد، ره بالا كند                                     چون گِل آلو شد، گرانیها كند

188.19          * جهد کن، پر را گِل آلوده مکن                            لیک گوشت کر شد و پندم کهُن

188.20          * پند داد القصه عاشق را بسی                             عاذل بی درد همچون ققنسی

 

189. لاابالی گفتن عاشق، ناصح و عاذل را از سر عشق

189.1                 گفت: ای ناصح خمش كن. چند پند؟                       پند كم ده، زانكه بس سخت است بند

189.2                 سخت تر شد بند من از پند تو                               عشق را نشناخت دانشمند تو

189.3                 آن طرف كه عشق می افزود درد                          بو حنیفه و شافعی درسی نكرد

189.4                 تو مكن تهدیدم از كشتن كه من                              تشنۀ زارم به خون ِ خویشتن

189.5                 عاشقان را هر زمانی مُردنیست                            مردن عشاق، خود یك نوع نیست

189.6                 او دو صد جان دارد از جان هدی                         و آن دو صد را می كند هر دم فدی

189.7                 هر یكی جان را ستاند ده بها                                 از نبی خوان عشرة أمثالها

189.8                 گر بریزد خون من، آن دوست رو                         پای كوبان جان بر افشانم بر او

189.9                 آزمودم مرگ من در زندگیست                             چون رهم؟ زین زندگی پایندگیست

189.10          اقتلونی اقتلونی یا ثقات                                       إن فی قتلی حیاتا فی حیات

189.11          یا منیر الخد یا روح البقا                                      اجتذب روحی و جد لی باللقا

189.12          لی حبیبٌ حبه یشوی الحشا                                   لو یشا یمشی علی عینی مشی

189.13          پارسی گو، گرچه تازی خوشتر است                     عشق را خود صد زبان دیگر است

189.14          بوی آن دلبر چو پرّان میشود                                آن زبانها جمله حیران میشود

189.15          بس كنم، دلبر در آمد در خطاب                            گوش شو و الله أعلم بالصواب

189.16          چونكه عاشق توبه كرد، اكنون بترس                     كاو چو عیاران كند بر دار درس

189.17          گر چه این عاشق بخارا میرود                              نی به درس و، نی به استا میرود

189.18          عاشقان را شد مدرس حسن دوست                        دفتر و درس و سبقشان روی اوست

189.19          خامشند و نعرۀ تكرارشان                                    میرود تا عرش و تختِ یارشان

189.20          درسشان آشوب و چرخ و زلزله                           نی زیاداتست و باب و سلسله

189.21          سلسلۀ این قوم جعد مشك بار                                مسئلۀ دور است لیكن دور یار

189.22          مسئلۀ كیس ار بپرسد كس تو را                            گو: نگنجد گنج حق در كیسه ها

189.23          گر دم خلع و مبارا میرود                                    بد مبین ذكر بخارا میرود

189.24          ذكر هر چیزی دهد خاصیتی                                زانكه دارد هر صفت ماهیتی

189.25          در بخارا در هنرها بالغی                                    چون به خواری رو نهی ز آن فارغی

189.26          آن بخاری، غصۀ دانش نداشت                             چشم بر خورشید بینش می گماشت

189.27          هر كه در خلوت به بینش یافت راه                        او ز دانشها نجوید دستگاه

189.28          با جمال جان چو شد همكاسه ای                            باشدش ز اخبار و دانش تاسه ای

189.29          دید بر دانش، بود غالب فزا                                 ز آن همی دنیا بچربد عامه را

189.30          * زانكه دنیا را همی بینند عین                              و آن جهانی را همی دانند دین

189.31          * باز رو سوی حدیث آن جوان                            کز غم صدر جهان شد ناتوان

 

190. رو نهادن آن بندۀ عاشق سوی بخارا

190.1                 رو نهاد آن عاشق خونابه ریز                              دل طپان سوی بخارا گرم و تیز

190.2                 ریگ آمو پیش او همچون حریر                            آب جیحون پیش او چون آب گیر

190.3                 آن بیابان پیش او چون گلستان                              می فتاد از خنده او چون گل ستان

190.4                 در سمرقند است قند، اما لبش                               از بخارا یافت وآن شد مذهبش

190.5                 ای بخارا، عقل افزا بوده ای                                لیك از من عقل و دین بربوده ای

190.6                 بدر میجویم از آنم چون هلال                               صدر میجویم در این صفّ فعال

190.7                 چون سواد آن بخارا را بدید                                 در سواد غم، بیاضی شد پدید

190.8                 ساعتی افتاد بی هوش و دراز                               عقل او پرید در بستان ِ راز

190.9                 بر سر و رویش گلابی میزدند                              از گلاب عشق او غافل بُدند

190.10          او گلستانی نهانی دیده بود                                    غارت عشقش ز خود ببریده بود

190.11          تو فسرده، در خور این دم نه ای                           با شكر مقرون نِه ای، گر چه نی ای

190.12          رخت عقلت با تو هست و عاقلی                           كز جُنُوداً لَمْ تَرَوْها غافلی

190.13          * این سخن پایان ندارد تیز ران                            تا رود سوی بخارا آن جوان

 

191. در آمدن آن عاشق لاابالی در بخارا و تحذیر كردن دوستان او را از پیدا شدن

191.1                 اندر آمد در بخارا شادمان                                    پیش معشوق خود و دار الامان

191.2                 همچو آن مستی كه پرّد بر اثیر                              مه كنارش گیرد و گوید: كه گیر

191.3                 هر كه دیدش در بخارا گفت: خیز                          پیش از پیدا شدن، منشین، گریز

191.4                 كه تو را میجوید آن شه خشمگین                           تا كِشد از جان تو ده ساله كین

191.5                 الله الله، در میا در خون خویش                             تكیه كم كن بر دَم و افسون خویش

191.6                 شحنۀ صدر جهان بودی و راد                              معتمد بودی مهندس اوستاد

191.7                 * هم مشیرش بودی و هم محترم                           گشتی از بهر گناهی متهم

191.8                 غدر كردی، وز جزا بگریختی                             رَسته بودی، باز چون آویختی ؟

191.9                 از بلا بگریختی با صد حیَل                                 ابلهی آوردت اینجا یا اجل

191.10          ای كه عقلت بر عطارد دَق كند                             عقل و عاقل را قضا احمق كند

191.11          نحس، خرگوشی كه باشد شیر جو                          زیركی و عقل و چالاكیت كو ؟

191.12          هست صد چندین فسون های قضا                         گفت: إِذا جاء القضاء ضاق الفضا

191.13          صدره و مخلص بود از چپّ و راست                    از قضا بسته شود گر اژدهاست

 

192. جواب گفتن عاشق عاذلان و تهدید كنندگان را

192.1                 گفت: من مستسقی ام، آبم كِشد                               گر چه میدانم كه هم آبم  ُكشد

192.2                 هیچ مستسقی بنگریزد ز آب                                 گر دو صد بارش كند مات و خراب

192.3                 گر بیاماسد مرا دست و شكم                                 عشق آب از من نخواهد گشت كم

192.4                 گویم آنگه كه بپرسند از بطون:                             كاشكی بحرم روان بودی درون

192.5                 خیك اشكم گو:  ِبدَر از موج آب                             گر بمیرم هست مرگم مستطاب

192.6                 من به هر جایی كه بینم آب جو                             رشكم آید بودمی من جای او

192.7                 دست همچون دف، شكم همچون دُهُل                     طبل عشق آب میكوبم چو گل

192.8                 گر بریزد خونم آن روح الامین                             جرعه جرعه خون خورم همچون زمین

192.9                 چون زمین و چون جنین خون خواره ام                  تا كه عاشق گشته ام این كاره ام

192.10          شب همی جوشم در آتش همچو دیگ                      روز تا شب خون خورم مانند ریگ

192.11          من پشیمانم كه مكر انگیختم                                  از مراد خشم او بگریختم

192.12          گو: بران بر جان مستم خشم خویش                       عید قربان اوست، عاشق گاومیش

192.13          گاو اگر خسبد، وگر چیزی خورد                          بهر عید و ذبح خود میپرورد

192.14          گاو موسی دان مرا، جان داده ای                          جزو جزوم حشر هر آزاده ای

192.15          گاو موسی بود قربان گشته ای                              كمترین جزوش حیاتِ  ُكشته ای

192.16          بر جهید آن  ُكشته ز آسیبش ز جا                           در خطاب "اضربوه بعضها"

192.17          یا كرامی اذبحوا هذا البقر                                    إن أردتم حشر أرواح النظر

192.18          از جمادی مُردم و نامی شدم                                 و ز نما مُردم به حیوان سر زدم

192.19          مردم از حیوانی و آدم شدم                                  پس چه ترسم؟ كی ز مُردن كم شدم؟

192.20          حملۀ دیگر بمیرم از بشر                                     تا بر آرم از ملایك بال و پر

192.21          و ز ملك هم بایدم جَستن ز جو                              كُلُّ شَی ءٍ هالِكٌ إِلا وجهَهُ

192.22          بار دیگر از ملك قربان شوم                                 آنچه اندر وهم ناید آن شوم

192.23          پس عدم گردم، عدم چون ارغنون                         گویدم كه إِنَّا إِلَیهِ راجعون

192.24          مرگ دان آن كه اتفاق امّت است                           كآب حیوانی نهان در ظلمت است

192.25          همچو نیلوفر برو زین طرفِ جو                           همچو مستسقی حریص و مرگ جو

192.26          مرگ او آب است و او جویای آب                         میخورد، و الله أعلم بالصواب

192.27          ای فسرده، عاشق ننگین نمد                                 كاو ز بیم جان ز جانان میرمد

192.28          سوی تیغ عشقش، ای ننگ زنان                           صد هزاران جان نگر، دستك زنان

192.29          جوی دیدی، كوزه اندر جوی ریز                         آب را از جوی كی باشد گریز ؟

192.30          آب كوزه چون در آب جو شود                             محو گردد در وی و، جو، او شود

192.31          وصف او فانی شد و، ذاتش بقا                             زین سپس نی كم شود نی بد لقا

192.32          خویش را بر نخل او آویختم                                 عذر آن را كه از او بگریختم

192.33          همچو گوئی سجده كن بر رو و سر                        جانب آن صدر شد با چشم ِ تر

 

193. رسیدن آن عاشق به معشوق خویش چون دست از جان بشست

193.1                 * با رُخ چون زعفران، واشک روان                     رفت آن بیدل سوی صدر جهان

193.2                 * هم کفن، هم تیغ اندر دست او                            چون که بود او عاشق و سرمستِ او

193.3                 جمله خلقان منتظر، سر در هوا                             كش بسوزد، یا بر آویزد ورا

193.4                 این زمان این احمق یك لخت را                             آن نماید كه زمان بد بخت را

193.5                 همچو پروانه، شرر را نور دید                             احمقانه در فتاد، از جان برید

193.6                 لیك شمع عشق، چون آن شمع نیست                       روشن اندر روشن اندر روشنیست

193.7                 او بعكس شمعهای آتشی است                               می نماید آتش و، جمله خوشیست

 

194. صفت آن مسجد كه مهمان كش بود و آن عاشق مرگ جوی لاابالی كه در آن مسجد مهمان شد

194.1                 یك حكایت گوش كن، ای نیك پی                           مسجدی بُد، بر كنار شهر ری

194.2                 هیچ كس در وی نخفتی شب ز بیم                         كه نه فرزندش شدی آن شب یتیم

194.3                 هر که در وی بیخبر چون گور رفت                      صبحدم چون اختران در گور رفت

194.4                 خویشتن را نیك از این آگاه كن                              صبح آمد، خواب را كوتاه كن

194.5                 هر كسی گفتی كه: پریانند  ُتند                              اندر او مهمان  ُكشان، با تیغ ِ ُكند

194.6                 وآن دگر گفتی كه: سحر است و طلسم                    كه رصد بسته است بهر جان و جسم

194.7                 آن دگر گفتی كه: برنِه  نقش ِ فاش                         بر درش "كای میهمان، اینجا مباش"

194.8                 شب مخسب اینجا، اگر جان بایدت                         ور نه مرگ اینجا كمین بگشایدت

194.9                 و آن دگر گفتا كه: قفلی برنهید                              غافلی كاید، شما كم ره دهید

 

195. مهمان آمدن در آن مسجد

195.1                 تا یكی مهمان در آمد وقت شب                             كاو شنیده بود آن صیت عجب

195.2                 از برای آزمون می آزمود                                   زانكه بس مردانه و جان سیر بود

195.3                 گفت: كم گیرم سر و اشكمبه ای                            رفته گیر از گنج جان یك حبه ای

195.4                 صورت تن گو: برو، من كیستم ؟                          نقش كم ناید چو من باقیستم

195.5                 چون "نفختُ" بودم از لطف خدا                            نفخ حق باشم، ز  نای تن جدا

195.6                 تا نیفتد بانگ نفخش این طرف                              تا رهد آن گوهر از تنگین صدف

195.7                 چون "تمنوا موت" گفت ای صادقین                      صادقم، جان را بر افشانم بر این

 

196. ملامت كردن اهل مسجد مهمان عاشق را از شب خفتن در آنجا و تهدید كردن مر او را

196.1                 قوم گفتندش كه: هین اینجا مخسب                         تا نكوبد جان ستانت همچو كسب

196.2                 كه غریبی و نمی دانی تو حال                              كاندر اینجا، هر كه خفت، آمد زوال

196.3                 اتفاقی نیست، این ما بارها                                   دیده ایم و، جمله اصحاب نهی

196.4                 * هر كه این مسجد شبی مسكن شدش                     نیم شب مرگ هلاهل آمدش

196.5                 از یكی ما تا به صد این دیده ایم                            نی به تقلید از كسی بشنیده ایم

196.6                 گفت: "الدین نصیحة" آن رسول                            آن نصیحت در لغت ضدّ غلول

196.7                 آن نصیحت راستی در دوستی                              در غلولی خاینی، سگ پوستی

196.8                 بی خیانت، این نصیحت از وداد                            می نمائیمت، مگرد از عقل و داد

 

197. جواب گفتن عاشق عاذلان را

197.1                 گفت او: ای ناصحان من بی ندم                            از جهان زندگی سیر آمدم

197.2                 * منبلم، بی زخم ناساید تنم                                  عاشقم بر زخمها، بر می تنم

197.3                 منبلی ام، زخم جو و زخم خواه                             عافیت كم جوی از منبل به راه

197.4                 منبلی نی كاو بود خود برگ جو                            منبلی ام لاابالی، مرگ جو

197.5                 منبلی نی كاو به كف پول آورد                             منبلی، چُستی، كز این پُل بگذرد

197.6                 آن نه كاو بر هر دكانی بر زند                              بل جهد از كون و، بر كانی زند

197.7                 مرگ شیرین گشت و،  َنقلـَم زین سرا                     چون قفس هشتن، پریدن مرغ را

197.8                 آن قفس كه هست عین باغ در                               مرغ می بیند گلستان و شجر

197.9                 جوق مرغان از برون، گردِ قفس                          خوش همی خوانند ز آزادی قصص

197.10          مرغ را اندر قفس ز آن سبزه زار                          نی خورش ماندست، نی صبر و قرار

197.11          سر ز هر سوراخ بیرون میكند                              تا بود كاین بند از پا بركند

197.12          چون دل و جانش چنین بیرون بود                         آن قفس را در گشائی، چون بود ؟

197.13          نی چنان مرغ قفس در اندهان                               گرد بر گردش به حلقه، گربگان

197.14          كی بود او را در این خوف و حزن؟                      آرزوی از قفس بیرون شدن ؟

197.15          او همی خواهد كز این ناخوش حفص                     صد قفس باشد به گرد این قفس

 

198. بیان آنکه عشق جالینوس بر این حیات دنیا بود كه هنر او همین جا به كار می آید هنری نورزیده است كه در آن بازار به كار آید آن جا خود را به عوام یكسان می بیند

198.1                 آنچنان كه گفت جالینوس راد                                از هوای این جهان و از مراد

198.2                 راضیم كز من بماند نیم جان                                 كه ز كون ِ اُستری بینم جهان

198.3                 ُگربه می بیند به گرد خود قطار                            مرغش آیس گشته بودست از مطار

198.4                 یا عدم دیدست غیر این جهان                                در عدم، نادیده او، حشری نهان

198.5                 چون جَنین، كش می كشد بیرون كرم                      میگریزد او سپس، سوی شكم

198.6                 لطف، رویش سوی مصدر میكند                           او مقر در پشت مادر میكند

198.7                 كه اگر بیرون نهم زین شهر گام                            ای عجب دیگر نه بینم این مقام

198.8                 یا دری بودی در آن شهر ِ وخم                             تا نظاره كردمی اندر رحم

198.9                 یا چو چشم سوزنی راهم بُدی                               كه ز بیرون آن رحم دیده شدی

198.10          این جَنین هم غافل است از عالمی                          همچو جالینوس، او نامحرمی

198.11          او نداند كان رطوباتی كه هست                             آن مدد از عالم بیرونی است

198.12          آنچنان كه چار عنصر در جهان                            صد مدد دارد ز شهر لامكان

198.13          آب و دانه، در قفس گر یافتست                             آن ز باغ و عرصه ای در تافتست

198.14          جانهای انبیا بینند باغ                                          زین قفس، در وقت  َنقلان و فراغ

198.15          پس ز جالینوس و عالم فارغند                              همچو ماه اندر فلك ها بازغند

198.16          ور ز جالینوس این قول افتریست                          پس جوابم بهر جالینوس نیست

198.17          این جوابِ آنكس آمد كاین بگفت                            كه نبودستش دلی با نور جفت

198.18          مرغ جانش، موش شد، سوراخ جو                        چون شنید از گربگان او عرّجوا

198.19          زآن سبب جانش وطن دید و قرار                          اندر این سوراخ دنیا موش وار

198.20          هم در این سوراخ، بنائی گرفت                            در خور سوراخ دانائی گرفت

198.21          پیشه هائی، كه مر او را در مزید                           اندر این سوراخ كار آید، گزید

198.22          زانكه دل بر كند از بیرون شدن                            بسته شد راه رهیدن از بدن

198.23          عنكبوت، ار طبع عنقا داشتی                               از لعابی خیمه كی افراشتی ؟

198.24          گربه كرده چنگ خود اندر قفص                           نام چنگش درد و سرسام و مغص

198.25          * حصبه و قولنج و مالیخولیا                               سکته و سلّ و جزام و ماشرا

198.26          گربه مرگ است و، مرض، چنگال او                    میزند بر مرغ و پرّ و بال او

198.27          گوشه گوشه میدود سوی دوا                                مرگ، چون قاضی و، رنجوری، گوا

198.28          چون پیادۀ قاضی آمد این گواه                              كه همی خواند تو را تا حكم گاه

198.29          مهلتی خواهی تو از وی در گریز                          گر پذیرد، شد، وگرنه، گفت: خیز

198.30          جستن مهلت، دوا و چاره ها                                 كه زنی بر خرقۀ تن پاره ها

198.31          عاقبت آید صباحی خصم وار                               چند باشد مهلت، آخر، شرم دار

198.32          عذر خود از شه بخواه، ای پر حسد                       پیش از آنكه آنچنان روزی رسد

198.33          و آن كه در ظلمت براند بارگی                             بر كند ز آن نور، دل، یك بارگی

198.34          می گریزد از گواه و مقصدش                              كان گوا سوی قضا میخواندش

198.35          * ناگهان گیرند او را خوار و زار                         کشکشان تا پیش قاضی شرمسار

198.36          زین گذر کن، جانب آن شخص ران                       کو بمسجد آمد آنشب میهمان

 

199. ملامت كردن اهل مسجد مهمان را از شب خفتن در آن مسجد

199.1                 قوم گفتندش: مكن جلدی، برو                               تا نگردد جامۀ جانت گرو

199.2                 آن ز دور آسان نماید، به نگر                               كه به آخر سخت باشد رهگذر

199.3                 بس کسا کاویخت خود را از نخست                       وقت پیچاپیچ دست آویز جُست

199.4                 پیشتر از واقعه آسان بود                                     در دل مردم خیال نیك و بد

199.5                 چون در آید اندرون كارزار                                 آن زمان گردد بر آن كس، كار، زار

199.6                 چون نه شیری، هین منه تو پای پیش                      كان اجل گرگست و، جان توست میش

199.7                 ور ز ابدالی و، میشت شیر شد                              ایمن آ، كه مرگ تو سر زیر شد

199.8                 كیست ابدال؟ آنكه او مَبدل شود                             خمرش از تبدیل یزدان، خل شود

199.9                 لیك مستی، شیر گیری، و ز گمان                          شیر پنداری تو خود را، هین مران

199.10          گفت حق: ز اهل نفاق ناسدید                                بأسهم ما بینهم بأس شدید

199.11          در میان حمله، گر مردانه اند                                در غزا، چون عورتان ِ خانه اند

199.12          گفت پیغمبر: سپهدار غیوب                                  لا شجاعة یا فتی قبل الحروب

199.13          وقتِ لافِ غزو، مستان كف كنند                           وقت جوش جنگ، چون كف بی فنند

199.14          وقت ذكر غزو، شمشیرش دراز                            وقت كرّ و فرّ، تیغش چون پیاز

199.15          وقت اندیشه، دل او زخم جو                                وقت ضربت میگریزد، کو بکو

199.16          من عجب دارم ز جویای صفا                              كاو رمد در وقت صیقل از جفا

199.17          عشق، چون دعوی، جفا دیدن، گواه                       چون گواهت نیست، شد دعوی تباه

199.18          چون گواهت خواهد این قاضی مرنج                     بوسه ده بر مار، تا یابی تو گنج

199.19          آن جفا با تو نباشد ای پسر                                   بلكه با وصف بدی، اندر تو در

199.20          بر نمد، چوبی كه آن را مرد زد                            بر نمد آن را نزد، بر گرد زد

199.21          گر بزد مر اسب را، آن كینه كش                           آن نزد بر اسب، زد بر سكسكش

199.22          تا ز سكسك وارهد، خوش پی شود                         شیره را زندان كنی، تا  می  شود

199.23          * آن یکی میزد یتیمی را به قهر                            قند بود آن لیک بنمودی چو زهر

199.24          * دید مردی آنچنانش زار زار                              آمد و بگرفت زودش در کنار

199.25          گفت: چندان آن یتیمك را زدی                              چون نترسیدی ز قهر ایزدی ؟

199.26          گفت: او را كی زدم ؟  ای جان و دوست                 من بر آن دیوی زدم كاو اندر اوست

199.27          مادر ار گوید تو را: مرگ تو باد                           مرگ آن خو خواهد و، مرگ فساد

199.28          آن گروهی كز ادب بگریختند                               آب مردی، و آب مردان ریختند

199.29          عاذلانشان از وغا واراندند                                  تا چنین حیز و مخنّث ماندند

199.30          لاف و غرۀ ژاژخا را كم شنو                               با چنین ها در صف هیجا مرو

199.31          زانكه زادوكم خبالا گفت حق                                كز رفاق سست بر گردان ورق

199.32          كه گر ایشان با شما همره شوند                             غازیان بی مغز همچون  ُكه شوند

199.33          خویشتن را با شما هم صف كنند                            پس گریزند و دل صف بشكنند

199.34          پس سپاهی، اندكی، بی این نفر                             به كه با اهل نفاق آید حشر

199.35          هست بادام ِ كم ِ خوش بیخته                                 به ز بسیار ِ به تلخ آمیخته

199.36          تلخ و شیرین گر بصورت یك شی اند                     نقص از آن افتاد كه هم دل نی اند

199.37          گبر، ترسان دل بود، كاو از گمان                          میزید در شك ز حال آن جهان

199.38          میرود در ره، نداند منزلی                                   گام ترسان می نهد اعمی دلی

199.39          چون نداند ره، مسافر چون رود؟                           با ترددها و دل پر خون رود

199.40          هر كه گوید: های این سو راه نیست                       او كند از بیم، آنجا وقف و ایست

199.41          ور بداند ره دل باهوش او                                   كی رود هر های و هو در گوش او ؟

199.42          پس مشو همراه این اشتر دلان                              زانكه وقت ضیق و بیمند آفلان

199.43          پس گریزند و تو را تنها هلند                                گر چه اندر لافِ سحر بابلند

199.44          تو ز رعنایان مجو هین كارزار                            تو ز طاوسان مجو صید و شكار

199.45          طبع، طاوس است و، وسواست كند                       دم زند تا از مقامت بر كند

 

200. گفتن شیطان قریش را كه به جنگ احمد آئید كه من یاریها كنم و قبیلۀ خود را به یاری خوانم و وقت ملاقات صفین گریختن او

200.1                 * همچو شیطان، کز وساوس بر قریش                   دم دمید و گفت: گرد آرید جیش

200.2                 * تا که بر احمد هزیمت افکنیم                             بیخ و بنیاد از زمینش برکنیم

200.3                 همچو شیطان در سپه شد صد یكم                          خواند افسون كه إننی جارٌ لكم

200.4                 * چون سپه گِرد آمدند از گفت او                          کرد با ایشان بحیلت گفتگو

200.5                 * که بیارم من قبیلۀ خویش را                              تا که در هیجا بود پشت شما

200.6                 * مر شما را عون و یاریها کنم                             تا سپاه دشمنانتان بشکنم

200.7                 چون قریش از گفتِ او حاضر شدند                       هر دو لشكر در ملاقات آمدند

200.8                 دید شیطان از ملایك اسپهی                                  سوی صف مومنان اندر رهی

200.9                 آن جُنُوداً لـَمْ تـَرَوْها صف زده                              گشت جان او ز بیم آتشكده

200.10          پای خود وا پس كشیده می گرفت                          كه همی بینم سپاهی بس شگفت

200.11          أَی أخاف الله ما لی منه عون                                اذهبوا إِنِّی أَری  ما لا ترون

200.12          گفت حارث: ای سراقه شكل هین                          دی چرا تو می نگفتی این چنین ؟

200.13          گفت: این دم من همی بینم حرب                            گفت: می بینی جعاشیش عرب

200.14          می نبینی غیر این، لیك ای تو ننگ                        آن زمان ِ لاف بود، این وقت جنگ

200.15          دی همی گفتی كه: پایندان شدم                              كه بودتان فتح و نصرت دم به دم

200.16          دی زعیم الجیش بودی، ای لعین                           وین زمان نامرد و ناچیز و مهین

200.17          تا بخوردیم آن دم تو و آمدیم                                 تو به تون رفتی و، ما هیزم شدیم

200.18          چونكه حارث با سراقه گفت این                            از عتابش خشمگین شد آن لعین

200.19          دست خود خشمین ز دست او كشید                        چون ز گفت اوش درد دل رسید

200.20          سینه اش را كوفت شیطان و گریخت                      خون آن بیچارگان زین مكر ریخت

200.21          چونكه ویران كرد چندین عالم او                           پس بگفت: إِنِّی بَرِی ءٌ منكم

200.22          كوفت اندر سینه و انداختش                                 پس گریزان شد، چو هیبت تاختش

200.23          نفس و شیطان هر دو یك تن بوده اند                      در دو صورت خویش را بنموده اند

200.24          چون فرشته و عقل كایشان یك بُدند                        بهر حكمتهاش، دو صورت شدند

200.25          دشمنی داری چنین در سِرّ ِ خویش                         مانع عقل است و خصم جان و كیش

200.26          یك نفس حمله كند چون سوسمار                            پس به سوراخی گریزد در فرار

200.27          در دل او سوراخها دارد كنون                              سر ز هر سوراخ می آرد برون

200.28          نام پنهان گشتن دیو از نفوس                                و اندر آن سوراخ رفتن شد خنوس

200.29          كه خنوسش چون خنوس قنفذ است                         چون سر قنفذ و را آمد شَد است

200.30          كه خدا آن دیو را خناس خواند                              كه سر آن خار پشتك را بماند

200.31          می نهان گردد سر آن خار پشت                            دم به دم از بیم صیاد دُرُشت

200.32          تا چو فرصت یافت سر آرد برون                         زین چنین مكری شود مارش زبون

200.33          گر نه نفس از اندرون راهت زدی ؟                      ره زنان را بر تو دستی كی بُدی ؟

200.34          زآن عوان مقتضی كه شهوت است                        دل اسیر حرص و آز و آفت است

200.35          زآن عوان سر شدی دزد و تباه                             تا عوانان را به قهر توست راه

200.36          در خبر بشنو تو این پند نكو                                 "بَینَ جَنبیكم لكم أعدا عَدو"

200.37          طمطراق این عدو مشنو، گریز                             كاو چو ابلیس است، در لجّ و ستیز

200.38          بر تو او، از بهر دنیا و نبرد                                 آن عذاب سرمدی را سهل كرد

200.39          چه عجب گر مرگ را آسان كند؟                           او ز سحر خویش صد چندان كند

200.40          سِحر، كاهی را به صنعت  ُكه كند                         باز كوهی را چو كاهی می تند

200.41          زشتها را نغز گرداند به فن                                  نغزها را زشت گرداند به ظن

200.42          آدمی را خر نماید ساعتی                                     آدمی سازد خری را ز آیتی

200.43          كار سحر این است كاو دم میزند                           هر نفس قلب حقایق میكند

200.44          این چنین ساحر درون توست سرّ                          إن فی الوسواس سحرا ً مستمر

200.45          اندر آن عالم كه هست این سحرها                          ساحران هستند جادوئی گشا

200.46          اندر آن صحرا كه رست این زهر تر                      نیز روئیدست تریاق، ای پسر

200.47          گویدت تریاق: از من جو سپر                              كه ز زهرم من به تو نزدیكتر

200.48          گفتِ او سحر است و ویرانی تو                            گفتِ من سحر است و دفع سحر او

200.49          گفت پیغمبر كه: "انّ فی البیان                               سحرا ً" و، حق گفت آن خوش پهلوان

200.50          * لیک سحری دفع سحر ساحران                          مایۀ تریاک باشد در بیان

200.51          * آن بیان اولیا و اصفیا است                               کز همه اغراض نفسانی جداست

200.52          * حاصل آن، کز زهر نفس دون گریز                   نوش کن تریاق مرشد چُست و تیز

200.53          * این طلسم ِ سحر ِ نفس اندر شکن                        سوی گنج پیر کامل نقب زن

200.54          بس دراز است این، سوی آغاز ران                       جانب مهمان و مسجد باز ران

200.55          زین گذر کن باز تا مسجد بیا                                قصۀ مهمان بگو وان ماجرا

 

201. مكرر كردن عاذلان پند را بر آن مهمان آن مسجد مهمان كش

201.1                 هین مكن جلدی، برو ای بو الكرم                          مسجد و ما را مكن زین متهم

201.2                 گر بگوید دشمنی، از دشمنی                                آتشی در ما زند فردا دنی

201.3                 كه بتاسانید او را ظالمی                                      بر بهانۀ مسجد او بد سالمی

201.4                 تا بهانۀ قتل بر مسجد نهد                                     چونكه، بد نام است مسجد، او جهد

201.5                 تهمتی بر ما منه، ای سخت جان                            كه نه ایم ایمن ز مكر دشمنان

201.6                 هین برو، جلدی مكن، سودا مپز                            كه نتان پیمود كیوان را به گز

201.7                 چون تو بسیاران بلافیده ز بخت                            ریش خود بر كنده یك یك، لخت لخت

201.8                 هین برو كوتاه كن این قیل و قال                           خویش و ما را در میفكن در وبال

 

202. جواب گفتن مهمان ایشان را و مثل آوردن به دفع كردن حارس كشت به بانگ دف از كشت شتری را كه كوس محمودی بر پشت او زدندی

202.1                 گفت: ای یاران، از آن دیوان نیم                           كه ز لاحولی ضعیف آید پیم

202.2                 كودكی، كاو حارس كِشتی بُدی                             طبلكی در دفع مرغان میزدی

202.3                 تا رمیدی مرغ ز آن طبلك ز كِشت                         كِشت از مرغان سلامت میگذشت

202.4                 چونكه سلطان شاه محمود كریم                             بر گذر زد آن طرف خیمۀ عظیم

202.5                 با سپاهی همچو استارۀ اثیر                                  انبه و پیروز و صفدر ملك گیر

202.6                 اشتری بُد، كاو بُدی حمال كوس                            بختئی بُد پیش رو، همچون خروس

202.7                 بانگ كوس و طبل بر وی روز و شب                   میزدندی در رجوع و در طلب

202.8                 اندر آن مزرع در آمد آن شتر                               كودك آن طبلك بزد در حفظ بُر

202.9                 عاقلی گفتش: مزن طبلك كه او                             بختی طبل است و با آنـَشست خو

202.10          پیش او چه بود تبوراك تو طفل ؟                          كه كِشد او طبل سلطان بیست كفل

202.11          عاشقم من، كشتۀ قربان ِ لا                                   جان من نوبتگه طبل بلا

202.12          خود تبوراك است این تهدیدها                               پیش آنچه دیده است این دیدها

202.13          ای حریفان، من از آنها نیستم                                كز خیالاتی در این ره بیستم

202.14          من چو اسماعیلیانم بی حذر                                  بل چو اسماعیل آزادم ز سر

202.15          فارغم از طمطراق و از ریا                                 قل تعالوا گفت جانم را: بیا

202.16          گفت پیغمبر كه: جاد فی السلف                             بالعطیة من تیقن بالخلف

202.17          هر كه بیند مر عطا را صد عوض                         زود در بازد عطا را زین غرض

202.18          جمله در بازار از آن گشتند بند                              تا چو سود افتادِ مال خود دهند

202.19          زر در انبانها نشسته منتظر                                  تا كه سود آید، به بذل آید مصر

202.20          چون ببیند كاله ای در رنج بیش                            سرد گردد عشقش از كالای خویش

202.21          گرم ز آن مانده است با آن، كاو ندید                       كاله های خویش را ربح و مزید

202.22          همچنین علم و هنرها و حرف                               چون ندید افزون از آنها در شرف

202.23          تا به از جان نیست جان باشد عزیز                        چون به آمد نام جان شد چیز ِ لیز

202.24          لعبت مرده بود جان طفل را                                 تا نگشت او در بزرگی طفل زا

202.25          این تصوّر، وین تخیل لعبت است                          تا تو طفلی، پس بدانت حاجت است

202.26          * چون ز طفلی رست جان شد در وصال               فارغ از حس است و تصویر و خیال

202.27          نیست محرم تا بگویم بی نفاق                               تن زدم و الله أعلم بالوفاق

202.28          مال و تن برفند، ریزان فنا                                   حق خریدارش، كه الله اشتری

202.29          برفها، ز آن از ثمن، اولیستت                               كه تو در شكی، یقینی نیستت

202.30          وین عجب ظنی است در تو، ای مهین                    كه نمی پرّد به بستان یقین

202.31          هر گمان تشنۀ  یقین است، ای پسر                        می زند اندر تزاید بال و پر

202.32          چون رسد در علم پس پر، پا شود                          مر یقین را علم او پویا شود

202.33          زانكه هست اندر طریق مفتتن                               علم كمتر از یقین و، فوق، ظن

202.34          علم جویای یقین باشد، بدان                                  و آن یقین جویای دید است و عیان

202.35          اندر ألهیكم بجو این را كنون                                 از پس كـَلا پس لوْ تعلمون

202.36          می كشد دانش به بینش ای علیم                             گر یقین بودی، بدیدندی جحیم

202.37          دید زاید، از یقین بی امتهال                                 آنچنان كز ظن همی زاید خیال

202.38          اندر "ألهكم" بیان این ببین                                    كه شود عِلْمَ الْیقِینِ عین الیقین

202.39          از گمان و از یقین بالاترم                                    و ز ملامت بر نمی گردد سرم

202.40          چون دهانم خورد از حلوای او                             چشم روشن گشتم و بینای او

202.41          پا نهم گستاخ، چون خانه روم                               پا نلرزانم، نه كورانه روم

202.42          آنچه  ُگل را گفت حق، خندانش كرد                       با دل من گفت و صد چندانش كرد

202.43          آنچه زد بر سرو و، قدش راست كرد                     وآنچه از وی نرگس و نسرین بخَورد

202.44          آنچه نی را كرد شیرین جان و دل                          وآنچه خاكی یافت زآن نقش چگل

202.45          آنچه ابرو را چنان طرّار ساخت                            چهره را، گلگونه و گلنار ساخت

202.46          مر زبان را داد صد افسون گری                           وآنچه كان را داد زر جعفری

202.47          چون در زرّادخانه باز شد                                   غمزه های چشم، تیر انداز شد

202.48          بر دلم زد تیر و سودائیم كرد                                عاشق شُكر و شِكر خائیم كرد

202.49          عاشق آنم كه هر آن، آن ِ اوست                            عقل و جان، جاندار یك مرجان اوست

202.50          من نلافم، ور بلافم همچو آب                               نیست در آتش كشی ام اضطراب

202.51          چون بدزدم؟ چون حفیظ مخزن اوست                    چون نباشم سخت رو؟ پشت من اوست

202.52          هر كه از خورشید باشد پشت گرم                         سخت رو باشد، نه بیم او را، نه شرم

202.53          همچو روی آفتاب بی حذر                                   گشت رویش خصم سوز و پرده در

202.54          هر پیمبر سخت رو بُد در جهان                            یك سواره كوفت بر جیش شهان

202.55          رو نگردانید از ترس و غمی                                یك تنه، تنها بزد بر عالمی

202.56          سخت رو شد، سنگ ثابت با رسوخ                       او نترسد از جهان پُر كلوخ

202.57          كان كلوخ، از خشت زن، یك لخت شد                    سنگ، از صنع خدایی سخت شد

202.58          گوسفندان گر برونند از حساب                             ز انبهیشان كی بترسد آن قصاب ؟

202.59          ُكلكم راع ِ نبی چون راعی است                            خلق مانند رمه، او ساعی است

202.60          از رمه چوپان نترسد در نبرد                               لیكشان حافظ بود از گرم و سرد

202.61          گر زند بانگی ز قهر او بر رمه                            دان ز مهر است آن، كه دارد بر همه

202.62          هر زمان گوید به گوشم بختِ نو:                          گر تو را غمگین كنم، غمگین مشو

202.63          من تو را غمگین و گریان زآن كنم                         تا كت از چشم بدان پنهان كنم

202.64          تلخ گردانم ز غمها خوی تو                                 تا بگردد چشم بَد از روی تو

202.65          نی تو صیادی و جویای منی ؟                              بنده و افكندۀ رای منی ؟

202.66          حیله اندیشی كه در من در رسی                            در فراق و جُستن من بیكسی

202.67          چاره می جوید پی من، درد تو                              می شنودم دوش آه سرد تو

202.68          می توانم هم، كه بی این انتظار                             ره دهم، بنمایمت راه گذار

202.69          تا از این گردابِ دوران وارهی                             بر سر گنج ِ وصالم پا نهی

202.70          لیك شیرینی و لذات مقر                                      هست بر اندازۀ رنج سفر

202.71          آنگه از شهر و ز خویشان بر خوری                      كز غریبی رنج و محنتها بری

202.72          هر چه آسان یافتی آسان دهی                               دردِ مشکل یاب را بر جان نهی

 

203. تمثیل گریختن مومن و بی صبری او در بلا به اضطراب و بی قراری نخود بجوش در دیگ تا بیرون جهد و منع کدبانو

203.1                 بشنو این تمثیل و قدر خود بدان                             از بلاها رو مگردان ای جوان

203.2                 در نخود بنگر که اندر دیگ چون                          می جهد بالا چو شد ز آتش زبون

203.3                 هر زمانی می برآید وقت جوش                            بر سر دیگ و برآرد صد خروش

203.4                 كه چرا آتش به من در میزنی ؟                             چون خریدی، چون نگونم میكنی ؟

203.5                 میزند كفلیز كدبانو كه نی                                     خوش بجوش و برمجه ز آتش كنی

203.6                 زآن نجوشانم كه مكروه منی                                 بلكه تا گیری تو ذوق و چاشنی

203.7                 تا غذا گردی، بیامیزی به جان                              بهر خواری نیستت این امتحان

203.8                 آب میخوردی به بستان، سبز و تر                         بهر این آتش بُدَست آن آبخَور

203.9                 رحمتش سابق بُدَست از قهر، زآن                         تا ز رحمت گردد اهل امتحان

203.10          رحمتش بر قهر از آن سابق شدست                        تا كه سرمایۀ وجود آید به دست

203.11          زانكه بی لذت نروید لحم و پوست                         چون نروید، چه گدازد عشق دوست ؟

203.12          زآن تقاضا گر بیاید قهرها                                   تا كنی ایثار آن سرمایه را

203.13          باز لطف آید برای عذر او                                   كه بكردی غسل و برجستی ز جو

203.14          با نخود گوید: چریدی در بهار                              رنج، مهمان تو شد، نیكوش دار

203.15          تا كه مهمان باز گردد شكر ساز                            پیش شه گوید ز ایثار تو باز

203.16          تا به جای نعمتت منعم رسد                                  جمله نعمتها برد بر تو حسد

203.17          من خلیلم، تو پسر، پیش بچك                                سر بنه، "إنی أرانی أذبحك"

203.18          سر به پیش قهر نِه، دل بر قرار                            تا ببرم حلقت اسماعیل وار

203.19          سر ببرم، لیك این سر آن سریست                          كز بریده گشتن و کشتن بریست

203.20          لیك مقصودم از آن تعلیم توست                             ای مسلمان، بایدت تسلیم جُست

203.21          ای نخود، میجوش اندر ابتلا                                 تا نه هستیّ و نه خود ماند تو را

203.22          اندر آن بستان اگر خندیده ای                                تو  ُگل ِ بُستان ِ جان و دیده ای

203.23          گر جدا از باغ آب و گِل شدی                               لقمه گشتی، اندر احیا آمدی

203.24          شو غذا و قوّت و اندیشه ها                                  شیر بودی، شیر شو در بیشه ها

203.25          از صفاتش رُسته ای والله نخست                           در صفاتش باز رو چالاك و چُست

203.26          ز ابر و خورشید و ز گردون آمدی                        پس شدی اوصاف و، گردون برشدی

203.27          آمدی در صورت باران و تاب                             میروی اندر صفاتِ مستطاب

203.28          جزو شید و، ابر و، انجمها بُدی                             نفس و فعل و قول و فكرت ها شدی

203.29          هستی حیوان شد از مرگ نبات                             راست آمد اقتلونی یا ثقات

203.30          چون چنین بُردیست ما را بَعدِ مات                         راست آمد "إنّ فی قتلی حیات"

203.31          فعل و قول صدق شد قوتِ ملك                             تا بدین معراج شد سوی فلك

203.32          آنچنان كان طعمه شد قوتِ بشر                             از جمادی بر شد و، شد جانور

203.33          این سخن را ترجمۀ پهناوری                                گفته آید در مقام دیگری

203.34          كاروان دایم ز گردون میرسد                               تا تجارت میكند، وا میرود

203.35          پس برو شیرین و خوش با اختیار                          نی به تلخی و كراهت، دزد وار

203.36          زآن حدیث تلخ میگویم تو را                                تا ز تلخیها فرو شویم تو را

203.37          ز آب سرد، انگور افسرده رهد                             سردی و افسردگی بیرون نهد

203.38          تو ز تلخی چونكه دل پر خون شوی                       پس ز تلخیها همه بیرون روی

203.39          * آن زمان شیرین شوی همچون عسل                    فارغ آئی گر به تو ریزند خل

203.40          * هر که او اندر بلا صابر نشد                             مقبل این درگه فاخر نشد

203.41          سگ، شكاری نیست، او را طوق نیست                  خام و ناجوشیده، جز بی ذوق نیست

 

204. تمثیل صابر شدن مومن چون بر سرّ و منفعت بلا واقف شود

204.1                 آن نخود گفت: ار چنین است، ای ستی                    خوش بجوشم، یاریم ده راستی

204.2                 تو در این جوشش، چو معمار منی                         كفچلیزم زن، كه بس خوش میزنی

204.3                 همچو پیلم، بر سرم زن زخم و داغ                        تا نبینم خواب هندستان و باغ

204.4                 تا كه خود را در دهم در جوش من                        تا رهی یابم در آن آغوش من

204.5                 زانكه انسان، در غنا طاغی شود                           همچو پیل خواب بین، یاغی شود

204.6                 پیل چون در خواب بیند هند را                             پیلبان را نشنود، آرد دغا

 

205. عذر گفتن كدبانو با نخود و حكمت در جوش داشتن كدبانو نخود را

205.1                 آن ستی گوید ورا كه: پیش از این                          من چو تو بودم ز اجزای زمین

205.2                 چون بپوشیدم جهاز آذری                                    بس پذیرا گشتم و اندر خوری

205.3                 مدتی جوشیده ام اندر زَمَن                                   مدتی دیگر درون دیگ تن

205.4                 زین دو جوشش، قوّت حسها شدم                          روح گشتم، پس تو را استا شدم

205.5                 در جمادی گفتمی ز آن میروی                             تا شوی علم و صفات معنوی

205.6                 چون شدی تو روح، پس بار دگر                          جوش دیگر كن، ز حیوانی گذر

205.7                 از خدا میخواه تا زین نكته ها                                در نلغزی و رسی در منتها

205.8                 زانكه از قرآن بسی گمره شدند                              ز آن رسن قومی درون چه شدند

205.9                 مر رسن را نیست جرمی، ای عنود                       چون تو را سودای سربالا نبود

205.10          * جانب آن عاشق بی خویش ران                          که در آن مسجد چه کرد از امتهان

 

206. باقی قصۀ مهمان آن مسجد مهمان كش و ثبات و صدق او

206.1                 آن غریب شهر سربالا طلب                                 گفت: میخسبم در این مسجد به شب

206.2                 مسجدا، گر كربلای من شوی                               كعبۀ حاجت روای من شوی

206.3                 هین مرا بگذار، ای بگزیده دار                             تا رسن بازی كنم منصور وار

206.4                 گر شدید اندر نصیحت، جبرئیل                            می نخواهد غوث در آتش، خلیل

206.5                 جبرئیلا رو، كه من افروخته                                بهترم چون عود و عنبر سوخته

206.6                 جبرئیلا، گر چه یاری میكنی                                چون برادر پاسداری میكنی

206.7                 ای برادر، من بر آذر چابكم                                 من نه آن جانم كه گردم بیش و كم

206.8                 جان حیوانی فزاید از علف                                  آتشی بود و چو هیزم شد تلف

206.9                 گر نگشتی هیزم، او مثمر بُدی                              تا ابد معمور و هم عامر بُدی

206.10          بادِ سوزان است این آتش بدان                              پرتو آتش بود، نه عین آن

206.11          عین آتش در اثیر آمد یقین                                    پرتو و سایۀ وی است اندر زمین

206.12          لاجرم پرتو نپاید، ز اضطراب                             سوی معدن باز میگردد شتاب

206.13          قامت تو برقرار آمد به ساز                                 سایه ات كوته دمی، یك دم دراز

206.14          زانكه در پرتو نیابد كس ثبات                               عكسها وا گشت سوی امهات

206.15          هین دهان بر بند، فتنه لب گشاد                             خشك آر، الله أعلم بالرشاد

206.16          * فتنه زاد و کرد عالم را خراب                           شرق و غرب افتاد اندر اضطراب

206.17          * چون مراتب گشت دلها ننگ شد                         هر یکی با دیگری در جنگ شد

206.18          * گفت و گو بسیار شد، خاموش شدم                     مسئله تسلیم کردم، تن زدم

206.19          ور تو گوئی موجب فتنه چه بود                            باز گویم گوش کن، چون غم فزود

 

207. ذكر خیال بد اندیشیدن قاصر فهمان

207.1                 پیش از آن كاین قصه تا مخلص رَسَد                      دود گندی آمد از اهل حسد

207.2                 من نمی رنجم از این، لیك این لگد                         خاطر ساده دلی را پی كند

207.3                 خوش بیان كرد آن حكیم غزنوی                           بهر محجوبان، مثال معنوی

207.4                 كه: ز قرآن گر نبیند غیر قال                                این عجب نبود ز اصحاب ضلال

207.5                 كز شعاع آفتاب پر ز نور                                    غیر گرمی، می نیابد چشم كور

207.6                 خربطی، ناگاه از خر خانه ای                              سر برون آورد چون طعانه ای

207.7                 كاین سخن پست است، یعنی مثنوی                        قصۀ پیغمبر است و پیروی

207.8                 نیست ذكر و بحث و اسرار بلند                            كه دوانند اولیا زآن سو سمند

207.9                 از مقامات تبتل تا فنا                                          پایه پایه تا ملاقات خدا

207.10          شرح و حد هر مقام و منزلی                                كه به پَر، زو بر پرد صاحب دلی

207.11          * جمله سر تا سر فسانه است و فسون                    کودکانه قصه، بیرون و درون

207.12          چون كتاب الله بیامد هم بر آن                               این چنین طعنه زدند آن كافران

207.13          كه اساطیر است و افسانۀ نژند                              نیست تعمیقی و تحقیقی بلند

207.14          كودكان خُرد فهمش میكنند                                   نیست جز امر پسند و ناپسند

207.15          * ذکر آدم گندم و ابلیس و مار                              ذکر هود و باد و ابراهیم و نار

207.16          * ذکر نوح و کشتی و طوفان تن                           ذکر کنعان و سر از خط تافتن

207.17          * ذكر یوسف، ذكر زلف پر خمش                         ذكر یعقوب و زلیخا و غمش

207.18          * ذکر اسمعیل و ذبح و جبرئیل                             ذکر قصۀ کعبه و اصحاب فیل

207.19          * ذکر بلقیس و سلیمان و سبا                               ذکر داود و زبور و اوریا

207.20          * ذکر طالوت و شعیب و صوم او                        ذکر یونس، ذکر لوط و قوم او

207.21          * ذکر حمل مریم و نخل و مخاض                        ذکر ذکریا و یحیی و ریاض

207.22          * ذکر صالح ناقه و تقسیم آب                               ذکر ادریس و مناجات و جواب

207.23          * ذکر الیاس و عُزیر و موت او                           ذکر قارون و زمین رفتن فرو

207.24          * ذکر ایوب و صبوری در بلا                             ذکر اسرائیلیان در تیه لا

207.25          * ذکر موسی و شجر طور و عصا                       خلع نعلین و خطابات و عطا

207.26          * ذکر عیسی و عروجش بر سما                           ذکر ذوالقرنین و خضر و ارمیا

207.27          * ذکر فضل احمد و خُلق عظیم                            که قمر از معجزاتش شد دو نیم

207.28          ظاهر است و هر كسی پی میبرد                           كو بیان كه گم شود در وی خِرَد؟

207.29          گفت: اگر آسان نماید این به تو                              این چنین یک سوره گو ای سخت رو

207.30          جنیان و انسیان و اهل كار                                   گو یكی آیت از این آسان بیار

 

208. تفسیر این خبر مصطفی علیه السلام كه "اِنّ للقرآن ظهرٌ و بطنٌ و لبطنه بطن إلی سبعة أبطن"

208.1                 حرف قرآن را مدان كه ظاهریست                         زیر ظاهر باطنی بس قاهریست

208.2                 زیر آن باطن یکی بطن دگر                                 خیره گردد اندر او فکر و نظر

208.3                 زیر آن باطن یكی بطن سوم                                 كاندر او گردد خردها جمله گم

208.4                 بطن چارم از نبی خود كس ندید                            جز خدای بی نظیر بی ندید

208.5                 * همچنین تا هفت بطن ای بوالکرم                       میشمر تو زین حدیث معتصم

208.6                 رو، ز قرآن ای پسر ظاهر مبین                            دیو آدم را نبیند غیر طین

208.7                 ظاهر قرآن چو شخص آدمیست                            كه نقوشش ظاهر و جانش خفیست

208.8                 مرد را صد سال عمّ و خال او                              یك سر موئی نبیند حال او

 

209. بیان آنكه رفتن انبیا و اولیا علیهم السلام به كوهها و غارها جهت پنهان كردن خویش نیست و جهت خوف و تشویش خلق نیست بلكه جهت ارشاد خلق است و تحریض بر انقطاع از دنیا به قدر ممكن

209.1                 آنكه گویند: اولیا در ُكه روند                                تا ز چشم مردمان پنهان بوند

209.2                 پیش خلق، ایشان فراز صد  ُكه اند                         گام خود بر چرخ هفتم مینهند

209.3                 پس چرا پنهان شود، ُكه جو بود ؟                          كاو ز صد دریا و  ُكه ز آن سو بود

209.4                 حاجتش نبود به سوی  ُكه گریخت                         كز پیش كرّۀ فلك صد نعل ریخت

209.5                 چرخ گردید و، ندید او گـَردشان                            تعزیت جامه بپوشید آسمان

209.6                 گر به ظاهر آن پری پنهان بود                             آدمی پنهان تر از پریان بود

209.7                 نزد عاقل ز آن پری كه مضمر است                      آدمی صد بار خود پنهان تر است

209.8                 آدمی نزدیك عاقل چون خفیست                            چون بود آدم؟ كه در غیب او صفیست

 

210. تشبیه صورت اولیا و صورت كلام اولیا به صورت عصای موسی و صورت افسون ِ عیسی علیهم السلام

210.1                 آدمی همچون عصای موسی است                         آدمی همچون فسون عیسی است

210.2                 در كف حق، بهر داد و بهر زین                            قلب مومن هست بین الاصبعین

210.3                 ظاهرش چوبی، ولیكن پیش او                              كون، یك لقمه، چو بگشاید گلو

210.4                 تو مبین ز افسون عیسی حرف و صوت                 آن ببین كز وی گریزان گشت موت

210.5                 تو مبین ز افسونش آن لهجاتِ پست                        آن نگر كه مرده برجست و نشست

210.6                 تو مبین مر آن عصا را سهل یافت                         آن ببین كه بحر اخضر را شكافت

210.7                 تو ز دوری دیده ای چتر سیاه                               یك قدم پا پیش نِه، بنگر سپاه

210.8                 تو ز دوری می نبینی غیر گرد                             اندكی پیش آ، ببین در گرد مرد

210.9                 دیده ها را گـَرد او روشن كند                               كوهها را مردی او بر كند

 

211. تفسیر یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیرَ

211.1                 چونکه موسی بر شد از اقصای دشت                     كوه طور از مقدمش رقاص گشت

211.2                 روی داود از فرش تابان شده                               كوهها اندر پیش نالان بده

211.3                 كوه با داود گشته همرهی                                    هر دو مطرب مست در عشق شهی

211.4                 یا جـِبالُ أَوِّبِی امر آمده                                        هر دو هم آواز و هم پرده شده

211.5                 گفت: داودا، تو هجرت دیده ای                             بهر من از همدمان ببریده ای

211.6                 ای غریبِ فردِ بی مونس شده                               آتش شوق از دلت شعله زده

211.7                 مطربان خواهی و، قوال و ندیم                            كوهها را پیشت آرد آن قدیم

211.8                 تا که قوّالی و سرنائی كنند                                   جمله پیشت باد پیمائی كنند

211.9                 تا بدانی ناله چون  ُكه را رواست                          بی لب و دندان ولی را ناله هاست

211.10          نغمۀ اجزای آن صافی جسد                                 هر دمی در گوش حسش میرسد

211.11          همنشینان نشنوند او بشنود                                   ای خنك جان كاو به غیبش بگرود

211.12          بنگرد صد گفت وگو در خویش او                        همنشینش زآن نبرده هیچ بو

211.13          صد سؤال و صد جواب اندر دلت                         میرسد از لامكان تا منزلت

211.14          بشنوی تو، نشنود زآن گوش کس                          گر به نزدیك تو آرد گوش بس

 

212. جواب طعنه زنندۀ مثنوی از قصور فهم خود

212.1                 گیرم ای كر، خود تو آن را نشنوی                        چون مثالش دیده ای، چون نگروی؟

212.2                 ای سگ طاعن، تو عوعو میكنی                           طعن قرآن را برون شو میكنی

212.3                 این نه آن شیر است كز وی جان بری                     یا ز پنجۀ قهر او ایمان بری

212.4                 تا قیامت میزند قرآن ندا                                      کای گروه جهل را گشته فدا

212.5                 مر مرا افسانه می پنداشتید                                   تخم طعن و كافری میكاشتید

212.6                 خود بدیدید ای خسان ِ طعنه زن                            كه شما بودید افسانۀ زَمَن

212.7                 * تا بدیدید، ای که طعنه میزدید                            که شما فانی و افسانه بُدید

212.8                 من كلام حقم و قائم به ذات                                  قوتِ جان ِ جان و یاقوت زكات

212.9                 نور خورشیدم، فتاده بر شما                                 لیك از خورشید ناگشته جدا

212.10          نك منم ینبوع ِ آن آب حیات                                  تا رهانم عاشقان را از ممات

212.11          گر چُنان گند، آزتان ننگیختی                                جرعه ای بر کوزه تان حق ریختی

212.12          نی بگیرم گفت و پند آن حكیم                               دل نگردانم ز هر قولی سقیم

212.13          * تا بیاید درد من از او دوا                                  فارغ آیم من ز هر طعنی جدا

 

213. مثل زدن در رمیدن كرّۀ اسب از خوردن آب و سبب شخولیدن سایسان

213.1                 آنكه فرمودست او اندر خطاب                              كرّه و مادر همی خوردند آب

213.2                 می شخولیدند هر دم آن نفر                                  بهر اسبان، كه هلا هین آب خور

213.3                 آن شخولیدن به كرّه میرسید                                  سر همی برداشت وز خور میرمید

213.4                 مادرش پرسید: كای كرّه چرا                               میرمی هر ساعتی زین استقا ؟

213.5                 گفت كره: می شخولند این گروه                            ز اتفاق بانگشان دارم شكوه

213.6                 پس دلم میلرزد، از جا میرود                               ز اتفاق نعره، خوفم میرسد

213.7                 گفت مادر: تا جهان بوده ست این                          كار افزایان بُدند اندر زمین

213.8                 هین تو كار خویش كن ای ارجمند                         زود، كایشان ریش خود بر میكنند

213.9                 وقت تنگ و، میرود آب فراخ                               پیش از آن كز هجر گردی شاخ شاخ

213.10          شهره كاریزیست پُر آب حیات                              آب كش، تا بر دمد از تو نبات

213.11          آب خضر از جوی نطق اولیا                               می خوریم، ای تشنۀ غافل بیا

213.12          گر نبینی آب، كورانه به فن                                  سوی جو آور، سبو در جوی زن

213.13          چون شنیدی: كاندر این جو آب هست                     كور را تقلید باید كار بست

213.14          جو فرو بَر، مشكِ آب اندیش را                             تا گِران بینی تو مشكِ خویش را

213.15          چون گِران دیدی، شوی تو مستدل                         رَست از تقلیدِ خشك، آنگاه دل

213.16          گر نبیند كور آب جو عیان                                   لیك داند چون سبو گردد گران

213.17          كه ز جو اندر سبو آبی برفت                                كاین سبك بود و گران شد ز آبِ زفت

213.18          زانكه هر بادی مرا درمیربود                               باد، می نَرُبایدم، ثقلم فزود

213.19          مر سفیهان را رباید هر هوا                                 زانكه نبوَدشان گرانیّ قوی 

213.20          كشتی بی لنگر آمد مرد شر                                  كه ز باد كژ نیابد او حذر

213.21          لنگر عقل است، عاقل را امان                              لنگری در یوزه كن از عاقلان

213.22          کاو مددهای خرد، چون در ربود                          از خزینۀ دُرّ آن دریای جود

213.23          زین چنین امداد، دل پُر فن شود                            بجهد از دل، چشم هم روشن شود

213.24          زانكه نور از دل بر این دیده نشست                       تا چو دل شد، دیدۀ تو عاطل است

213.25          دل چو بر انوار ِ عقل پیر زد                                ز آن نصیبی هم به دو دیده دهد

213.26          پس بدان، كآب مبارك ز آسمان                             وحی دلها باشد و صدق بیان

213.27          ما چو آن كرّه، هم آب جو خوریم                          سوی آن وسواس طاعن ننگریم

213.28          پیرو پیغمبرانی، ره سِپُر                                      طعنۀ خلقان، همه بادی شِمُر

213.29          آن خداوندان كه ره طی كرده اند                           گوش وا بانگ سگان كی كرده اند ؟

 

214. بقیۀ ذكر آن مهمان ِ مسجدِ مهمان كش

214.1                 باز گو، كان پاك باز شیر مرد                               اندر آن مسجد چه بنمود و چه كرد ؟

214.2                 خفته در مسجد، خود او را خواب كو؟                    مرد غرقه گشته، چون خسبد به جو ؟

214.3                 خواب، مرغ و ماهیان باشد همی                           عاشقان را زیر، غرقاب غمی

214.4                 نیم شب آواز با هولی رسید                                  كایم، آیم بر سرت، ای مستفید

214.5                 پنج كرّت این چنین آواز سخت                              میرسید و دل همی شد لخت لخت

 

215. تفسیر آیه وَ أَجْلِبْ عَلَیهِمْ بِخَیلِكَ وَ رَجِلِكَ

215.1                 تو چو عزم دین كنی با اجتهاد                               دیو، بانگت بر زند اندر نهاد

215.2                 كه مرو زآن سو، بیندیش ای غوی                         كه اسیر رنج و درویشی شوی

215.3                 بی نوا گردی، ز یاران وا بُری                             خوار گردی و پشیمانی خوری

215.4                 تو ز بیم بانگ آن دیو لعین                                   واگریزی در ضلالت از یقین

215.5                 كه هلا، فردا و پس فردا مراست                           راه دین پویم، كه مهلت پیش ماست

215.6                 مرگ بینی باز، كاو از چپ و راست                      می كشد همسایه را تا بانگ خاست

215.7                 باز عزم دین كنی از بیم جان                                مرد سازی خویشتن را یك زمان

215.8                 پس سلح بر بندی از علم و حكم                             كه من از خوفی نیارم پای كم

215.9                 باز بانگی بر زند بر تو ز مكر                              كه بترس و باز گرد از تیغ فقر

215.10          باز بگریزی ز راه روشنی                                  آن سلاح علم و فن را بفكنی

215.11          سالها او را به بانگی بنده ای                                در چنین ظلمت نمد افكنده ای

215.12          هیبت بانگ شیاطین خلق را                                 بند كرده ست و گرفته حلق را

215.13          تا چنان نومید شد جانشان ز نور                            كه روان كافران ز اهل قبور

215.14          این شكوهِ بانگِ آن ملعون بود                               هیبت بانگِ خدائی چون بود ؟

215.15          هیبت باز است بر كبك نجیب                                مر مگس را نیست ز آن هیبت نصیب

215.16          زآنكه نبود باز صیاد مگس                                  عنكبوتان می مگس گیرند و بس

215.17          عنكبوت دیو، بر تو چون ذباب                             كرّ و فرّ دارد، نه بر كبك و عقاب

215.18          بانگِ دیوان، گله بان اشقیاست                              بانگ سلطان، پاسبان اولیاست

215.19          تا نیامیزد بدین دو بانگِ دور                                قطره ای از بحر ِ خوش با بحر ِ شور

 

216. رسیدن بانگ طلسم نیم شب مهمان مسجد را

216.1                 بشنو اكنون قصۀ آن بانگِ سخت                           كه نرفت از جا بدان، آن نیك بخت

216.2                 گفت: چون ترسم؟ چو هست آن طبل عید                تا دهل ترسد كه زخم او را رسید

216.3                 ای دهلهای تهی پر ز کوب                                  قسمتان از عید، چون شد زخم چوب ؟

216.4                 شد قیامت عید و بی دینان دُهُل                             ما چو اهل عید خندان، همچو ُگل

216.5                 بشنو اكنون این دهل چون بانگ زد                       دیگ دولتبا چگونه می پزد

216.6                 چونكه بشنود آن دُهل آن مردِ دید                           گفت: چون ترسد دلم از طبل عید؟

216.7                 گفت با خود: هین ملرزان دل، كز این                    مُرد جان ِ بَد دلان ِ بی یقین

216.8                 وقت آن آمد كه حیدروار من                                 ملك گیرم، یا بپردازم بدن

216.9                 برجهید و بانگ بر زد: كای كیا                            حاضرم، اینك اگر مردی بیا

216.10          در زمان بشكست ز آواز آن طلسم                         زر همی ریزید هر سو قسم قسم

216.11          ریخت چندان زر كه ترسید آن پسر                        تا بگیرد زر ز پُری راهِ در

216.12          * پُر شد آن مسجد ز زر هر جایگاه                       مرد حیران شد ز تقدیر اله

216.13          بعد از آن برخاست آن شیر عتید                            تا سحرگه زر به بیرون میكشید

216.14          دفن میكرد و همی آمد به زر                                با جوال و توبره بار دگر

216.15          گنجها بنهاد آن جانباز از آن                                 كوری ترسانی و واپس خزان

216.16          این زر ظاهر به خاطر آمده ست                           در دل هر كور دور ِ زر پرست

216.17          كودكان کاسه سفالین بشكنند                                 نام زر بنهند و در دامن كنند

216.18          اندر آن بازی چو گوئی نام زر                             آن كند در خاطر كودك گذر

216.19          بل زر مضروبِ ضربِ ایزدی                             كاو نگردد كاسد، آمد سرمدی

216.20          آن زری، كاین زر، از آن زر، تاب یافت                گوهر و تا بندگی و آب یافت

216.21          آن زری كه دل از او گردد غنی                            غالب آمد بر قمر در روشنی

216.22          شمع بود آن مسجد و پروانه او                              خویشتن درباخت آن پروانه خو

216.23          سوخت پرّش را، ولیكن ساختش                            بس مبارك آمد آن انداختش

216.24          همچو موسی بود آن مسعود بخت                          كاتشی دید او به سوی آن درخت

216.25          چون عنایتها بر او موفور بود                              نار می پنداشت، وآن خود نور بود

216.26          مرد حق را چون ببینی ای پسر                             تو گمان داری بر او نار ِ بشر

216.27          تو ز خود میآئی و آن در تو است                          نار و خار ِ ظن ِ باطل، این سو است

216.28          او درخت موسی است و پُر ضیا                           نور خوان، نارش مخوان، باری بیا

216.29          نی فطام این جهان ناری نمود ؟                            سالكان رفتند، آن خود نور بود

216.30          پس بدان، كه شمع دین بَر میشود                           این نه همچون دیگر آتشها بود

216.31          این نماید نور و، سوزد یار را                              و آن به صورت نار و،  ُگل زوار را

216.32          این چو سازنده، ولی سوزنده ای                           و آن، گه وصلت، دل افروزنده ای

216.33          شكل شعله، نور ِ پاكِ سازوار                               حاضران را نور و، دوران را چو نار

216.34          * حاضران از غائبان خوشحال تر                        غائبان را نیست توفیق خبر

216.35          * این سخن را نیست پایانی پدید                            گو حدیث عاشق و صدر مجید

 

217. ملاقات آن عاشق با صدر جهان

217.1                 آن بخاری نیز خود بر شمع زد                             گشته بود از عشقش آسان آن كبد

217.2                 آه سوزانش سوی گردون شده                               در دل صدر جهان مِهر آمده

217.3                 گفته با خود در سحرگه: كای احد                          حال ِ آن آوارۀ ما چون بود ؟

217.4                 او گناهی كرد و ما دیدیم، لیك                               رحمت ما را نمیدانست نیك

217.5                 خاطر مجرم ز ما ترسان شود                               لیك صد امید در ترسش بود

217.6                 من بترسانم وقیح یاوه را                                     آن كه ترسد، من چه ترسانم و را ؟

217.7                 بهر دیگ سرد آذر میرود                                    نی بدان كه، جوشش از سر میرود

217.8                 ایمنان را من بترسانم به خلم                                 خائفان را ترس بردارم به حلم

217.9                 پاره دوزم، پاره در موضع نهم                             هر كسی را شربت اندر خور دهم

217.10          هست سِرّ مرد چون بیخ درخت                             ز آن بروید برگهاش از چوبِ سخت

217.11          در خور آن بیخ رُسته برگها                                 در درخت و در نفوس و در نهی

217.12          بر فلك برهاست ز اشجار وفا                               اصلها ثابت و فرعه فی السما

217.13          چون برُست از عشق، پر بر آسمان                        چون نروید در دل صدر جهان ؟

217.14          موج میزد در دلش عفو گنه                                 كه ز هر دل تا دل آمد روزنه

217.15          كه ز دل تا دل یقین روزن بود                              نی جدا و دور چون دو تن بود

217.16          متصل نبود سفال دو چراغ                                  نورشان ممزوج باشد در مساغ

217.17          هیچ عاشق خود نباشد وصل جو                           كه نه معشوقش بود جویای او

217.18          لیك عشق عاشقان، تن زه كند                               عشق معشوقان، خوش و فربه كند

217.19          چون در این دل برق ِ مهر ِ دوست جَست                اندر آن دل دوستی میدان كه هست

217.20          در دل تو مهر حق چون شد دو تو                         هست حق را بی گمانی، مهر تو

217.21          هیچ بانگ كف زدن آید به در ؟                             از یكی دست تو، بی دستی دگر ؟

217.22          تشنه مینالد كه: کو آب گوار ؟                               آب هم نالد كه: كو آن آب خوار ؟

217.23          جذب آب است این عطش در جان ما                      ما از آن ِ او و، او هم زآن ما

217.24          حكمت حق در قضا و در قدر                               كرد ما را عاشقان همدگر

217.25          جمله اجزای جهان ز آن حكم ِ پیش                        جفت جفت و، عاشقان ِ جفت خویش

217.26          هست هر جزوی ز عالم جفت خواه                       راست همچون كهربا و برگِ كاه

217.27          آسمان گوید زمین را مرحبا                                  با توام چون آهن و آهن رُبا

217.28          آسمان، مرد و زمین زن، در خِرَد                          هر چه آن انداخت، این میپرورد

217.29          چون نماند گرمی اش، بفرستد او                           چون نماند ترّی اش، نم بدهد او

217.30          برج خاكی، خاك ارضی را مدد                            برج آبی، ترّیش اندر دهد

217.31          برج بادی، ابر سوی او برد                                 تا بخارات وخم را بر كشد

217.32          برج آتش، گرمی خورشید از او                            همچو تابۀ سرخ، ز آتش پشت و رو

217.33          هست سرگردان فلك اندر زَمَن                              همچو مردان گِردِ مكسب، بهر ِ زن

217.34          وین زمین كدبانوئی ها میكند                                بر ولادات و رضاعش میتند

217.35          پس زمین و چرخ را دان هوشمند                          چونكه كار هوشمندان میكنند

217.36          گر نه از هم، این دو دل، بر می مزند                     پس چرا چون جفت در هم می خزند ؟

217.37          بی زمین كی  ُگل بروید وارغوان ؟                       پس چه زاید ز آب و تاب آسمان ؟

217.38          بهر آن میل است در ماده به نر                             تا بود تكمیل كار همدگر

217.39          میل اندر مرد و زن، حق ز آن نهاد                        تا بقا یابد جهان زین اتحاد

217.40          میل هر جزوی به جزوی هم نهد                           ز اتحاد هر دو تولیدی زَهَد

217.41          شب چنین با روز اندر اعتناق                               مختلف در صورت، اما اتفاق

217.42          روز و شب ظاهر، دو ضدّ و دشمنند                     لیك هر دو یك حقیقت می تنند

217.43          هر یكی خواهان دگر را همچو خویش                    از پی تكمیل فعل و كار خویش

217.44          زانكه بی شب دخل نبود طبع را                            پس چه اندر خرج آرد روزها ؟

 

218. جذب هر عنصری جنس خود را كه در تركیب آدمی محتبس شده است به غیر جنس

218.1                 خاك گوید خاك تن را: باز گرد                             ترك جان گو، سوی ما آ، همچو گرد

218.2                 جنس مائی، پیش ما اولیتری                                به كه زآن تن وارهی، وز آن  َتری

218.3                 گوید: آری لیك من پا بسته ام                                گر چه همچون تو، ز هجران خسته ام

218.4                 ترّی تن را بجویند آبها                                        كای تری، بازا  ز غربت سوی ما

218.5                 گرمی تن را همی خواند اثیر                                كه ز ناری، راه اصل خویش گیر

218.6                 هست هفتاد و دو علت در بدن                              از كششهای عناصر، بی رسن

218.7                 علت آید تا بدن را بگسلد                                     تا عناصر همدگر را واهلد

218.8                 چار مرغند این عناصر، بسته پا                            مرگ و رنجوری و علت، پا گشا

218.9                 پایشان از همدگر چون باز كرد                             مرغ هر عنصر، یقین پرواز كرد

218.10          جذبۀ این اصلها و فرعها                                     هر دمی رنجی نهد در جسم ما

218.11          تا كه این تركیبها را بر درد                                  مرغ هر جزوی به اصل خود پَرد

218.12          حكمت حق، مانع آید زین عجل                             جمعشان دارد به صحت تا اجل

218.13          گوید: ای اجزا، اجل مشهود نیست                         پر زدن، پیش از اجلتان سود نیست

 

219. منجذب شدن جان نیز به عالم ارواح و تقاضا و میل او به مقر خود و منقطع شدن از اجزای اجسام كه  ُكندۀ پای باز ِ روح اند

219.1                 چونكه هر جزوی بجوید ارتفاق                            چون بود جان عزیز اندر فراق ؟

219.2                 گوید: ای اجزای پست فرشی ام                            غربت من تلخ تر، من عرشی ام

219.3                 میل تن در سبزه و آب روان                                زآن بود كه اصل او آمد از آن

219.4                 میل جان اندر حیات و در حَی است                       زانكه جان ِلامكان، اصل وی است

219.5                 میل جان، در حكمت است و در علوم                     میل تن، در باغ و راغ است و كروم

219.6                 میل جان، اندر ترقیّ و شرف                               میل تن، در كسبِ اسبابُ علف

219.7                 میل و عشق آن شرف هم، سوی جان                     زین یُحب را و، یُحبون را بدان

219.8                 گر بگویم شرح این بی حد شود                             مثنوی هفتاد من كاغذ شود

219.9                 حاصل آنكه، هر كه او طالب بود                          جان مطلوبش بر او راغب بود

219.10          آدمی، حیوان، نباتی و جماد                                 هر مرادی، عاشق هر بی مراد

219.11          بی مُرادان، بر مرادی می تنند                              و آن مرادان جذب ایشان می كنند

219.12          لیك میل عاشقان لاغر كند                                    میل معشوقان خوش و با فر كند

219.13          عشق معشوقان، دو رُخ افروخته                           عشق عاشق، جان او را سوخته

219.14          كهربا، عاشق به شكل بی نیاز                               كاه می كوشد در آن راه دراز

219.15          این رها كن، عشق آن بسته دهان                           تافت اندر سینۀ صدر جهان

219.16          دود آن عشق و، غم آتشكده                                  رفته در مخدوم، او مشفق شده

219.17          لیكش از ناموس و، پوش و، آبِ رو                       شرم می آمد، كه واجوید از او

219.18          رحمتش، مشتاق آن مسكین شده                             سلطنت زین لطف، مانع آمده

219.19          عقل حیران: كاین عجب او را كشید!                      یا كشش  زآن سو، بدین جانب رسید!

219.20          ترك جلدی كن، كز این ناواقفی                             لب ببند الله أعلم بالخفی

219.21          * لب ببندم هر دمی زینسان سخن                          توبه آرم هر زمان صد بار من

219.22          کاین سخن را بعد از این مدفون كنم                        آن كِشنده می كشد، من چون كنم ؟

219.23          كیست آن كت می كشد؟ ای معتنی                          آنكه می نگذاردت كه دم زنی ؟

219.24          صد عزیمت میكنی بهر سفر                                می كشاند مر تو را جای دگر

219.25          زآن بگرداند بهر سو آن لگام                                تا خبر یابد ز فارس، اسبِ خام

219.26          اسبِ زیرك سار، زآن نیكو پی است                       كاو همی داند كه فارس بر وی است

219.27          او دلت را بر دو صد سودا ببست                          بی مرادت كرد و، پس دل را شكست

219.28          چون شكست او بال ِ آن رای نُخُست                       چون نشد  هستی بال اشكن  دُرُست ؟

219.29          چون قضایش حبل تدبیرت سُكـُست                        چون نشد بر تو قضای آن دُرُست ؟

 

220. فسخ عزایم و نقضها جهت با خبر كردن آدمی را از آن كه مالك و قاهر اوست و گاه گاه عزم ِ او را فسخ ناكردن و نافذ داشتن تا طمع، او را بر عزم كردن دارد، تا باز عزمش را بشكند، تا تنبیه بر تنبیه بود

220.1                 عزمها و قصدها در ماجرا                                  گاه گاهی راست می آید تو را

220.2                 تا به طمع آن، دلت نیت كند                                  بار دیگر نیتت را بشكند

220.3                 ور بكلی، بی مرادت داشتی                                 دل شدی نومید، امل كی كاشتی ؟

220.4                 ور نگاریدی امل، از عوری اش                           كی شدی پیدا بر او مقهوری اش ؟

220.5                 عاقلان از بی مرادیهای خویش                             با خبر گشتند از مولای خویش

220.6                 بی مرادی شد قلاووز بهشت                                حفت الجنة شنو، ای خوش سرشت

220.7                 كه مراداتت همه اشكسته پاست                             پس كسی باشد، كه كام او رواست

220.8                 پس شدند اشكسته اش آن صادقان                          لیك كو خود آن شكست عاشقان ؟

220.9                 عاقلان اشكسته اش از اضطرار                            عاشقان اشكسته با صد اختیار

220.10          عاقلانش بندگان بندی اند                                     عاشقانش شكریّ و قندی اند

220.11          "ائتیا كرها" مهار عاقلان                                    "ائتیا طوعا" بهار بی دلان

 

221. نظر كردن پیغامبر علیه الصلاة و السلام به اسیران و تبسم كردن و گفتن كه: عجبت من قوم یجرون إلی الجنة بالسلاسل و الأغلال

221.1                 دید پیغمبر یكی جوق ِ اسیر                                  كه همی بردند و ایشان در نفیر

221.2                 دیدشان در بند، آن آگاه شیر                                  می نظر كردند در وی، زیر زیر

221.3                 تا همی خائید هر یك از غضب                             بر رسول صدق، دندانها و لب

221.4                 زهره نی با آن غضب، كه دم زنند                         زانكه در زنجیر قهر ِ ده من اند

221.5                 می كشاندشان موكل سوی شهر                             می برد از كافرستانشان به قهر

221.6                 نی فدائی می ستاند، نی زری                               نی شفاعت می رسد از سروری

221.7                 "رحمت عالم" همی گویند و، او                            عالمی را می بُرد حلق و گلو

221.8                 با هزار انكار میرفتند راه                                    زیر لب طعنه زنان بر كار ِ شاه

221.9                 چاره ها كردیم و اینجا چاره نیست                         خود دل این مرد، كم از خاره نیست

221.10          ما هزاران مرد شیر الب ارسلان                           با دو سه عریان سست نیم جان

221.11          این چنین درمانده ایم، از كژ رویست                      یا ز اخترهاست، یا خود جادوئیست

221.12          بخت ما را بر درید آن بخت او                             تخت ما شد سر نگون از تخت او

221.13          كار او از جادوئی گر گشت زفت                          جادوئی كردیم ما هم، چون نرفت ؟

 

222. تفسیر این آیة كه إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَكُمُ الْفَتْحُ الآیة، طاعنان می گفتید كه از ما و محمد (ص) آن كه حق است فتح و نصرتش بده و این بدان می گفتید که گمان داشتند که خود بر حقید و طالب حق بیغرض اكنون محمد (ص) منصور شد

222.1                 از بتان و از خدا درخواستیم                                 كه  ِبكـَن ما را، اگر ناراستیم

222.2                 وآنكه حق و راست است، از ما و او                      نصرتش ده، نصرتِ او را بجو

222.3                 این دعا بسیار كردیم و صلات                              پیش لات و، پیش عزی و منات

222.4                 كه: اگر حق است او، پیداش كن                            ور نباشد حق، زبون ماش كن

222.5                 چونكه وا دیدیم، او منصور بود                            ما همه ظلمت بُدیم، او نور بود

222.6                 این جواب ماست، كانچه خواستید                          گشت پیدا كه شما ناراستید

222.7                 باز این اندیشه را از فكر خویش                            كور میكردند و دفع از ذكر خویش

222.8                 كاین تفكرمان هم از ادبار رُست                            كه صواب او شود در دل درست

222.9                 خود چه شد گر غالب آمد چند بار؟                        هر كسی را غالب آرد روزگار

222.10          ما هم از ایام، بخت آور شدیم                               بارها بر وی مظفر آمدیم

222.11          باز میگفتند: اگر چه او شكست                             چون شكست ما نبود او زشت و پست

222.12          زآنكه بخت نیك او را در شكست                           داد صد شادیّ پنهان، زیر ِ دست

222.13          كاو به اشكسته نمی مانست هیچ                             كه نه غم بودش در آن، نی پیچ پیچ

222.14          چون نشان مومنان مغلوبی است                            لیك در اشكستِ مومن خوبی است

222.15          گر تو مُشك و عنبری را بشكنی                            عالمی از فیح ریحان پُر كنی

222.16          ور شكستی ناگهان سرگین خر                              خانه ها پُر گند گردد سر به سر

222.17          که  ُکند خود مشک با سرگین قیاس؟                       آب را با بول و، اطلس با پلاس

 

223. سر آنكه بیمراد باز گشتن رسول علیه السلام از حدیبیه حق تعالی لقب آن فتح كرد كه إِنَّا فَتَحْنا لک فتحاً مبینا به صورت غلق بود و به معنی فتح چنانكه شكستن مشك بظاهر شكستن است و بمعنی درست كردن است مشكی او را و تكمیل فواید اوست

223.1                 * وقتِ واگشتِ حدیبیه رسول                               * در تفکر بود و غمگین و ملول

223.2                 ناگهان آمد ز حق شمع رُسُل*                               دولت إِنَّا فَتَحْنا زد دُهل

223.3                 آمدش پیغام از دولت كه: رو                                تو ز منع این ظفر غمگین مشو

223.4                 كاندر این خواری بنقدت فتحهاست                        نك فلان قلعه، فلان بقعه تو راست

223.5                 بنگر آخر، چونكه واگردید تفت                             بر قریظه و بر نضیر از وی چه رفت

223.6                 قلعه ها هم گرد آن بر بقعه اش                              شد مسلم، و ز غنایم گشت خَوش

223.7                 ور نباشد آن، تو بنگر، كاین فریق                         پُر غم و رنجند و مفتون و عشیق

223.8                 زهر ِ خواری را چو شكر میخورند                        خار ِ غمها را، چو اشتر میچرند

223.9                 بهر ِ عین غم، نه از بهر فرج                               این تسافل پیش ایشان چون درج

223.10          آنچنان شادند اندر قعر چاه                                   كه همی ترسند از تخت و كلاه

223.11          * در فقیری هر یکی صد شهریار                         در خزان فاقه، صد همچون بهار

223.12          هر كه با دلبر بود او همنشین                                فوق گردون است، نی زیر زمین

 

224. تفسیر این خبر كه مصطفی علیه السلام فرمود لا تفضلونی علی یونس بن متی

224.1                 گفت پیغمبر كه: معراج مرا                                  نیست بر معراج یونس اجتبا

224.2                 آن ِ من بالا و آن ِ او بشیب                                   زانكه قـُرب حق برون است از حسیب

224.3                 ُقرب، نی بالا و پائین رفتن است                           ُقربِ حق، از قیدِ هستی رَستن است

224.4                 نیست را چه جای بالای است و زیر ؟                    نیست را نه زود و، نه دورست و دیر

224.5                 كارگاه صنع حق در نیستیست                               غرّۀ هستی، چه دانی نیست چیست ؟

224.6                 حاصل این اشكست ایشان ای كیا                           می نماند هیچ با اشكست ما

224.7                 آنچنان شادند در ذلّ و تلف                                  همچو ما در وقت اقبال و شرف

224.8                 برگِ بی برگی همه اقطاع اوست                          فقر و خواریش، افتخارست و علوست

224.9                 آن یكی گفت: ار چنان است آن فرید                       چون بخندید او كه ما را بسته دید ؟

224.10          چونكه او مبدل شدست و شادی اش                       نیست زین زندان، کنون آزادیش

224.11          پس به قهر دشمنان، چون شاد شد؟                         چون از این فتح و ظفر پُر باد شد؟

224.12          شاد شد جانش كه بر شیران نر                              یافت آسان نصرت و فتح و ظفر

224.13          پس بدانستیم، كاو آزاد نیست                                جز به دنیا، دل خوش و دل شاد نیست

224.14          ور نه چون خندد؟ كه اهل آن جهان                        بر بد و نیكند، مشفق، مهربان

 

225. آگاه شدن پیغامبر (ص) از طعن ایشان بر شماتت او

225.1                 این بمنگیدند در زیر زبان                                   آن اسیران با هم اندر بحث آن

225.2                 تا موكل نشنود، در ما جهد                                   خوش سخن در گوش آن سلطان نهد

225.3                 گر چه نشنید آن موكل آن سخن                             رفت در گوشی كه آن بُد "من لدن"

225.4                 بوی پیراهان ِ یوسف را ندید                                آن كه حافظ بود و، یعقوبش شنید

225.5                 آن شیاطین بر عنان آسمان                                   نشنوند آن سرّ  لوح غیب دان

225.6                 آن محمد خفته و تكیه زده                                    آمده سِرّ، گِردِ او گردان شده

225.7                 او خورد حلوا كه روزیش است باز                       آن نه، كانگشتان او باشد دراز

225.8                 نجم ثاقب، گشته حارس، دیو ران                          كه بهل دزدی، ز احمد سِرّ سِتان

225.9                 ای دو دیده سوی دكان از پگاه                              هین به مسجد رو، بجو رزق از اله

 

226. فهم کردن رسول علیه السلام ضمیر اسیران را

226.1                 پس رسول آن گفتشان را فهم كرد                          گفت: آن خنده نبودم از نبرد

226.2                 مرده اند ایشان و پوسیدۀ فنا                                 مُرده كشتن نیست مَردی پیش ما

226.3                 خود كیند ایشان؟ كه مه گردد شكاف                       چونكه من پا بفشُرم اندر مصاف

226.4                 آنگهی كازاد بودیت و مكین                                 مر شما را بسته میدیدم چنین

226.5                 ای بنازیده به ملك و خانمان                                 نزد عاقل، اشتری بر نردبان

226.6                 نافتاده شخص را از بام طشت                              پیش چشمم  ُكلّ آتِ آت گشت

226.7                 بنگرم در غوره، مِی  بینم عیان                            بنگرم در نیست، شیّ بینم عیان

226.8                 بنگرم سِرّ، عالمی بینم نهان                                 آدم و حوا نرسته از جهان

226.9                 مر شما را وقت ذرات أَ لَسْتُ                               دیده ام پا بسته و منكوس و پست

226.10          از حدوثِ آسمان ِ بی عَمُد                                    آنچه دانسته بُدَم افزون نشد

226.11          من شما را سر نگون میدیده ام                              پیش از آن، كز آب و گل بالیده ام

226.12          نو ندیدم تا كنم شادی بدان                                    این همی دیدم در آن اقبالتان

226.13          بستۀ قهر خفی، آنگه چه قهر                                قند میخوردید و در وی درج زهر

226.14          این چنین قندی پر از زهر، ار عدو                        خوش بنوشد، چت حسد آید بر او؟

226.15          با نشاط آن زهر میكردید نوش                              مرگتان خفیه گرفته هر دو گوش

226.16          من نمیكردم غزا از بهر آن                                  تا ظفر یابم، فرو گیرم جهان

226.17          كاین جهان، جیفه ست و، مردار و رخیص              بر چنین مردار چون باشم حریص؟

226.18          سگ نیم تا پرچم مرده كـَنَم                                   عیسی ام، آیم كه تا زنده اش كنم

226.19          زآن همی كردم صفوف جنگ چاك                        تا رهانم مر شما را از هلاك

226.20          ز آن نمی بُرم گلوهای بشر                                  تا مرا باشد كـَر و فرّ و حشر

226.21          ز آن همی بُرّم گلویی چند تا                                 ز آن گلوها عالمی یابد رها

226.22          كه شما پروانه وار از جهل خویش                         پیش آتش میكنید این حمله كیش

226.23          من همی رانم شما را همچو مست                          از در افتادن در آتش، با دو دست

226.24          آنكه خود را فتحها پنداشتید                                   تخم منحوسی خود میكاشتید

226.25          یكدگر را جدّ جدّ میخواندید                                   سوی اژدرها فرس میراندید

226.26          قهر میكردید و، اندر عین قهر                              خود شما مقهور ِ قهر ِ  شیر ِ دَهر

 

227. بیان آن كه طاغی در عین قاهری مقهور است و در عین منصوری مأسور

227.1                 دزد، قهر خواجه كرد و زر كشید                          او بدان مشغول بُد، والی رسید

227.2                 گر ز خواجه آن زمان بُگریختی                            كی بر او والی حشر انگیختی ؟

227.3                 قاهریّ دزد، مقهوریش بود                                  زانكه قهر او سر او را ربود

227.4                 غالبی، بر خواجه، دام او شود                              تا رسد والیّ و، بستاند قود

227.5                 ای كه تو بر خلق چیره گشته ای                           در نبرد و غالبی آغشته ای

227.6                 آن به قاصد منهزم كردستشان                               تا تو را در حلقه می آرد كشان

227.7                 هین عنان در كش پی این منهزم                            در مران، تا تو نگردی منحزم

227.8                 چون كشانیدت بدین شیوه به دام                            جمله بینی بعد از آن اندر زحام

227.9                 عقل از این غالب شدن كی گشت شاد؟                    چون در این غالب شدن دید او فساد

227.10          تیز چشم آمد خِرَد، بینای پیش                               كه خدایش سرمه كرد از كحل خویش

227.11          گفت پیغمبر كه: هستند از فنون                             اهل جنت در خصومتها زبون

227.12          از كمال حزم و، سوء الظن خویش                        نی ز نقص و بد دلیّ و ضعف كیش

227.13          در فره دادن شنوده در كمون                                حكمت "لَوْ لا رِجالٌ مؤمنون"

227.14          دست كوتاهی ز كفار لعین                                   فرض شد بهر خلاص ِ مومنین

227.15          قصۀ عهد حُدیبیه بخوان                                      كف أیدیكم تمامت زآن بدان

227.16          نیز اندر غالبی هم، خویش را                               دید او مغلوبِ دام ِ كبریا

227.17          * مارمیت اذ رمیت آمد خطاب                             گـُم شد او، والله اعلم بالصواب

227.18          زآن نمیخندم من از زنجیرتان                               كه بكردم ناگهان شبگیرتان

227.19          زآن همی خندم، كه با زنجیر و غل                        می كِشمتان سوی سروستان و ُگل

227.20          ای عجب! كز آتش بی زینهار                               بسته میآریمتان تا سبزه زار

227.21          از سوی دوزخ، به زنجیر گران                            می كشمتان تا بهشتِ جاودان

227.22          هر مقلد را در این ره، نیك و بد                            همچنان بسته به حضرت می كشد

227.23          جمله در زنجیر ِ بیم و ابتلا                                  میروند این ره، بغیر اولیا

227.24          میكِشند این راه را پیكاروار                                  جز كسانی، واقف از اسرار ِ كار

227.25          جهد كن تا نور تو رخشان شود                             تا سلوك و خدمتت آسان شود

227.26          كودكان را میبری مكتب به زور                           زانكه هستند از فواید، چشم كور

227.27          چون شود واقف، به مكتب میدود                           جانش از رفتن شكفته میشود

227.28          میرود كودك به مكتب، پیچ پیچ                             چون ندید از مزد كار ِ خویش هیچ

227.29          چون  ُكند در كیسه دانگی، دست مُزد                     آنگهان بی خواب گردد شب، چو دزد

227.30          جهد كن تا مزد طاعت در رَسَد                             بر مطیعان آنگهت آید حسد

227.31          ائتیا كرها، مقلد گشته را                                      ائتیا طوعا، صفا بسرشته را

227.32          این محب حق، ز بهر علتی                                  و آن دگر را بی غرض، خود خُلـّتی

227.33          این محبِّ دایه لیك از بهر شیر                              و آن دگر دل داده بهر این ستیر

227.34          طفل را از حُسن او آگاه نی                                  غیر شیر او را از او دلخواه نی

227.35          و آن دگر خود عاشق دایه بود                              بیغرض در عشق یك رایه بود

227.36          پس محب حق، به اومید و به ترس                        دفتر تقلید میخواند به درس

227.37          و آن محب حق ز بهر حق كجاست؟                       كه ز اغراض و ز علتها جداست

227.38          گر چنین و گر چنان، چون طالب است                   جذب حق او را سوی حق جاذب است

227.39          گر محب حق بود لغیره                                       كی ینال دائما من خیره

227.40          یا محب حق بود لعینه                                         لا سواه خائفا من بینه

227.41          هر دو را این جستجوها زآن سریست                     این گرفتاری دل زآن دلبریست

 

228. جذب معشوق عاشق را من حیث لا یعلمه العاشق و لا یرجوه و لا یخطر بباله و لا یظهر من ذلك الجذب أثر فی العاشق إلا الخوف الممزوج بالیأس مع دوام الطلب

228.1                 آمدیم آنجا كه در صدر جهان                                گر نبودی جذب آن عاشق نهان

228.2                 ناشكیبا كی بُدی او از فراق ؟                               كی دوان باز آمدی سوی وثاق ؟

228.3                 میل معشوقان نهان است و ستیر                            میل عاشق با دو صد طبل و نفیر

228.4                 یك حكایت هست اینجا ز اعتبار                            لیك عاجز شد بُخاری ز انتظار

228.5                 ترك آن كردیم كاو در جست و جوست                    تا كه پیش از مرگ بیند روی دوست

228.6                 تا رهد از مرگ و یابد او نجات                            زانكه دیدِ دوستست، آبِ حیات

228.7                 هر كه دیدِ او نباشد دفع مرگ                               دوست نبود، كه نه میوستش نه برگ

228.8                 كار، آن كار است، ای مشتاق مست                       كاندر آن كار ار رسد مرگت خوش است

228.9                 شد نشان صدق ِ ایمان، ای جوان                           آنكه آید خوش تو را مرگ اندر آن

228.10          گر نشد ایمان تو، ای جان، چنین                           نیست كامل، رو بجو اكمال دین

228.11          هر كه اندر كار ِ تو شد مرگ دوست                      بر دل ِ تو، بی كراهت، دوست اوست

228.12          * چون كراهت رفت، خود آن مرگ نیست              صورتِ مرگ است و، نقلان كرد نیست

228.13          چون كراهت رفت، مردن نفع شد                          پس درست آمد كه "مردن دفع شد"

228.14          دوست، حق است و كسی، كش گفت او                   كه: توئی آن ِ من و، من آن ِ تو

 

229. رسیدن بخاری عاشق در بندگی صدر جهان

229.1                 گوش دار اكنون كه عاشق میرسد                          بسته عشق او را به حبل ٍ من مَسَد

229.2                 چون بدید او چهرۀ صدر جهان                             گوئیا پَریدَش از تن مرغ ِ جان

229.3                 * جان به جانان داد و از خود باز رست                 بر سریر ملک جاویدان نشست

229.4                 همچو چوبِ خشك پیشش اوفتاد                             سرد شد از پای تا سر آن جواد

229.5                 هر چه كردند از بُخُور و از گلاب                         نه بجنبید و، نه آمد در خطاب

229.6                 * کار ناید از بُخار و از بخور                              جز که بوی آن شه با فرّ و نور

229.7                 شاه چون دید آن مزعفر روی او                           پس فرود آمد ز مركب سوی او

229.8                 گفت: عاشق دوست میجوید به تفت                        چونكه معشوق آمد آن عاشق برفت

229.9                 عاشق حقیّ و حق آن است كاو                             چون بیاید، از تو نبود تار مو

229.10          صد چو تو فانیست پیش ِ آن نظر                           عاشقی بر نفی خود خواجه مگر ؟

229.11          سایه ای و عاشقی بر آفتاب                                  شمس آید سایه لا گردد شتاب

229.12          * چونکه سر بر زد ز مشرق قرص ِ خَور              نی ستاره ماند و نی از شب اثر

229.13          * از در ِ دل چونکه عشق آید درون                      عقل، رخت خویش اندازد برون

229.14          * همچو شیری خورد با آهو دو چار                      گشت آهو بیخبر، افتاد زار

229.15          * همچو زور پشه پیش ِ تند باد                             فهم کن والله اعلم بالسداد

 

230. داد خواستن پشه از باد به حضرت سلیمان علیه السلام

230.1                 پشه آمد از حدیقه و ز گیاه                                   و ز سلیمان گشت پشه داد خواه

230.2                 كای سلیمان معدلت می گستری                             بر شیاطین، و آدمی، زاد و پری

230.3                 مرغ و ماهی در پناه عدل توست                           كیست آن گم گشته كش فضلت نجُست ؟

230.4                 داد ده ما را، كه بس زاریم ما                               بی نصیب از باغ و گلزاریم ما

230.5                 مشكلات هر ضعیفی از تو حل                             پشه باشد در ضعیفی خود مثل

230.6                 شُهره ما در ضعف و اشكسته پری                        شهره تو در لطف و مسكین پروری

230.7                 ای تو در اطباق قدرت منتهی                               منتهی ما در كمی و بی رهی

230.8                 داد ده ما را، از این غم كن جدا                             دست گیر، ای دست تو دست خدا

230.9                 پس سلیمان گفت: ای انصاف جو                          داد و انصاف از كه میخواهی بگو ؟

230.10          كیست آن ظالم كه از باد بروت؟                           ظلم كردست و خراشیدست روت ؟

230.11          ای عجب! در عهد ما ظالم كجاست ؟                     كاو نه اندر حبس و در زنجیر ماست ؟

230.12          چونكه ما زادیم، ظلم آن روز مُرد                         پس به عهد ما، كه ظلمی پیش برد ؟

230.13          چون بر آمد نور، ظلمت نیست شد                         ظلم را ظلمت بود اصل و عضد

230.14          نك شیاطین كسب و خدمت میكنند                          دیگران بسته به اصفادند و بند

230.15          اصل ظلم ظالمان از دیو بود                                دیو در بند است، استم چون نمود ؟

230.16          مُلك، زآن داده است ما را، كن فكان                       تا ننالد خلق سوی آسمان

230.17          تا به بالا بر نیاید دودها                                       تا نگردد مضطرب چرخ و سها

230.18          تا نلرزد عرش از نالۀ یتیم                                   تا نگردد از ستم جانی سقیم

230.19          زآن نهادیم از ممالك مذهبی                                  تا نیاید بر فلك ها  "یا ربی"

230.20          منگر ای مظلوم سوی آسمان                                كاسمانی شاه داری در زمان

230.21          گفت پشه: دادِ من از دستِ باد                               كاو دو دستِ ظلم بر ما بر گشاد

230.22          ما ز ظلم او به تنگی اندریم                                  با لب بسته از او خون میخوریم

230.23          * ظلم او بر ما صریحست و عیان                        نیست ما را چاره جز کردن بیان

230.24          * داد ما وانصاف ما بستان از او                          ای کریم عادل اکرام خو

 

231. امر كردن سلیمان علیه السلام پشۀ متظلم را به احضار خصم به دیوان حكم

231.1                 پس سلیمان گفت: ای زیبا دوی                             امر حق باید كه از جان بشنوی

231.2                 حق به من گفته است: هان ای دادور                      مشنو از خصمی تو بی خصمی دگر

231.3                 تا نیاید هر دو خصم اندر حضور                          حق نیاید پیش حاكم در ظهور

231.4                 خصم تنها گر بر آرد صد نفیر                              هان و هان بی خصم قول او مگیر

231.5                 من نیارم روز فرمان تافتن                                  خصم خود را رو بیاور سوی من

231.6                 گفت: قول توست برهان و درست                         خصم من باد است و او در حكم توست

231.7                 بانگ زد آن شه كه: ای باد صبا                            پشه افغان كرد از ظلمت، بیا

231.8                 هین مقابل شو بخصمت روبرو                             پاسخش میگوی و كن دفع عدو

231.9                 باد چون بشنید، آمد تیز تیز                                  پشه بگرفت آن زمان راه گریز

231.10          پس سلیمان گفت: که ای پشه كجا ؟                        باش تا بر هر دو رانم من قضا

231.11          گفت: ای شه، مرگ من از بودِ اوست                    خود سیاه این روز من، از دودِ اوست

231.12          او چو آمد، من كجا یابم قرار ؟                             كاو بر آرد از نهاد من دمار

231.13          همچنین جویای درگاه خدا                                    چون خدا آید، شود جوینده  لا

231.14          گر چه آن وصلت، بقا اندر بقاست                         لیك، ز اول آن بقا اندر فناست

231.15          سایه هائی كان بود جویای نور                             نیست گردد، چون كند نورش ظهور

231.16          عقل كی ماند؟ چو باشد سَر دِه او                           كُلُّ شَی ءٍ هالِكٌ إِلَّا وجهه

231.17          * هالك آمد پیش وجهش هست و نیست                   هستی اندر نیستی، خود طرفه ایست

231.18          اندر این محضر خردها شد ز دست                       چون قلم اینجا رسیده شد، شكست

 

232. نواختن معشوق عاشق بیهوش را تا بهوش باز آید

232.1                 * باز گردم جانب صدر جهان                              در نوازش عاشق خود را نهان

232.2                 میكشید از بی هشی اش در بیان                            اندك اندك، از كرم صدر جهان

232.3                 * برگرفتش، سر نهاد اندر کنار                            بر رخش میکرد اشکِ تر نثار

232.4                 بانگ زد در گوش او شه: كای گدا                        زر نثار آوردمت، دامن گشا

232.5                 جان ِ تو كاندر فراقم میطپید                                 چونكه زنهارش رسیدم، چون رمید ؟

232.6                 ای بدیده در فراقم گرم و سرد                               با خود آ از بی خودی و باز گرد

232.7                 مرغ خانه، اشتری را، بی خرد                             رسم مهمانش به خانه میبرد

232.8                 چون به خانۀ مرغ، اشتر پا نهاد                            خانه ویران گشت و سقف اندر فتاد

232.9                 خانۀ مرغ است عقل و هوش ما                            هوش ِ صالح، طالبِ ناقۀ خدا

232.10          ناقه چون سر كرد در آب و گلش                           نی گل آن جا ماند، نی جان و دلش

232.11          كرد فضل ِ عشق، انسان را فضول                        زین فزون جوئی ظلوم است و جهول

232.12          جاهل است و اندر این مشكل شكار                        می كشد خرگوش شیری در كنار

232.13          كی كنار اندر كشیدی شیر را ؟                             گر بدانستی و دیدی شیر را

232.14          ظالم است او بر خود و بر جان خَود                      ظلم بین، كز عدلها، گو میبرد

232.15          جهل او، مر علمها را اوستاد                                ظلم او، مر عدلها را شد رشاد

232.16          دست او بگرفت، كاین رفته دمش                          آنگهی آید، كه من دم بخشمش

232.17          چون به من زنده شود آن مرده تن                          جان من باشد كه روی آرد به من

232.18          من كنم او را از این جان محتشم                            جان كه من بخشم ببیند بخششم

232.19          جان ِ نامحرم نبیند روی دوست                             جز همان جان، كاصل او از كوی اوست

232.20          در دمم قصاب وار این دوست را                          تا هلد آن مغز ِ نغزش پوست را

232.21          گفت: ای جان رمیده از بلا                                  وصل را ما در گشادیم، الصلا

232.22          ای خود ما، بیخودی و مستی ات                           ای ز هست ما، هماره هستی ات

232.23          با تو بی لب این زمان من، نو به نو                       رازهای كهنه گویم، می شنو

232.24          زآنكه آن لبها، از این دم میرمد                              بر لب جوی نهان بر می دمد

232.25          گوش ِ بیگوشی در این دم بر گشا                          بهر راز ِ "یفْعَلُ الله ما یشاء"

232.26          چون صلای وصل بشنیدن گرفت                          اندك اندك مرده جنبیدن گرفت

232.27          نی كم از خاك است، كز عشوۀ صبا                       سبز پوشد، سر بر آرد از قبا

232.28          كم ز آب نطفه نبود كز خطاب                              یوسفان زایند رُخ چون آفتاب

232.29          كم ز بادی نی، که شد از امر  ُكن                          در رحم، طاوس و مرغ خوش سُخُن

232.30          کم ز ناری نیست، کز امر سلام                            گلستان شد بر خلیل خوش کلام

232.31          کم ز چوبی نیست در دفع عدو                              که شد اژدرهای منکر ز امر هو

232.32          كم ز كوه و سنگ نبود كز ولاد                             ناقه ای كان، ناقه ناقه زاد زاد

232.33          زین همه بگذر، نه آن مایۀ عدم ؟                          عالمی زاد و، بزاید دم به دم ؟

 

233. با خویش آمدن عاشق بی هوش و روی آوردن به ثنا و شكر معشوق

233.1                 بر جهید و بر طپید و گشت شاد                             یك دو چرخی زد، سجود اندر فتاد

233.2                 * بشکفید از روی او و شاد شد                            در وصال از بند هجر آزاد شد

233.3                 گفت: ای عنقای حق، جان را مطاف                      شكر كه باز آمدی ز آن كوه قاف

233.4                 ای سرافیل قیامتگاهِ عشق                                    ای تو عشق ِ عشق و، ای دلخواه عشق

233.5                 اولین خلعت كه خواهی دادنم                                گوش خواهم كه نهی بر روزنم

233.6                 گر چه میدانی به صفوت حال من                          بنده پرور، گوش كن اقوال من

233.7                 صد هزاران بار، ای صدر فرید                           ز آرزوی گوش تو، هوشم پرید

233.8                 آن سمیعی ِ تو، وآن اصغای تو                             وآن تبسمهای جان افزای تو

233.9                 آن نیوشیدن، كم و بیش ِ مرا                                 عشوۀ جان ِ بداندیش مرا

233.10          قلبهای من، كه آن معلوم توست                             بس پذیرفتی تو، چون نقدِ درست

233.11          بهر گستاخی و شوخ، غرّه ای                              حلمها در پیش حلمت، ذره ای

233.12          اولا بشنو، كه چون ماندم ز شست                         اوّل و آخر ز پیش من بجَست

233.13          ثانیا بشنو تو، ای صدر ِ وَدود                              كه بسی جُستم ترا، ثانی نبود

233.14          ثالثا تا از تو بیرون رفته ام                                  گوئیا ثالث ثلاثه گفته ام

233.15          رابعا چون سوخت ما را مزرعه                           میندانم خامسه از رابعه

233.16          * خامسا ً در هجرت ای صدر جهان                      از حواس خمسه بودم در زیان

233.17          * سادسا ً از شش جهت بی روی تو                       گوئیا بارید بر من غم دو تو

233.18          * سابع از ثامن ندانم، ضاله ام                              خون همی گرید فلک از ناله ام

233.19          هر كجا یابی تو خون بر خاكها                             پی بری، باشد یقین از چشم ما

233.20          گفتِ من رعد است و، این بانگ و حنین                 ز ابر خواهد تا ببارد بر زمین

233.21          من میان ِ گفت و گریه می تنم                               یا بگریم، یا بگویم، چون كنم ؟

233.22          گر بگویم، فوت میگردد بُكا                                 ور بگریم، چون كنم مدح و ثنا ؟

233.23          می فتد از دیده خون ِ دل، شها                              بین چه افتادست از دیده مرا

233.24          این بگفت و گریه در شد آن نحیف                         كه بر او بگریست هم دون، هم شریف

233.25          از دلش چندان بر آمد های و هو                           حلقه كرد اهل بخارا گِرد او

233.26          خیره گویان، خیره گریان، خیره خند                      مرد و زن، خُرد و كلان، حیران شدند

233.27          شهر هم همرنگ او شد، اشك ریز                         مرد و زن درهم شده، چون رستخیز

233.28          آسمان میگفت آن دم با زمین                                گر قیامت را ندیدستی ببین

233.29          عقل حیران، كه چه عشق است و چه حال؟              تا فراق او عجبتر؟ یا وصال ؟

233.30          چرخ برخوانده قیامت نامه را                               تا مجرّه بر دریده جامه را

233.31          با دو عالم عشق را بیگانگیست                             واندر آن، هفتاد و دو دیوانگیست

233.32          سخت پنهان است و، پیدا حیرتش                           جان سلطانان ِ جان، در حسرتش

233.33          غیر هفتاد و دو ملت، كیش او                              تخت شاهان، تخته بندی، پیش او

233.34          مطرب عشق این زند وقت سماع                          بندگی بند و، خداوندی صداع

233.35          پس چه باشد عشق ِ دریای عدم ؟                           در شكسته عقل را، آنجا قدم

233.36          بندگی و سلطنت معلوم شد                                   زین دو پرده، عاشقی مكتوم شد

233.37          كاشكی هستی زبانی داشتی                                  تا ز هستان پرده ها برداشتی

233.38          هر چه گوئی، ای دم هستی، از آن                         پردۀ دیگر بر او بستی بدان

233.39          آفت ادراك، آن حال است و قال                            خون به خون شستن، محال است و محال

233.40          من چو با سودائیانش محرمم                                روز و شب اندر قفس در میدمم

233.41          سخت مست و بی خود و آشفته ای                         دوش ای جان، بر چه پهلو خفته ای ؟

233.42          هان و هان، هش دار، بر ناری دمی                      اولا ً برجه، طلب كن محرمی

233.43          عاشق و مستی و بگشاده زبان ؟                            الله الله،  ُاشتری بر ناودان

233.44          چون ز راز و ناز او گوید زبان ؟                          "یا جمیل، الستر"، خواند آسمان

233.45          ستر چه؟ در پشم و پنبه آذر است                           تو همی پوشیش، او رسواتر است

233.46          چون بكوشم تا سَرَش پنهان كنم                             سَر بر آرد چون علم، كاینك منم

233.47          "رغم انفم" گیردم او هر دو گوش                          كای مدمّغ، چونش می پوشی به پوش؟

233.48          گویمش: رو، گر چه بر جوشیده ای                       همچو جان پیدائی و، پوشیده ای

233.49          گوید او: محبوس خنب است این تنم                       چون می اندر بزم،  ُخنبك میزنم

233.50          گویمش: ز آن پیش، كه گردی گرو                        تا نیاید آفت مستی، برو

233.51          گوید: از جام لطیف آشام ِ من                               یار ِ روزم، تا نماز شام، من

233.52          چون بیاید شام و دزدد جام من                              گویمش: واده، كه نامد شام ِ من

233.53          ز آن عرب بنهاد نام ِ می "مدام"                            زآنكه سیری نیست می  خور را مُدام

233.54          عشق جوشد بادۀ تحقیق را                                   او بود ساقی نهان صدیق را

233.55          چون بجویی تو، به توفیق حسن                            باده، آبِ جان بود، ابریق تن

233.56          چون بیفزاید می ِ توفیق را                                   قوّت می، بشكند ابریق را

233.57          آب گردد ساقی و، هم مستِ آب                             چون مگو؟ والله أعلم بالصواب

233.58          پرتو ساقیست كاندر شیره رفت                             شیره بر جوشید و رقصان گشت و زفت

233.59          اندر این معنی بپرس آن خیره را                           كه چنین كی دیده بودی شیره را ؟

233.60          بی تفكر، پیش هر داننده هست                              آن كه با گردنده، گرداننده هست

 

234. حكایت آن عاشق دراز هجران بسیار امتحانی

234.1                 * یك جوانی بر زنی عاشق شدست                        روز و شب بی خواب و بیخور آمده است

234.2                 بیدل و شوریده و مجنون و مست                          می ندادش روزگار ِ وصل، دست

234.3                 بس شكنجه كرد عشقش بر زمین                           خود چرا دارد ز اول عشق، كین ؟

234.4                 عشق، از اول چرا خونی بود ؟                             تا گریزد، آنكه بیرونی بود

234.5                 چون فرستادی رسولی پیش ِ زن                           آن رسول از رشك، گشتی راه زن

234.6                 ور به سوی زن نبشتی كاتبش                               نامه را تصحیف خواندی نائبش

234.7                 ور صبا را پیك كردی در وفا                               از غباری تیره گشتی آن صبا

234.8                 رقعه، گر بر پرِّ مرغی دوختی                             پرِّ مرغ، از تفِّ رقعه سوختی

234.9                 راههای چاره را غیرت ببست                              لشكر اندیشه را رایت شكست

234.10          بود اوّل مونس غم، انتظار                                  آخرش بشكست، كی؟ هم انتظار

234.11          گاه گفتی: كین بلای بی دواست                             گاه گفتی: نی، حیات جان ماست

234.12          گاه هستی زو برآوردی سری                               گاه او از نیستی خوردی بری

234.13          * گاه فریادش به گردون بر شدی                          گه خیال دلبرش همدم بُدی

234.14          چونكه بر وی سرد گشتی این نهاد                         جوش كردی گرم ِ چشمۀ اتحاد

234.15          چونكه با بی برگی ِ غربت بساخت                         برگِ بی برگی به سوی او بتاخت

234.16          خوشه های فكرتش بی كاه شد                              شبروان را، رهنما چون ماه شد

234.17          ای بسا طوطی ِ گویای ِ خمش                              ای بسا شیرین روان ِ رو  ُترُش

234.18          رو به گورستان، دمی خامش نشین                        آن خموشان ِ سخن گو را ببین

234.19          لیك اگر یك رنگ بینی خاكشان                             نیست یكسان حالت چالاكشان

234.20          شحم و لحم زندگان یكسان بود                              آن یكی غمگین، دگر شادان بود

234.21          تو چه دانی تا ننوشی قالشان ؟                              زآنكه پنهان است بر تو حالشان

234.22          بشنوی از قال، های و هوی را                             كی ببینی حالتِ صد توی را ؟

234.23          نقش ما یكسان، به ضدها متصف                          خاك هم یكسان، روانشان مختلف

234.24          همچنین یكسان بود آوازها                                   آن یكی پُر درد و، آن پُر نازها

234.25          بانگ اسبان بشنوی اندر مصاف                           بانگ مرغان بشنوی اندر طواف

234.26          آن یكی از حقد و، دیگر ز ارتباط                          آن یكی از رنج و، دیگر از نشاط

234.27          هر كه دور از حالت ایشان بود                             پیشش آن آوازها یكسان بود

234.28          آن درختی جنبد از زخم تبر                                  و آن درختِ دیگر از باد سحر

234.29          بس غلط گشتم، ز دیگِ مُرده ریگ                        زآنكه سر پوشیده میجوشید دیگ

234.30          جوش و نوش هر كست گوید: بیا                          جوش صدق و، جوش تزویر و، ریا

234.31          گر نداری بو، ز جان ِ  رو  شناس                         رو دماغی دست آور، بو شناس

234.32          آن دماغی كه بر آن گلشن تند                                چشم یعقوبان هم، او روشن كند

 

235. یافتن عاشق معشوق را و بیان آن كه: جوینده یابنده بود كه (فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ)

235.1                 هین بگو احوال آن خسته جگر                              كز بخاری دور ماندیم ای پسر

235.2                 كان جوان، در جست و جو بُد هفت سال                 از خیال وصل گشته چون خیال

235.3                 سایۀ حق بر سر بنده بود                                     عاقبت جوینده یابنده بود

235.4                 گفت پیغمبر كه: چون كوبی دری                          عاقبت ز آن در برون آید سری

235.5                 چون نشینی بر سر كوی كسی                              عاقبت بینی تو هم روی كسی

235.6                 چون ز چاهی می َكنی هر روز خاك                      عاقبت اندر رسی در آب پاك

235.7                 جمله دانند این، اگر تو نگروی                             هر چه میكاریش، روزی بدروی

235.8                 سنگ بر آهن زدی، آتش بجَست                            این بباشد، ور نباشد نادر است

235.9                 آن كه  روزی نیستش  بَخت و نجات                      ننگرد عقلش، مگر در نادرات

235.10          كان فلان كس، كِشت كرد و بَر نداشت                    و آن صدف بُرد و، صدف گوهر نداشت

235.11          بلعم باعور و ابلیس لعین                                     سود نامدشان عبادتها و دین

235.12          صد هزاران انبیا و رهروان                                ناید اندر خاطر آن بد گمان

235.13          این دو را گیرد كه تاریكی دهد                              در دلش ادبار جز این كی نهد ؟

235.14          بس كسا كه نان خورد، دلشاد او                            مرگ او گردد، بگیرد در گلو

235.15          پس تو ای ادبار، رو نان هم مخَور                        تا نیفتی همچو او در شور و شر

235.16          صد هزاران خلق نانها میخورند                            زور می یابند و جان می پرورند

235.17          تو بدان نادر كجا افتاده ای ؟                                 گر نه محرومی و ابله زاده ای

235.18          این جهان پر آفتاب و نور ماه                               تو بهشته، سر فرو برده به چاه

235.19          كه اگر حق است، پس كو روشنی ؟                       سر برآر از چاه و، بنگر ای دنی

235.20          جمله عالم، شرق و غرب آن نور یافت                   تا تو در چاهی، نخواهد بر تو تافت

235.21          چَه رها كن، رو به ایوان و كروم                          كم ستیز اینجا بدان كاللـّج شوم

235.22          هین مگو: كاینك فلانی كِشت كرد                          در فلان سال و، ملخ كِشتش بخَورد

235.23          پس چرا كارم؟ كه اینجا خوف هست                      من چرا افشانم این گندم ز دست ؟

235.24          * هین مکن استیزه، رو و کار کُن                         با توکل کِشت کن، بشنو سخُن

235.25          * هر که استیزه کند بر رو فتد                              آنچنان کو بر نخیزد تا ابد

235.26          وآنكه او نگذاشت كِشت و كار را                          پُر  ُكند كوریّ تو انبار را

235.27          زین بیان بگذر، زمانی باز ران                            جانب احوال آن عاشق جوان

235.28          چون دری میكوفت او از سلوتی                           عاقبت دریافت روزی خلوتی

235.29          جست از بیم عسس، او شب به باغ                        یار خود را یافت با شمع و چراغ

235.30          گفت سازندۀ سبب را آن نفس:                              ای خدا، تو رحمتی كن بر عسس

235.31          ناشناسا، تو سببها كرده ای                                   از در دوزخ بهشتم بُرده ای

235.32          بهر آن كردی سبب این كار را                              تا ندارم خوار من یك خار را

235.33          در شكستِ پای، بخشد حق، پری                           هم ز قعر چاه بگشاید دری

235.34          * هر چه آن بر تو کراهیت بود                            چون حقیقت بنگری رحمت بود

235.35          تو مبین كه بر درختی یا به چاه                             تو مرا بین كه منم مفتاح راه

235.36          * گر تو خواهی باقی این گفت وگو                       ای اخی، در دفتر چارم بجو

تمّ المجلّد الثالث من المثنویّ المعنوی

پایان دفتر سوم